Шупашкарти Ҫӗнтерӳ тӳремӗ ҫумӗнчи пӗр ҫуртра йӗрке хуралҫисем пӗр вӑрра ҫывӑрнӑ вӑхӑтра ярса илнӗ.
55 ҫулхи Шупашкар ҫынни Ҫӗнӗ Ҫула лайӑх палӑртнӑ пулас. Малтан саккун йӗркине пӑсманскер Ҫӗнтерӳ тӳремӗнчи 8-мӗш ҫуртри хваттере кӗрсе кайнӑ. Юрать юнашар кӳршӗсем тимлӗ пулнӑ — яри уҫӑ алӑка курсан полицие шӑнкӑравланӑ, хӑнана кайнӑ хуҫисене пӗлтернӗ.
Йӗрке хуралҫисен вара вырӑна ҫитсен вӑрра нумай шырама тивмен — вӑл кунтах ҫывӑрнӑ. Вӑрланӑ япаласем чикнӗ миххине пуҫ айне хунӑ та тутлӑ ыйӑх курса выртнӑ.
«Асран кайми» ятпа вулакан аллине ҫӗнӗ кӗнеке ҫитрӗ. Авторӗсем — Г. Е. Дубровпа Ю. А. Перепелкин 60 ытларах страницӑллӑ ку ӗҫе Патӑрьел районӗнчи Туҫа ял ӗҫченӗсене сума суса хатӗрленӗ. Ум сӑмахра (ӑна Раҫҫей Федерацийӗн Журналистсен перлӗхӗн пайташӗ Гурий Дубров хатӗрленӗ) шӑпах унӑн историне кӗрсе юлнӑ паллӑ вырӑнсем, йӑх-тымарсем пирки ҫырса кӑтартнӑ.
Асӑннӑ кӗнеке виҫӗ тӗп пайран тӑрать. Пӗрремӗшӗ «Туҫара — хӑнара» ятлӑ. Унта 2002 ҫулхи нарӑсӑн 23-мӗшӗнче Красноармейскинчи «Трак ен» халӑх фольклор ушкӑнӗ (ертӳҫи — Н. Янкас премийӗн лауреачӗ Н. М. Никоноров) Анат Туҫана пысӑк концерт программипе ҫитсе килни ҫинчен туллин каласа панӑ. Ку ял — кӗнеке авторӗсенчен пӗрин, Юрий Анатольевич Перепелкинӑн — тӑван ялӗ. Унӑн аслашшӗ, Илларион Евдокимович — Социализмла Ӗҫ Геройӗ, ашшӗ, Анатолий Илларионович — Ленин орденне тивӗҫнӗ. Курав залӗнче халӑх лӑк тулли пулнӑ, красноармейскисен концертне ҫынсем пысӑк хак панӑ.
Иккӗмӗш пайӗ — «Аслисене асра тытса» ятлӑ.
2011 ҫул вӗҫленес умӗн Мускав районӗн ГТАҪӗ (ЗАГС) шучӗпе 2800-мӗш ачана регистрациленӗ. Ытти ҫулсемпе танлаштарсан: 2005 ҫулта 1834 ача, 2006 — 1908, 2007 — 2209, 2008 — 2214, 2009 — 2678, 2010 — 2729. Нумайрах ача ҫуратасси ГТАҪ ӗҫченӗсен шухӑшӗпе пурнӑҫ лайӑхланса пынипе, нумай ачаллӑ кил-йышсене социаллӑ пулӑшу паракан программӑсене аталантарнипе ҫыхӑннӑ (тӗп сӑлтавӗ, паллах, унта мар: халӑх мӗн чухлӗ хӑтлӑрах пурӑнать, ҫавӑн чухлӗ сахалрах ҫуратать). Ҫапах та ҫемье хаклӑхне тавӑрмасан, тӗрлӗ ӑрусен хушшинчи ҫыхӑнӑва сыпӑнтарма тӑрӑшмасан ятарлӑ программӑсем хатӗрлесси хӗрарӑмсене вӑйпа ҫураттарасси ҫеҫ пуль.
Паллах, патшалӑх та ахаль лармасть — ҫӗнӗ ача пахчисем тӑвать, ҫемье хысни (выр. материнский капитал) хатӗрлеме пулӑшать. 2012 ҫултанпа Чӑваш Енре вара ҫемье хыснине ятарласа хушмалли тепӗр май туса парӗҫ — виҫҫӗмӗш ачашӑн кил-йыша 100 пин тенкӗ лекӗ.
Ҫавах та ачасем ҫут тӗнчене укҫашӑн мар, тӑван ашшӗ-амӑшне савӑнтармашкӑн килччӗр!
Ҫӗнӗ ҫул уявӗсенче республикӑра спортпа сывлӑх кунӗсем иттереҫҫӗ. Районсемпе хуласенче тӗрлӗ ӑмӑртусем, спартакиадӑсем, фестивальсем йӗркелеме палӑртнӑ. Пурне те такан (коньки) ҫине тӑма, йӗлтӗр сырса тухма, ҫунашкасемпе ярӑнма йыхравлаҫҫӗ.
Тӗп хулара вуншар спорт уявӗ иртӗ. Республика Элтепӗрӗ Михаил Игнатьев парнисене ҫӗнсе илессишӗн спортпа туслӑ ҫемьесем йӗлтӗрпе чупса ӑмӑртӗҫ. Вӑл кӑрлач уйӑхӗн 5-мӗшӗнче Хӗллехи спорт вӑййисен центрӗнче иртет.
Физкультурӑпа сывлӑха ҫирӗплетмелли комплекссем те пушӑ лармӗҫ. Бокс, ҫӑмӑл атлетика, шахмат енӗпе ӑмӑртусем пулӗҫ. Спортпа сывлӑх кунӗсене пурӗ 14 пин ҫынна явӑҫтарасшӑн.
Раштавӑн 25-мӗшӗнче Чӑваш АССРӗн тава тивӑҫлӗ ӳнер ӗҫченӗ Александр Кӑлкан ҫуралнӑранпа 100 ҫул ҫитрӗ. Ҫак паллӑ пулӑма халалласа вӑл пурӑннӑ тата ӗҫленӗ ҫурт (Ленин пр., 24 ҫ.) умӗнче митинг иртрӗ. Унта Чӑваш Республикин Профессионал писательсен союзӗн членӗсем, ҫыравҫӑн тӑванӗсем хутшӑнчӗҫ. Александр Кӑлкан пултарулӑхӗ нумай енлӗ — вӑл драматург та, сӑвӑҫ та, журналист та, сатирик та, тӑлмач та. Александр Дмитриевич вырӑс тата ют ҫӗршыв классикӗсен: Шекспир, Островский, Гоголь тата ыттисен хайлавӗсене чӑвашла куҫарнӑ. Ҫавӑн пекех вӑл юптарусем ҫырнӑ. Вӗсене пӗчӗккисем те, ҫитӗннисем те юратса вуланӑ. Ӑна «чӑвашсен Крыловӗ» тенӗ. Александр Кӑлкан уйрӑмах шӳтлӗ хайлавсем ҫырассипе палӑрнӑ. Вӑл пурнӑҫри ҫитменлӗхсенчен тӑрӑхлама юратнӑ.
Митинга хутшӑнакансем ҫыравҫӑ асӑну хӑми умне чечексем хучӗҫ.
Александр Кӑлкана вӑл ҫуралса ӳснӗ тӑрӑхра — Тутарстанӑн Пӑва районӗнче те — чысларӗҫ.
Паян, раштавӑн 24-мӗшӗнче Раҫҫейӗн чылай хулисенче иртнӗ суйлав пӗтӗмлетӗвӗпе килӗшменсем митингсене пухӑнчӗҫ. Мускавра, сӑмахран, вӗсен йышӗ 29-120 пинпе танлашнӑччӗ. Ҫавӑн пекех пысӑк пухусем Питӗрте, Самарта, Чулхулара, Ҫӗнҫӗпӗрте, Владивостокра, Красноярскра тата ытти хуласенче иртрӗҫ. Вӗсем Мускаври пек анлӑ иртмен пулин те халӑх вӗсенче те сахал пулман. Питӗр хулинчи митинга, тӗслӗхрен, 2-2,5 пин ҫын пухӑнни пирки сас-хура пур. Юнашар хуласене илес пулсан — Йошкар-Олара пурӗ те 10 ҫын кӑна тухнӑччӗ. Ӗпхӳре — 35 ҫын...
Шупашкарта та унашкал мероприяти иртрӗ. Тӗрӗсрех каласан, иккӗ танах — 12 сехетре коммунистсем Республика тӳремне пухӑнчӗҫ, 14 сехетре вара ыттисем — Чапаев скверӗнче. Чапаев скверӗнче халӑх йышлах марччӗ — 200 ҫын патнелле. ТКР, Панулми, РФКП, ЛДПР парти ҫыннисем курӑнатчӗҫ, ялавӗсем вӗлкешетчӗҫ.
Пуху вӑхӑтӗнче алӑ пустаратчӗҫ, Путина президента ямалла марри пирки сӑмахлатчӗҫ. Митинга вӗҫленӗ май 5 йӗркерен тӑракан резолюцие йышӑнчӗҫ: иртнӗ суйлав пӗтӗмлетӗвӗсене пӑрахӑҫламалла; суйлав саккуне улшӑнусем кӗртмелле; «пурне те хирӗҫ» йӗркене тата суйлава хутшӑнакансен йышӗн чиккине каялла тавӑрмалла; суйлав йӗркине пӑсакансене явап тыттармалла.
Ӗнер, раштавӑн 21-мӗшӗнче, Шупашкарти «Ҫӑлкуҫ» кафере чӑвашлӑхшӑн тӑрӑшакан сумлӑ ҫынсем пухӑнчӗҫ — иртсе каякан ҫулталӑкри ҫитӗнӳсемпе ҫитменлӗхсене асӑнчӗҫ, малашнехи пирки калаҫрӗҫ. Мероприятие вара «Чӑваш Ен» наци радиовӗн корреспонденчӗ Ольга Деменцова ертсе пычӗ.
Нумайӑнтарах пухӑнма хӑшӗ-пӗрне тулта алхасакан ҫанталӑк чарчӗ пулсан та пӳлӗме ҫынсем ҫителӗклех пуҫтарӑнчӗҫ: Сарри Мишши, Праски Витти, Енилин Николай Аристархович, Пётр Пупин, Виталий Станьял, Тимӗр Тяпкин, Олег Прокопьев, Арсений Тарасов, Николай Ишентей, ыттисем. Хускатнӑ ыйтусене асӑнас пулсан ытларах чӑваш халӑхне пӗрлештерме пултаракан пӗр-пӗр никӗсе шыраса тупмалли пирки калаҫрӗҫ. Халӑх интеллигенцийӗ пирки те сӑмах пулчӗ — ӑҫта ун пулмалла, мӗнле ӗҫлемелле. Олег Прокопьев чӑвашла пайта тума вӗренейменни пирки ӳпкелерӗ. Депутатсемпе, Шупашкар хулин ертӳҫисемпе тата район пуҫлӑхӗсемпе тачӑрах ӗҫлеме сӗнӳсем пулчӗҫ.
Раштавӑн 17-мӗшӗнче Шупашкарти Федор Павлов ячӗлле музыка шкулӗнче ҫамрӑк юрӑҫсен «Сентти» конкурс пулса иртрӗ. Ҫӗмӗрле тӑрӑхӗнчи Тӑванкасри шкулта вӗренекен Андрей Кузьмин ку конкурсра пӗлтӗр пӗрремӗш вырӑна тухнӑччӗ. Кӑҫал вара Андрей республика шайӗнче иртекен «Сентти» конкурса «Ҫӗмӗрт ҫеҫҫки ҫурӑлсан» юрӑпа уҫма хутшӑннӑ. Кӑҫалхи конкурса Ҫӗмӗрле районӗнчен пилӗк ача хутшӑннӑ. Ҫамрӑк юрӑҫсен пултаруллӑхӗ ҫулран ҫул ӳссе пырать. Ку ӗҫре, палах ӗнтӗ, ӑстасем ӗҫлени курӑнать. Тӑванкасра музыкӑ шкуле вунӑ ҫул ытла ӗҫлет, ӑна маттур вӗрентекен Яков Петрович тата Людмила Владимировна Федяровсен ҫемьи ертсе пырать. Ачасене тӗнчен хитре енӗсене уҫса паракан ҫынсем пурри мӗнле паха. Ҫапла мар-и, тӑванӑмӑрсем?
Ленин районӗнче юр тасатма чӑрмантаракан машинсене эвакуацилес тӗлӗшпе рейд ирттернӗ.
Хӗл кӑҫал юрлӑ килчӗ — ҫӳлти тӳпе кашни кун тенӗ пекех юр тӑкса тӑрать (паян, ав, ҫумӑр та ҫукаларӗ). Машинсене ирӗклӗ ҫӳреме май пултӑр тесе коммуналлӑ хуҫалӑх ӗҫченӗсем ирӗн-каҫӑн тӑрӑшаҫҫӗ. Шел, хӑшӗ-пӗри вӗсен ӗҫне ӑнланмасть, тӑват урапаллӑ хатӗрӗсене ӑҫта кирлӗ унта лартса хӑварать. Унччен те ансӑр ҫул вара татах та хӗсӗнет.
Раштавӑн 14-мӗшӗнче ятарлӑ рейд ирттернӗ. Паллах, маларах машинсен хуҫисене пӗлтернӗ — ирхине 5 сехетрен пуҫласа ҫурт картисенче юр тасатас ӗҫ пырӗ — тесе систернӗ. Хӑшӗ-пӗри вара шарт та туман пулас. Шап та лӑп вӗсен машинисене Шупашкарти Ленин районӗн администраци сотрудникӗсен, ҪҪХПИ тата «Дорэкс» АУО ӗҫченӗсен пулӑшӑвӗпе штраф чарӑнӑвне ӑстатнӑ та ӗнтӗ. Вокзалҫум, 4а тата Энгельс, 3/1 ҫуртсем ҫывӑхӗнчи икӗ машина куҫарма тивнӗ.
Кунашкал ӗҫе тепер эрнере те ирттерӗҫ — ҫавӑнпа та тӑватӑ урапаллӑ хатӗрсен хуҫисен хӑйсен транспортчӗ пирки тимлӗрех пулмалла.
«Российская газета» (чӑв. Раҫҫей хаҫачӗ) хаҫатра паян, раштавӑн 16-мӗшӗнче, пӗлтӗр иртнӗ ҫыравӑн пӗтӗмлетӗвне пичетленӗ.
Раҫҫейри улшӑнусене илес пулсан 2002 ҫултанпа патшалӑхра пурӑнакан халӑхӑн йышӗ 2,3 миллион ҫын (1,6%) чакнӑ. Пурӗ Раҫҫейре ҫапла май 142 миллион та 857 пин ҫын пурӑнать. Халӑх шучӗпе тӗнчере пирӗн патшалӑх 8-мӗш вырӑн йышӑнать — малта Китай, Ӗнчӗ (Инди), АПШ, Индонези, Бразили, Пакистан, Бангладеш. 2002 ҫултанпа Раҫҫейре ялсем тӗпӗ йӗрӗпе ҫухалас туртӑм вӑйланнӑ иккен. Сакӑр ҫул хушшинче 8,5 пин ял пӗтнӗ. 19,4 ял вара хут ҫинче кӑна пур, вӗсенче никам та пурӑнмасть. Вӑтамран илнӗ Раҫҫей ҫынни 39 ҫулта — ку вӑл халӑх ватӑлнине пӗлтерет (8 ҫул каялла 37,7 пулнӑ). Раҫҫейре арҫынсем хӗрарӑмсенчен 10,7 миллион сахалрах. Мӑшӑрсен йышӗ те 1 миллион таран чакнӑ — халӗ ку кӑтарту 33 миллионпа танлашать.
Чи йышлӑ халӑх — вырӑссем. Раҫҫейре вӗсем 80,9% йышӑнаҫҫӗ. Иккӗмӗш вырӑн тутарсем йышӑнаҫҫӗ — 3,87%. Виҫҫӗмӗш вырӑнта — украинсем (2,05%-ран 1,41% чакнӑ). Чӑвашсем пиллӗкмӗш вырӑнта, Раҫҫейре пурӗ 1,44 миллион чӑваш шутланӑ (8 ҫул хушшинче пирӗн халӑх йышӗ 200 пин таран чакнӑ).
-3.7 °C