«Тетрис» компьютер вӑййипе чылайӑшӗ паллашнӑ та пулӗ — вӑл чи анлӑ сарӑлнисен йышне кӗрет. Ӑна шӑп та лӑп 28 ҫул каялла утӑн 18-мӗшӗнче (тепӗр ҫӑлкуҫсем ҫӗртмен 6-мӗшне палартаҫҫӗ) ҫут тӗнчене кӑларнӑ теҫҫӗ. Хатӗрлекенӗ: пирӗн ҫӗршыв програмҫи Алексей Пажитнов.

Вӑйӑ американ математикӗ шутласа кӑларнӑ «Pentomino Puzzle» пуҫватмӑш ҫинче никӗсленет иккен — унта пилӗк тӑваткӗтеслӗхре геометри фигурисене тӗрӗс вырнаҫтарса тухмалла пулнӑ. Алексей ҫав вӑййӑн компьютер тӗсне хатӗрлеме шутланӑ, анчах та электронлӑ шутлавҫӑн хӑвӑртлӑхӗ пысӑк пулманран вӑл тӑватӑ блок таран ансатлатнӑ. Ҫавӑнпа вӑйӑ ятне те вӑл «Тетрамино» (гр. «тетра» — тӑваттӑ) панӑ. Каярах ҫеҫ ҫак ят эпир пӗлекен «Тетриса» ҫаврӑннӑ.

Хальхи вӑхӑтра тетрис вӑййи тӗнчипе сарӑлнӑ — ӑна телевизорсенче, карас телефонӗсенче тата ытти электронлӑ хатӗрсенче тупма май пур. Пӗтӗмӗшле тиражӗ вара 250 миллионран та иртнӗ тесе шутлаҫҫӗ.

Тем тесен те паян эпир тутӑллӑ пурнӑҫпа пурӑнатпӑр. Тӳпере ҫут хӗвел хӗртет, чунра лӑпкӑлӑх. Паянхи пурнӑҫпа туллин килленсе пурӑнма вара пире вӑрҫӑра мирлӗ пурнӑҫшӑн ҫапӑҫнӑ салтаксем панӑ. Ҫавӑнпа та тӗрлӗ вӑрҫӑ-харҫӑсенче пуҫ хунӑ салтаксен паттӑрлӑхне пирӗн нихӑҫан та манмалла мар.

Шупашкарти «Ҫӗнтерӳ» паркӗнче Чечен республикинчи хӗрӳ харкашура пуҫ хунӑ салтаксене асӑнса лартнӑ мрамор плити вырӑнӗнче ҫӗнӗ мемориаллӑ комплекс хута яма планлани ҫинчен эпир маларах хыпарланӑччӗ. Утӑн 15-мӗшӗнче вара хула мэрин ӗҫ пухӑвӗнче ҫӗнӗ палӑкӑн эскизне ҫирӗплетнӗ. Эскиз проекчӗсене пӑхса тухнӑ чухне пуҫ хунӑ салтаксен амӑшӗсен шухӑшӗсене те шута хунӑ. Конкурса тӑратнӑ ӗҫсенчен вара ытларах «Ҫурҫӗр Кавказ лаптӑкӗнче ҫапӑҫнӑ вӑрҫӑ ветерансен союзӗ» обществӑлла организаци сӗннӗ эскиз кӑмала кайнӑ.

Шупашкар хула администраци пуҫлӑхӗ Алексей Ладыков палӑртнӑ тӑрӑх суйланӑ эскиз ҫитменлӗхӗсене архитектура тата хула тӑвӑмӗн управленийӗ юсама шантарнӑ.

Ҫурла уйӑхӗ тӗлнелле ку ӗҫ-пуҫпа кирлӗ документсене пуҫтарма планланӑ.

Малалла...

Вера Андреева

Сывлӑхлӑ пурӑнас тесессӗн спортпа яланах пӗр чӗлхеллӗ пулмалла. Ҫак сӑмахсене тӗпе хурса ӗнтӗ пирӗн ентешсем спортпа туслӑ пулса сывлӑха кӑна мар ҫирӗплетеҫҫӗ, хӑйсен ятне те Раҫҫей шайӗнче ҫӗклеме пултараҫҫӗ.

Ҫак кунсенче Питӗр хулипе ҫуммӑн вырнаҫнӑ Юкки ялӗнче велочупу-маунтинбайкпа чемпионат, Раҫҫей первенстви тата Раҫҫей шайӗнчи ӑмӑртусем пуҫланнӑ. Ҫӗршыври 21 регионтан килсе ҫитнӗ спортсменсем тӑватӑ кун хушши «Тухса ӳкмелли чупувӗпе — кросс-кантри» тата «Кросс-кантри» олимп дисциплинисемпе ӑмӑртӗҫ.

Утӑн 18-мӗшӗнче Юккире хӗрарӑмсен тата арҫынсен хушшинче тухса ӳкмелли чупу иртнӗ. Республика чысне хӳтелекен Вера Андреева вара ҫак ӑмӑртура ҫӗнтерӳҫӗ ятне тивӗҫнӗ. Иккӗмӗш вырӑна Питӗр хула чысне хӳтӗлекен Оксана Рыбакова ҫӗнсе илнӗ, финиша виҫҫӗмӗш Мускав спортсменки Гузель Ахмадуллина тухнӑ.

Шупашкар // Н. Плотников сӑнӗ

Ҫапла, ҫапла... Раҫҫей Федерацийӗн экологи тата ҫутҫанталӑк пурлӑхӗсем министерствӑ тетелне кӗрсессӗн ҫакнашкан пӗтӗмлетӳ патне тухатӑн — ара унта Раҫҫейри чи вараланнӑ хуласен рейтингне пичетленӗ. Унта вара вӗсене хулари сывлӑш пусӑмӗн виҫине тӗрӗсленӗ тӑрӑх йӗркеленӗ. Шупашкар ҫав йыш хушшинче (100 хула) 20-мӗш йӗркере вырнаҫнӑ, Ҫӗнӗ Шупашкар — 16-мӗш. Ку пулӑм мӗнпе ҫыхӑннӑ-ши?

Пӗрремӗшӗнчен, канализацие куллен таса мар шыв юхса килет. Промышленоҫ компанийӗсенчен те пысӑк калӑпӑшпа шыв-шура сиенлӗ им-ҫамсем лекеҫҫӗ.

Иккӗмӗшӗнчен, Шупашкарпа Ҫӗнӗ Шупашкар хулисем ҫултан ҫул ӳсеҫҫӗ, вӗсемпе пӗрлех халӑх йышӗ те нумайланать. Ҫавӑнпа пӗрлех хула контейнерӗсем те кашни кун ҫӳп-ҫаппа тулаҫҫӗ.

Пӗтӗмӗшле Шупашкарти атмосфера сывлӑшӗ хула ҫулӗ-йӗрӗсенче транспортсен шучӗ ӳснипе тата газ сечӗ, энергетика аталаннипе вараланать.

Тӗрлӗ сӑлтавсене пула сусӑрланнӑ, чирлекен ҫын хӑш-чухне медицина йышӑнӑвӗпе «инвалид» тейӗнме те пултарать. Ку диагноз вара ҫын пушшех «юрӑхсӑрланнӑ», обществӑна нимле усӑлӑх кӳрме пултараймасть тесе калама васкамалла мар. Шӑпан тискӗрлӗхе пула хӑйсене ҫунатсӑр кайӑк пек туякансем нумай чухне пурнӑҫра пысӑк пӗлтерӗшлӗ, усӑллӑ ӗҫсем тӑваҫҫӗ.

Ҫӗмӗрле хулинче инвалидсене ӗҫпе тивӗҫтерме тытӑнни ҫинчен эпир маларах хыпарланӑччӗ. Республика шайӗнче вара пӗтӗмӗшле ҫак енпе лару-тӑру япӑх мар. Ӗҫпе тивӗҫтерекен патшалӑх служби палӑртнӑ тӑрӑх кӑҫал ҫур ҫул кӑтартӑвӗпе республикӑра 659 сусӑр ҫынна ӗҫ вырӑнӗпе тивӗҫтернӗ. Ку хисепе процент ҫине куҫарсан — ӗҫе вырнаҫас текенсенчен 70% майлӑ пулать. Унсӑр пуҫне 77 инвалида вӗренме янӑ, виҫӗшне вара хӑйсен уйрӑм ӗҫне уҫма пулӑшупа тивӗҫтернӗ. 2013 ҫулта инвалидсене ӗҫе вырнаҫтарас тӗллевсемпе федераллӑ хыснаран — 6,4 миллион тенкӗ, республика хыснинчен вара — 420 пин тенкӗ уйӑрмалла тесе йышӑннӑ.

Утӑн 1-мӗшӗнчи кӑтартӑвӗсем тӑрӑх республикӑри 300 организаци 2 пин яхӑн инвалид валли уйрӑм ӗҫ вырӑнӗсене йӗркеленӗ.

Малалла...

Ҫурт-йӗрпе коммуналлӑ хуҫалӑхӑн управляющи компанисен ӗҫне малалла тата ҫӗнӗ критерисене кура хаклӗҫ. Унчченхисене ылмаштармӗҫ-ха. Вӗсене анлӑлатӗҫ.

Ҫак ыйтӑва Чӑваш Енӗн патшалӑхӑн ҫурт-йӗр тӗп инспекторӗ Иван Никитин хула администрацийӗсен пайташӗсемпе ирттернӗ канашлура пӑхса тухнӑ. Ҫапла вара управляющи компанисен ӗҫне хакланӑ май вӗсен парӑмне (сӑмахран, газшӑн, ҫутӑшӑн…) те, вӗсем пирки ҫынсем хула-район администрацийӗсене мӗн чухлӗ ҫӑхав ҫырнине те, тӗрӗслевҫӗсем мӗн чухлӗ асӑрхаттарнине тата ҫавсене вӑхӑтра пурнӑҫланине те шута илӗҫ. Ҫакӑнта асӑннӑ тата ытти саманта шута илсе рейтинг туса хатӗрлӗҫ.

Хӗрлӗ Чутай районӗнчи Атнар ял тӑрӑхӗнче ял урамӗсене хӑтлӑх кӳрессипе ҫине тӑни пирки эпир пӗрре ҫырнӑччӗ-ха. Халӗ, ав, тата тепӗр ҫӗнӗ хыпар. Унта ҫӑва патне каймалли ҫула йӗркене кӗртес тенӗ. Ҫак ӗҫе вырӑнти ял тӑрӑхӗ ҫине тӑнипе пуҫӑннӑ.

Мӗн тӑвас тетӗн, пӗрисем килеҫҫӗ, теприсем каяҫҫӗ. Леш тӗнчене каясси ҫутҫанталӑкӑн вӑхӑтне, ҫул пуррипе ҫуккине пӑхса килмест-ҫке. Шӑтӑк-путӑкланса кайнӑ ҫула юсас тесе ҫыр хӑйӑрне турттарма тытӑннӑ. Унсӑр пуҫне атнар ҫӑвине хӑтлӑх кӗртессипе те тимлеҫҫӗ-мӗн. Унта пырса кӗнӗ ҫӗрте карта тытнӑ, хапха тунӑ.

Шупашкарти тӗп пасарта тавар пахча ҫимӗҫ туянакансем унӑн пахалӑхне тӗрӗслеме пултарӗҫ. Анчах кашни кунах мар. Паян. Тата пур енчен мар. Радиологи тӗлӗшӗпе.

Республикӑн радиологи центрӗ тата Чӑваш Енӗн ҫутҫанталӑк министерстви ҫапла пӗрлехи акци йӗркелеме шут тытнӑ. Туяннӑ ҫимӗҫе тӗрӗслеме кӑнтӑрлахи 12 сехетре тытӑнӗҫ.

Хальхи вӑхӑтра Вӑрнар районӗнче хӗрсех археологсем ӗҫлеҫҫӗ. Вӗсем унта авалхи ҫӑва тупнӑ. Специалистсен шухӑшӗпе вӑл вырӑнта ҫынсене пирӗн эрӑри II-IV ӗмӗрсенче пытарнӑ.

Тӗпчев ӗҫне пӗлтӗр тытӑннӑ. Ӑна пуҫлаканнисем — Гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн ӗҫченӗсем Евгений Михайловпа Николай Мясников. Масар ҫине хӗрарӑмсене пытарнӑ тесе тӗшмӗртнӗ вӗсем. Тупнӑ япаласене тата капӑрланмалли япаласене тӗпе хурсан унта пытарнӑ хӗрарӑмсем мӑкшӑ йӑхӗсем тесе шухӑшлаҫҫӗ.

Пирӗн специалистсен материалӗсемпе мӑкшӑ археологӗсем те кӑсӑкланса кайнӑ иккен. Ҫак уйӑхӑн пуҫламӑшӗнче Вӑрнар районне Мӑкшӑри патшалӑх педагогика институчӗн экспедицийӗ килсе ҫитнӗ. Йышра — историпе право факултечӗн пӗрремӗш курсӗнче вӗренекен 40-е яхӑн студент. Мордваран килсе ҫитнӗ йыш та масар ҫине хӗрарӑмсене кӑна пытарнине палӑртнӑ. Экспедицие ертсе пыракан истори ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ Валерий Гришаков шучӗпе, унта пытарнӑ халӑх Вӑтам Атӑлҫи тӑрӑхӗнчи этногенеза самай витӗм кӳнӗ.

Халӗ археологи ӗҫне вӗҫленӗ. Анчах яланлӑха мар. Килес ҫул малалла тӗпчесшӗн.

Малалла...

Виҫӗ ҫултан аслӑрах мӗнпур шӑпӑрлана кӑҫалхи авӑн уйӑхӗн пуҫламӑшӗ тӗлне ача-пӑча пахчинче вырӑнпа тивӗҫтермелле иккен. Ҫакӑн пирки Экономикӑна ҫӗнетес тата технологи тӗлӗшӗнчен аталантарассипе ӗҫлекен канашӗн ларӑвӗнче республикӑн вӗренӳ министрӗ Владимир Иванов шантарнӑ. Кунсӑр пуҫне вӑл ҫулталӑк ҫурӑран пуҫласа виҫӗ ҫулчченхисене 60 процентне шкул ҫулне ҫитменнисен учрежденине ҫӳреме май килесси пирки асӑннӑ.

Ача-пӑча пахчисене ҫӗклеме тата юсама федераци хыснинчен кӑҫал пирӗн республикӑна 614,5 миллион тенкӗ килмелле иккен. Унсӑр пуҫне Чӑваш Ен бюджетран 100 миллион кивҫен илессе шанать иккен. Ача-пӑча пахчисенче хушма вырӑнсем уҫма 20 миллион тенкӗ ытла килес шанчӑк та пур-мӗн.