Кӗнеке ҫӳлӗкӗ
Вулакансем тӑтӑшах ыйтнине шута хурса Чӑваш кӗнеке издательстви «Чӑваш пилӗсемпе кӗллисем» кӗнеке пичетлесе кӑларнӑ (Шупашар, 2017. Редакторӗ В.Н.Алексеев. — 366 ен). Халӑх пилӗсемпе кӗллисем пӗрремӗш хут «Чӑваш халӑх пултарулӑхӗ» ярӑмпа 2005 ҫулта пин ҫурӑ шутпа тухнӑччӗ. Вӑл академилле кӑларӑм пулсан та, ҫулталӑкранах сутӑнса пӗтнӗ-мӗн.
«Чӑваш пилӗсемпе кӗллисем» кӗнекене ку хутӗнче пӗчӗкрех калӑппа, кӗскетсе, ҫӗнетсе, тирпейлӗ пичетленӗ. «Чӑваш халӑхӗн тӗнӗ-ӗненӗвӗ – чи авалхи йӑла-йӗркесенчен упранса юлнӑ еткерлӗх. Ӑна таптаса, кӑкласа, пӗтерсе пынӑ пулсан та, вӑл хӑйӗн ҫирӗп никӗсне паян кунчченех тӗрӗс-тӗкел тытса тӑрать», — тенӗ кӗнеке пуҫламӑшӗнче. Ача-пӑча шыва кӗрес умӗн калакан ансат сӑмахсене, пысӑк ӗҫ умӗн вӑйпитти ҫын ҫутҫанталӑкран ӳт-пӳ ҫӑмӑллӑхне ыйтнине, ваттисем яш-кӗрӗме туйра пилленине, уявра-ӗҫкӗре ҫӑкӑр касса пичке пуҫланине, салтака е вӗренме каякана ырӑ сунса ӑсатнине, несӗл пуҫӗсене асӑнса хывнӑ кӗлӗсене пирӗнтен нумайӑшӗ илтме пултарнӑ.
Ӗмӗрсен аваллӑхӗнче ҫуралнӑ сӑмахлӑхран халӑха ХХI ӗмӗрте кирли мӗн юлма пултарнӑ-ши.
Электронлӑ сӑмахсарсен пуххи ҫӗнӗ словарьпе пуянланчӗ. Хальхинче — Йоханнeс Бeнцингӑн нимӗҫле-чӑвашла сӑмахсарӗпе.
Ӑна электронлӑ варианта куҫарса хатӗрлекенӗ: Мирон Толи. Унӑн тытӑмӗ ансат: кашни нимӗҫле сӑмах валли чӑвашла куҫарӑвне илсе кӑтартнӑ. Шырама меллӗ пултӑр тесе оригиналта илсе панӑ чӑвашла сӑмахсен латинла ҫырулӑхӗпе пӗрлех хальхи орфографипе ҫырнине те кӑтартнӑ. Ӑна Мирон Толи хатӗрлеме пуҫланӑ, йӗркене Аҫтахар Плотников кӗртсе ҫитернӗ. Хальхи орфографипе ҫырни словарь статьисемпе шыравра усӑ курма та меллӗ пулӗ.
Нимӗҫле-чӑвашла сӑмах пуххипе калаҫу кӗнекине 1943 ҫулта Берлинта вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче пичетлесе кӑларнӑ. Ӑна хатӗрлекенӗ — Йоханнeс Бeнцинг (1913–2001). Чӑваш чӗлхипе ӗҫлеме вӑл Берлин университетне вӗренме кӗрсен пуҫланӑ. Ҫавах та пирӗн чӗлхе ӑна маларах та кӑсӑклантарнӑ. Сӑмахран, вӑл Николай Ашмаринӑн словарьне пахаласа темиҫе статья ҫырнӑ, чӑваш грамматикипе ҫыхӑннӑ темиҫе тӗпчев ӗҫӗ тунӑ. Маларах асӑннӑ словаре кӑлариччен 1943 ҫултах вӑл «Чӑваш чӗлхин кӗске кӳртӗмӗ» (Kleine Einführung in tschuwaschische Sprache) кӗнеке те кӑларнӑ.
Чӑвашла ҫырнӑ кӗнеке ал ҫырӑвӗсен конкурсӗн ҫӗнтерӳҫисене палӑртакан комисси хӑйӗн ӗҫне кӑҫаллӑха вӗҫленӗ, чи маттуррисене палӑртса сумлӑ премисене кама памаллине ҫирӗплетнӗ.
Чӑваш Енӗн Информполитика министерстви пӗлтернӗ тӑрӑх, комисси пайташӗсем пысӑк ӗҫ туса ирттернӗ, ал ҫырусене тӗплӗ тишкернӗ, чӗлхине хак панӑ, хайлавсен стильне, композицине танлаштарнӑ, произведенисен воспитани сӗмне шыранӑ, вӗсем кӑмӑл-сипет тӗлӗшӗнчен еплерех калӑпланнине пахаланӑ.
Ҫапла майпа «Шкул ӳсӗмне ҫитмен тата пуҫламӑш классенче вӗренекен ачасем валли ҫырнӑ хайлав» номинацире Николай Ларионовӑн «Шураҫка» ал ҫырӑвне чи лайӑххи тесе палӑртнӑ, уншӑн автора 50 пин тенкӗлӗх грант пама йышӑннӑ. «Вӑтам классенче вӗренекен ачасем валли хайланӑ произведени» номинацире палӑрса Марина Карягина «Ҫӑкӑрпа сахӑр» хайлавӗшӗн 75 пин тенкӗ илнӗ. Виҫҫӗмӗш номинацире Римма Прокопьевӑна ҫитекен пулман. Аслӑ классенче ӑс пухакансем валли шӑрҫаланӑ хайлавсене тишкерсе комисси пайташӗсем Римма Прокопьевӑн «Сар хӗвел хӗрелсен» ал ҫырӑвне пысӑк хак панӑ.
Чӑваш чӗлхин грамматикипе пунктуацийӗ халӗ чӗлхеҫӗсене хӑйсене кӑна мар, чӗлхе пӗлӗвӗнчен чылай аякра тӑракансене те кӗнеке ҫырма хистет пулмалла. Салтавӗ те пухӑнса кайрӗ курӑнать. Вӑл е ку сӑмахсене пӗрле-уйрӑм ҫырмалли пирки ӗнтӗ темиҫе ҫул тупӑшатпӑр. Ял шкулӗсенче пӗр тӗрлӗ, университет-институтра тепӗр тӗрлӗ вӗрентеҫҫӗ, кӗнекисемпе хаҫат-журналӗнче тата урӑхла ҫыраҫҫӗ. Паллах, кун пек чухне вунҫуллӑхра пӗрре кӗнеке алла тытакан та тарӑхса кайӗ.
Ҫавӑнпах ӗмӗрӗпе вӑрман хуҫалӑхӗнче ӗҫленӗ Леонид Андреев пенсие тухсан чӑваш чӗлхине тӗпчеме тытӑннӑ, хӑй валли псевдоним та илнӗ: Лесник.
Ҫак кунсенче «Ҫӗнӗ вӑхӑт» типографире унӑн иккӗмӗш кӗнеки «Чӑваш чӗлхин грамматики. Фонетикӑпа морфологи» ятпа кун ҫути курнӑ. Вӑл кун пирки Чӑваш халӑх сайчӗн пӳлӗмне хӑй килсе пӗлтерчӗ. Пушкӑртстанра ҫуралса ӳснӗ чӑваш унта, тӗпрен илсен, хальхи грамматика правилисене парахӑҫласа 1938 ҫулта хатӗрленипе усӑ курма сӗнет. Куславкка, пӑтавкка, лавкка сӑмахсенче икӗ к ҫырнипе мӗншӗн килӗшменнине уҫса парать.
Чӑваш Енре ҫитес ҫул наци кӗнекин фестивальне анлӑн ирттересшӗн. Кун пирки ӗнер республикӑн Информаци политикин, массӑллӑ коммуникацин министерствинче иртнӗ канашлура сӑмах хускатнӑ.
Социаллӑ пӗлтерӗшлӗ литература кӑларас енӗпе ӗҫлекен канашӑн ларӑвне Александр Иванов министр ертсе пынӑ.
Ларура тухса калаҫнӑ Чӑваш кӗнеке издательствин пуҫлӑхӗ Валерий Комиссаров хӑйсен ӗҫпе кӗскен паллаштарнӑ. Кӑҫал тухнӑ кӗнекесенчен вӑл тӗслӗх вырӑнне «Чувашская Республика. Книга памяти жертв политических репрессий, т. 3», «Братья Турхан: личности и время» (вӑл «Замечательные люди Чувашии» ярӑмпа пичетленнӗ), Николай Терентьевӑн суйласа илнӗ хайлавӗсене илсе кӑтартнӑ.
2017 ҫулхи социаллӑ пӗлтерӗшлӗ литературӑн тематика планне 45 кӗнеке кӗртнӗ, вӗсенчен 31-шӗ — чӑвашла.
Ара Мишши (Михаил Николаевич Краснов) Чӑваш кӗнеке издательствинче «Пӗрремӗш утӑмсем. Первые ступеньки» ятпа черетлӗ кӗнеке кӑларнине, унччен вӑл «Ҫамрӑк юланутҫӑ» кун ҫути кӑтартнине эпир ҫу уйӑхӗнче хыпарланине вулакансем, тен, астӑваҫҫӗ те пулӗ.
Ачасем валли кӗнеке ҫырма лариччен Михаил Краснов чылай ҫул Чӑваш Енӗн патшалӑхӑн влаҫ органӗсенче ӗҫленӗ. «Пӗрремӗш утӑмсем. Первые ступеньки» ятлине 500 экземплярпа кӑларнӑччӗ. Кӑларӑма чӑвашла тата вырӑсла ҫырнӑ пилӗк калав кӗнӗччӗ.
Иртнӗ эрне вӗҫӗнче иртнӗ Чӑваш Енӗн профессилле ҫыравҫисен пӗрлешӗвӗн ларӑвӗнче йыша ҫӗнӗ пайташсем илес ыйтӑва та тишкернӗ. Ара Мишшине унта ҫыравҫӑсен ретне илме йышӑннӑ. Куншӑн питӗ савӑннине Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ ӳнер ӗҫченӗ Светлана Асамат Фейсбукра пӗлтернӗ.
Чӑваш кӗнеке издательстви авӑн уйӑхӗн 28-30-мӗшӗсенче Азербайджанӑн тӗп хулинче Бакура иртекен Пӗтӗм тӗнчери кӗнеке куравне хутшӑнӗ. Кун пирки паян Чӑваш Енӗн Культура министерстви хӑйӗн сайтӗнче пӗлтернӗ.
Кӗнеке куравӗн программине тӗплӗ хатӗрленӗ иккен. Унта тӗнчери тӗрлӗ издательство хӑйӗн кӗнекисемпе, ытти продукципе паллаштарӗ. Унсӑр пуҫне вӗсем хӑйсен ҫӗнӗ кӗнекисене презентацилӗҫ, «ҫавра сӗтел» хушшинче кӗнеке кӑларассипе ҫыхӑннӑ ҫивӗч ыйтусене сӳтсе явӗҫ. Курав-ярмӑрккӑна тӗрлӗ ҫӗршыври 30 ытла издательство хутшӑнассине каласа хунӑ та ӗнтӗ.
Чӑваш кӗнеке издательстви пӗлтернӗ тӑрӑх, пирӗн кӗнекеҫӗсем хӑйсен ҫӗнӗ кӑларӑмӗсемпе пирвайхи кунах паллаштарӗҫ. Вӗсен йышӗнче Юрий Ювенальевӑн, Елена Еньккан, Василий Каховскин, Зоя Трифоновӑн кӗнекисене, ытти кӑларӑма кӗртнӗ.
Авӑн уйӑхӗн 25-мӗшӗнче К.В. Иванов ячӗллӗ Литература музейӗнче Федор Павлов (1892-1931) ҫыравҫӑ тата композитор ҫуралнӑранпа 125 ҫул ҫитнине халалласа литературӑпа музыка каҫӗ иртӗ. Мероприяти 14 сехетре пуҫланӗ. Ҫав кунах унта ҫыравҫӑпа тата композиторпа паллаштаракан кӗнекесем тата сӑн ӳкерчӗксем урлӑ паллаштаракан «Итле купӑс мӗн калать...» курав уҫӑлӗ.
Федор Павлов 1892 ҫулта авӑнӑн 25-мӗшӗнче Хусан кӗпернин Етӗрне уесӗнчи (халӗ Ҫӗрпӳ районӗ) Патӑрьелӗнче хресчен ҫемйинче ҫуралнӑ. 1907–1911 ҫулсенче Чӗмпӗрти чӑваш шкулӗнче пӗлӳ илнӗ. 1930 ҫулта вӑл Ленинградра Н.А. Римский-Корсаков ячӗллӗ консерваторине вӗренме кӗнӗ.
Федор Павловӑн юбилейне халалласа Чӑваш кӗнеке издательствинче Михаил Кондратьев музыкҫӑ «Гора золотая…» Федор Павлов и его время» ятпа кӗнеке кун ҫути кӑтартнине, ӑна Чӑваш Енӗн Наци вулавӑшӗнче хӑтланине эпир пӗлтернӗччӗ.
Мускаври «Наука» (чӑв. Ӑслӑлӑх) издательство ҫулталӑк вӗҫӗнче чӑваш ӑсчахӗсен монографийӗсенчен пухса хатӗрленӗ кӗнекене кӑларма пикенӗ. Вӑл «Чӑвашсем» ятпа вырӑсла кун ҫути курӗ. Чӑваш Енӗн Культура министерствин сайтӗнче палӑртнӑ тӑрӑх, Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн ӗҫченӗсем ӑна темиҫе ҫул хушши ҫырнӑ. Ӑсчахсен ушкӑнне истори наукисен докторӗ Виталий Иванов ертсе пынӑ.
Кӗнекене вуласа мӗн ҫинчен пӗлме май пулӗ-ха? Тӗпрен илсен, унта чӑвашсен этника тата культура аталанӑвӗн ҫивӗч ыйтӑвӗсене хускатнӑ. Унсӑр пуҫне халӑхӑн этногенез тата этнодемографи лару-тӑрӑвне ҫутатнӑ. Ҫавӑн пекех чӑваш йӑли-йӗркине, хальхи культурине, ӗненӗвӗпе мифологине сӑнласа кӑтартнӑ. Кӗнекере культура тытӑмӗнчи профессионалсем ҫинчен те, наци кухнипе ҫи-пуҫӗ пирки те вуласа пӗлме май пулӗ.
Палӑртса хӑварар, пархатарлӑ проект епле пурнӑҫланнине Раҫҫейри Этнографипе антропологин наукӑпа тӗпчев институчӗ сӑнаса тӑрать.
Аркадий Павлович Айдак Етӗрне районӗнчи «Ленинская искра колхоза 43 ҫул ертсе пынӑ. СССР халӑх депутачӗ (1989–1991), республикӑри Хресченсен союзӗн йӗркелӳҫисенчен пӗри тата унӑн ертӳҫи. Эколог, экспериментатор, реформатор, педагог, йышлӑ ҫемье пуҫӗ (мӑшӑрӗпе Людмила Андреевнӑпа 5 ача пӑхса ҫитӗнтернӗ), чӑваш наци юхӑмӗн ӑс-хакӑл ҫул пуҫӗсенчен пӗри (Чӑваш наци конгресӗн йӗркелӳ комитечӗн тата Кӗҫӗн Канашӗн пайташӗ), Чӑваш Республикин тата Раҫҫей Федерацийӗн ял хуҫалӑхӑн тава тивӗҫлӗ ӗҫченӗ, Чӑваш Республикин тата Раҫҫей Федерацийӗн культурӑн тава тивӗҫлӗ ӗҫченӗ, Чӑваш Республикин хисеплӗ гражданинӗ, «Чӑваш Республики умӗнчи тава тивӗҫлӗ ӗҫсемшӗн» орденпа ытти нумай орден-медаль кавалерӗ…
Эпӗ чаплӑ ҫыннӑмӑр урӑх тӗнчене яланлӑхах кайнӑ хыҫҫӑнах (2013 ҫулхи авӑн уйӑхӗ) кӗнеке кӑлармашкӑн материалсем пуҫтарма пуҫланӑччӗ. Шел, вӑхӑтра тытӑмласа-йӗркелесе ҫитереймерӗм. Ҫак кунсенче вара «АРКАДИЙ АЙДАК: РОМАНТИК, ПАССИОНАРИЙ, СОЗИДАТЕЛЬ» кӗнекен электрон кӑларӑмӗ кун ҫути курчӗ. Сире кӗнекен аннотацийӗпе тата ум сӑмахӗпе паллашма сӗнетӗп.
Кӑҫалхи ҫӗртме уйӑхӗнче республикӑра Аркадий Павлович ҫуралнӑранпа 80 ҫул ҫитнине тӗрлӗ мероприяти ирттерсе палӑртрӑмӑр.
+18.3 °C