Тӗменти Акатуй

Тӗмен хулинче ӗнер чӑвашсен Акатуйӗ иртнӗ. Вӑл тӑрӑхра пурӑнакан йӑхташӑмӑрсемшӗн вӑл чӑн-чӑн уяв пулнине «Хыпар» издательство ҫурчӗн сайтӗнче паян хыпарланӑ. Унта ҫырнӑ тӑрӑх, Тӗменти уява Свердловск облаҫӗнчен ҫитнӗ ҫын та пур.

«Хӑшӗ-пӗри чӑвашла пӗлмест, анчах йӑх-несӗлӗсене сума сӑвать, хӑйӗнче чӑваш юнӗ чупнине лайӑх пӗлет. 75-ри Нина Волова, ав, Тюмене Свердловск облаҫӗнчи Богданович ялӗнчен ҫитнӗ. «Манӑн Акатуя каяс килет, анчах укҫа ҫук», — тенӗ иккен вӑл ывӑлне. Нина Васильевна Тӗмене ҫитес тесе 2 кун ҫӗрулми сутнӑ. Ҫунатланнӑ хастар хӗрарӑм ӗнер Акатуйра савӑннӑ.

Свердловск облаҫӗнчи хӗрарӑм утӑмӗ аякри чӑвашсем тӑван халӑхӑмӑр культуришӗн, тӑван чӗлхешӗн, пуян эткерлӗхӗшӗн чӑннипех те тунсӑхланине ҫирӗплетекен тӗслӗх тесе хӑюллӑнах калама пулать.

Ҫӗртме уйӑхӗн 4-мӗшӗнче Иркутск хулинче пӗтӗм чӑвашсен Акатуйӗ иртмелле. Унти пирӗн республикӑран та пысӑк делегаци тухса кайнӑ.

Инҫе ҫула тухиччен йыш Шупашкарти Константин Иванов палӑкӗ умне пуҫтарӑнса паллӑ классика сума суса чечек хунӑ.

Иркутск тӑрӑхӗнчи йӑхташӑмӑрсен Акатуйне каякансене Чӑваш Енӗн культура, наци ӗҫӗсен тата архив ӗҫӗсен министрӗн ҫумӗ Вячеслав Оринов, Чӑваш наци конгресӗн президенчӗ Николай Угаслов, унӑн ҫумӗ Валерий Клементьев телейлӗ ҫул суннӑ.

Делегаци ҫула май Пушкӑрт Республикинчи Слакпуҫ ялне, Константин Иванов ҫуралнӑ тӑрӑха, кӗрсе тухнӑ. Унтан Тӗмене, Красноярска ҫитӗ, чӑвашлӑхпа ҫыхӑннӑ унти мероприятисене хутшӑнӗ. Уява ытти регионсенчи чӑвашсем те пуҫтарӑнмалла.

«Ирӗклӗх» хастарӗсем юман хунавӗ умӗнче

Иртнӗ шӑматкун, ҫу уйӑхӗн 20-мӗшӗнче, «Ирӗклӗх» хастарӗсем те Шурча вӑрҫи иртнӗренпе 175 ҫул ҫитнине палӑртма ҫитнӗ. Ҫак куна палӑртса тӗп уяв Шурча ялӗнче иртнӗ. «Ирӗклӗх» хастарӗсем вара паттӑрла пуҫ хунисене палӑк умӗнче ҫӑкӑр-тӑварпа асӑнчӗҫ. Унсӑр пуҫне виҫӗмҫул тата пӗлтӗр лартнӑ юман хунавӗсене те тӗрӗслерӗҫ. Вӗсем чиперех тымар янӑ, ҫур кунне кӗтсе илсе симӗс ҫулҫӑсем те кӑларнӑ.

Аса илтерер, Шурча вӑрҫи Муркаш тӑрӑхӗнче 175 ҫул каялла тапраннӑ. Вӑл вӑхӑтра патша хушӑвӗпе мӑкаҫей ҫӗрне сухаламалла пулнӑ, ҫакӑнпа килӗшмесӗр халӑх пӑлхав ҫӗкленӗ. Шурча вулӑс центрӗ пулнӑ май сенӗк-пуртӑсемпе хӗҫпӑшаланнӑ ҫынсем ҫак ял таврашне пухӑннӑ. Патша ҫарӗсем пӑлхава тухнӑ халӑха хӗрхенмен, тӗрлӗ енлӗн хӗн кӑтартнӑ. Пӗрисене хулӑпа хӗненӗ, теприсене Ҫӗпӗре ӑсатнӑ. Вилнисен йышӗ те пӗчӗк пулсан. Тӗрӗсмарлӑха хирӗҫ тӑрса пуҫ хунисене те ун чухнехи влаҫ хисеп туман, выльӑх ҫӑвипе юнашар пытарттарнӑ. Совет влаҫӗ вӑхӑтӗнче кӑна вара ҫав паттӑрсене чыс туса палӑк лартнӑ.

Паян Чӑваш Республикин Наци вулавӑшне, Наци музейне, Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтне тата вӗсене ӗҫлеттерекен профильлӗ министерствӑсене «2014-мӗш ҫулта Чӑваш Енри Муркаш районне кӗрекен Тивӗш салинчи пӗр чӑваш килӗнче упранакан революцичченхи (XIX ӗмӗр вӗҫӗ – XX ӗмӗр пуҫламӑшӗ) шкулта усӑ курнӑ икӗ алҫырӑвӑн (чӑвашла-вырӑсла сӑмахсарӑн (словарьӗн), историпе математика, юрӑпа кӗвӗ вӗренӳ кӗнекин) тата ялти пӗр ҫӗр ӗҫченӗн тӗлӗнмелле кӑсӑк «кун кӗнекин» (кунта ҫав вӑхӑтри Ишек пасарӗнчи хаксем, тыр-пул акса-вырни, ҫутҫанталӑк улшӑнӑвӗсем тата ытти сӑнав) темиҫе хут листин скан-кописене ярса панӑ». Кун пирки «Ирӗклӗх» пӗрлешӳ халӑх тетелӗсенчен пӗринче хыпарланӑ.

«Хӑйсен тӗпчев кӑсӑкне пӗлтерсен пӗрле ӗҫлеме хатӗр. Палӑртнӑ кӗнекенсен тулли скан-кописем пирки «Ирӗклӗхри» Дмитрий Степановран ыйтма пултаратӑр», — тесе ҫырнӑ унта.

«Эх, ӗлӗк туйсем епле иртетчӗҫ! Мӗн тери хаваслӑччӗ! Мӗн тери илемлӗччӗ!» — хаш! сывларӗ 70 ҫултан иртнӗ кӳршӗ хӗрарӑмӗ. Унтан хӑйсем ҫамрӑк чухне туй мӗнле иртнине аса илчӗ.

Ун чухне тури чӑвашсем туй арӑмӗсӗр ҫак уява ирттермен. Каччӑ енчисем те, хӗр тӑванӗсем те чӑваш кӗпине тӑхӑннӑ. Каччӑн тӑванӗсем – хура тӗслине, хӗр енчисем – шурӑ тӗслине. Кузовлӑ машинӑна ларса хӗр илме кайнӑ. «Упӑшкана миҫе туя илсе кайман-ши? Кузов ҫине ятарласа саксем лартнӑччӗ вӑл. Унта туй арӑмӗсем ларса такмаксем шӑрантарнӑ. Ҫав саксем халӗ те пур, лаҫра упранаҫҫӗ», - иртнине аса илсе калаҫрӗ ватӑ хӗрарӑм. Чӑнах та, эпир пӗчӗк чухне, иртнӗ ӗмӗрӗн 90-мӗш ҫулӗсенче, ялта туйсем питӗ чаплӑ иртетчӗҫ. Ача-пӑча ятарласа туй курма чупнӑ. Ял-йыш та пухӑннӑ, хӗр курма пынӑ. Халӗ унашкал йӑла ӑҫта сыхланса юлнӑ-ши? Калама хӗн. Халӗ ял ҫыннисем туй курма пухӑнмаҫҫӗ. Ара, халӗ ытларахӑшӗ ҫӗнӗ ҫемье уявне кафе-ресторанра ирттерет. Тен, ял ҫыннисем ҫавӑнпа хӑйсене ытлашши пек туяҫҫӗ, туй курма пымаҫҫӗ.

«Ҫав Толик авланнӑ чухне эпир те хӗр илме кайрӑмӑр. Яла ҫитсен вӑхӑт нумаях та иртмерӗ – каччӑсем ҫапӑҫма тытӑнчӗҫ.

Малалла...

«Хыпар» издательство Ҫурчӗ «Капкӑн» журнала хупма шутлани пирки Чӑваш халӑх сайтӗнче темиҫе хутчен те ҫырчӗҫ. Ҫыравҫӑсем чӑвашсен «кулӑш кушелне» ҫӳп-ҫап вырӑнне хурса кӑларса ывӑтассине хирӗҫ хӑйсен пухӑвӗнче пӗр сасӑллӑ пулса сасӑларӗҫ, Чӑваш Республикин информаци политикин тата массӑллӑ коммуникацисен министерствине ҫыру та ҫырса пӑхрӗҫ. Вӗсен сӑмахне хӑлхана чикмесӗр хӑвармарӗҫ, ҫак кунсенче асӑннӑ ҫырӑва алӑ пуснисенчен хӑшне-пӗрне «ҫӳллӗ» ҫурта пуҫтарчӗҫ.

Ларӑва А.С. Иванов министр уҫрӗ. Вӑл журнал хавшаса ҫитнишӗн пӑшӑрханнине пӗлтерчӗ. Унтан «Хыпар» издательство ҫурчӗн директорӗ — тӗп редакторӗ Т.Г. Вашуркина сӑмах илчӗ. Ун шучӗпе, журнал предприятие пысӑк тӑкак кӳрет. Ку лайӑх япала мар! Пӗртен-пӗр ҫӑлӑнӑҫ — «Капкӑна» «Тӑван Атӑлта» пӗчӗк кӗтес уйӑрса памалла.

Ҫак шухӑша сӳтсе явакансенчен пӗри те ырласа калаҫмарӗ. Ара, ку хитре кӗпе ҫине саплӑк лартса яниех пулать-ҫке. «Тӑван Атӑлта» унсӑрах вуншар ҫул «Кулӑш кӗтесӗ» ӑнӑҫлӑ тухса тӑрать. Кун пек чеелӗх мӗн патне илсе пынине пурте аван ас тӑваҫҫӗ.

Малалла...

Сасартӑк XVIII ӗмӗрти пӗрлӗх тата политика ӗҫлевҫин ячӗ, Охатер Томеев, темшӗн-ҫке, хӑшӗсене хирӗҫтерме пуҫларӗ. Ҫавна май ҫак ҫын Елизавета Петровна патша патне яма хатӗрленӗ ҫырӑвӑн чӑвашла куҫарӑвӗпе паллаштарас кӑмӑл ҫуралчӗ.

Елизавета Петровна майра патша сӑнӗ.

Идеализациленӗ парадла портрет. Шарль ван Лоо ӳнерҫӗ ӗҫӗ.

Тӗне вӑйпа ан кӗртчӗр

Хусан кӗпӗрнинчи Сӗве провинцине кӗрекен Шупашкар уесӗнче пурнакан мӗнпур чӑваш хушнипе Питтукасси чӑвашӗ Охатер Томеев Сирӗн Император Хисеплӗхӗнчен Елизавета Петровнаран ҫаксене ыйтать.

Сӗвери крешшӗн кантурӗ те, ытти те, тӗрлӗ тӳре-шара та пире виҫесӗр кӳрентерни тата юра ертни ҫинчен тӗплӗн ҫырса кӑтартма май та ҫук. Ҫавӑнпа та мана, маларах ятӑма асӑннӑскере, православи тӗнне кунтах, Мускаврах, кӗртме тата Шупашкар уесӗнчи мӗнпур чӑваша — вӗсем вара аллӑ пинтен кая мар — тӗне кӗртесси ҫинчен Хӑвӑрӑн Император Хисеплӗхӗрӗн Указне Сӗвери крешшӗн кантурӗ урлӑ мар, уйрӑммӑн яма хушӑсӑрччӗ.

Малалла...

Ярапайкассинчи Лидия Александрова

Муркаш районӗнчи Ярапайкассинче пурӑнакан Лидия Александрова паян кун та ӗлӗкхи ӗҫ йӗркине алӑран яман. Ун патӗнче хӑнара пулнӑ Марина Карягина тележурналист Фейсбукра ӗнер пӗлтернӗ тӑрӑх, ҫак кинеми «хӗлӗн-ҫӑвӗн ҫип хатӗрлесе пир тӗртет».

Телекуравҫӑсем Муркаш районне ӗлӗкхи ӗҫ йӑли-йӗркине ӳкерме кайнӑ: пир тӗртнине, ҫип пӗтӗрнине, пир ҫапнине тата ыттине те. Марина Карягина ҫырнӑ тӑрӑх, Ярапайкассинчи кинемисем кӑтартассишӗн туса кӑтартман ҫак ӗҫсене. Маларах асӑннӑ Лидия Александрова, акӑ, ҫип хатӗрлесе пир тӗртет. Кунпа вӑл хӗлле те, ҫулла та аппаланать. Чун канӑҫне тата ал пыракан ӗҫе пурнӑҫлама Лидия Даниловнӑн пир тӗртмелли станок та, ун валли кирлӗ ытти хатӗр-хӗтӗр те упранса юлнӑ.

Чӑвашлӑх хӑрушлӑхра тӑнине хӑш-пӗр ҫынсем глобализаципе ҫыхӑнтараҫҫӗ. Ӑна айӑплаҫҫӗ. Ҫав япалана пулах чӑваш чӗлхи ҫухалса пырать имӗш, чӑвашлӑх имшерленсе те имшерленсе пырать. Анчах глобализацине ҫапла айӑплани тӗрӗсех-ши?

Тӗнче пӗр вырӑнта тӑмасть. Вӑл аталансах пырать. Ҫавна май хальхи вӑхӑтра чылай пулӑм тӗнче шайӗнче вӑй илме пуҫларӗ. Енчен иртнӗ ӗмӗр пуҫламӑшӗнче чӑваш пурнӑҫне тӗнчери вӑйсем пырса тивмен пулсан хальхи вӑхӑтра ку апла мар тесен пысӑк йӑнӑш пулӗччӗ. Чӑн та чӑваш тӗнчи ҫине глобализаци текенни сахал мар витӗм кӳрет.

Глобализацине айӑплани вӑл, ман шутпа, питӗ тӗрӗс мар ҫул. Тӗнче аталанӑвӗнчен эпир ниҫта та тарса пытанаймӑпӑр. Таҫти упа шӑтӑкне кайса пурӑнма пуҫласан та унӑн витӗмӗ пире ҫав-ҫавах пырса лекет. Глобализацирен тарма май ҫук. Пытанма та кирлӗ мар. Глобализацине темле те вӑрҫма май пур, анчах та унӑн лайӑх енӗсем те ҫук мар. Вӗсемпе тӗрӗс усӑ курма пӗлмелле кӑна. Ак, сӑмахран, глобализаци пулман пулсан эпир хамӑр компьютер таврашӗ шухӑшласа кӑларайман пулӑттӑмӑр.

Малалла...

Истори ӑслӑлӑхӗсен докторӗ В.Д. Димитриев профессор ҫырса хӑварнинчен ҫакӑ паллӑ: чӑвашсем ХVI ӗмӗртен пуҫласа пайланса пурӑнма тытӑннӑ, вӗсен пӗр ушкӑнӗ хальхи Чӑваш Республикин ҫурҫӗр тата вӑтаҫӗр районӗсенче, тепӗр пайӗ Хусанҫи таврашӗнче тӗпленнӗ. Хусантан пуҫласа Нухрат Атӑл (Вятка) таранчченех Чӑваш Тӑрӑхӗ текен аслӑ ҫул сарӑлса выртнӑ. Хальхи Елчӗк, Комсомольски, Патӑръел, Шӑмӑршӑ районӗсен вырӑнӗнче, Чулман Атӑл хӗрринче, Чӗмпӗр, Самар, Пенза тата Сарӑту енче ирӗк ҫӗрсем пулнӑ. Ку вырӑнсене нухайсем тата ытти халӑхсен уртисем ҫу каҫма килкелесе ҫӳренӗ.

Самана лӑплансан пирӗн мӑн асаттесем хӑйсем малтан пурӑннӑ вырӑнсене таврӑнма тытӑнаҫҫӗ. Ҫав тапхӑрта халӑх хытӑ хунать, тыр-пул анисем хӗсӗкленсе ҫитнипе чӑвашсем ҫывӑхра тата аякра ирӗк выртакан ҫӗрсене йышӑнма тытӑнаҫҫӗ. Темиҫе ӗмӗр хушшинче ҫӗршер те пиншер ял ҫӗкленет.

Камсем тата хӑҫан килсе тӗпленнӗ-ши пирӗн тӑрӑха, чи малтан ял пуҫласа янӑ ҫын е йӑх ятне пӗлме пулать-ши? Ҫакӑ паянхи вӑйпитти арсемпе лӑплана пӗлмен шурсухалсене хытӑ шутлаттарать, тӗрлӗ архивсемпе вулавӑшсене хӑвалать.

Малалла...