Кунталӑксен хакӗсем

Тӗнче тетелӗнче кӑҫал ҫӗнӗ юхӑм ҫуралнӑ тет. Тенчипех 1986 ҫулхи кунталӑксене (календарьсене) шыраҫҫӗ. Сӑлтавӗ те паллӑ — вӑл ҫулхи кунсем кӑҫалхисемпе пӗр килеҫҫӗ иккен. Кунта сӑмахӗ чикӗ леш енчи ҫӗршывсем пирки пырать пулинех, пирӗн ҫершывра вара 28 ҫул хушшинче самана самай улшӑнчӗ — уявӗсем хӑйсен кунӗсене ылмаштарса пӗтерчӗҫ те вӗсем хальхи вӑхӑтра ытлашшиех юрӑхлах мар пуль.

Британири Би-би-си пӗлтернӗ тӑрӑх хальхи вӑхӑтра халӑх хӑйсен чӑланӗсемпе сунтӑхӗсенче упранакан 1986 ҫулхи кунталӑксене хӗрсе кайсах шыраҫҫӗ. E-bay лавккара унашкаллисен хакӗ 100$ та ҫитет иккен.

1986 ҫулхипе кӑҫалхи ҫулталӑксен уйрӑмлӑхӗ — вӗсем иккӗшӗ те юнкун пуҫланса юнкунах вӗҫленеҫҫӗ.

Сицилин (Итали) тухӑҫ енчи ҫыранӗнче вырнаҫнӑ Этна вулкан каллех вут-хӗм кӑларма пуҫланӑ. Иртнӗ уйӑхсемпе танлаштарсан вӑл самай хӗрӳлленнӗ иккен. Италири геофизикӑпа вулканологин наци институчӗ пӗлтернӗ тӑрӑх кратертан тухакан лава ҫухрӑм тӑршшӗ таран тӑсӑлнӑ.

Этна лава пӗрӗхтерме пуҫлас умӗн иртнӗ уйӑхра икӗ хутччен «вӑранса» пӑхнӑ — вӑл ӗҫлеме пуҫланине сӑнавҫӑсем чӳкӗн 17-мӗшӗнче тата 28-мӗшӗнче асӑрханӑ.

Этна вут-хӗм кӑларнине хальхи вӑхӑтра Катанипе Таориминӑран сӑнама пулать теҫҫӗ.

Пӗрре шухӑшлатӑн та чӑваш чӗлхи чӑвашсене мар, ытти халӑхсене ҫеҫ кирлӗ пек туятӑн. Вӗсем унта, чикӗ леш енче, ӑна хаваспах вӗренеҫҫӗ, пирӗннисене вара темшӗн хистесе вӗрентме тивет.

Ак, нумай пулмасть, Японирен хыпар килнӗ. Унта пурӑнакан Нао Кудо чӑваш чӗлхине вӗренме шут тытнӑ. Чи малтанах вӑл Геннадий Дегтярёв хатӗрленӗ «Изучаем чувашский язык» кӗнекене алла илнӗ. Инҫетри ҫӗршывра ӑна епле туянни паллӑ мар, анчах вӗренӗве ҫӑмӑллатма дискӗ пулман имӗш унӑн. Чӑвашла вӗренекен каччӑ кӗнеке авторӗнчен ҫак диска ытсан Геннадий Дегтярёв пӗр шутласа тӑмасӑрах ӑна пулӑшма шутланӑ, аудиофайлсене тӗнче тетелӗ урлӑ ярса панӑ.

Нао Кудо иккен, Токиори ют чӗлхесен университетӗнче вӗренет, унта вӑл вырӑс чӗлхине ӑша хывать. Раҫҫей поэзипе кӑсӑкланнӑ май вӑл Геннадий Айхин сӑввисемпе интересленсе кайнӑ — вӗсене вӑл пирӗн поэтӑн тӑван чӗлхипе вуласшӑн иккен. Ҫитес ҫул яппун студенчӗ Чӑваш Ене те килсе каяс шухӑшлӑ. 2014 ҫулта Геннадий Айхи 75 ҫул тултарнине шута илсен ҫак ҫулҫӳрев уншӑн чӑн та пӗлтерӗшле пулмалла.

Малалла...

Ӳпӗннӗ палӑк

Украинӑра пӑлхав пыни пирки чылайӑшӗ пӗлет ӗнтӗ. Виктор Янукович президент Европӑпа туслашас вырӑнне Раҫҫей ертсе пыракан Таможня пӗрлӗхне суйланӑ хыҫҫӑн чӳкӗн 24-мӗшӗнче Кейӳ тата ытти хуласенче халӑх майдана пухӑнма пуҫланӑ. Чӳкӗн 30-мӗшӗнче Кейӳ хулинче пӑлхавсем самаях хӗрнӗ — вӑл кун «Беркут» текет спецназ пухӑннӑ халӑха вӑйпа салатма тытӑннӑ. Хайхи раштавӑн 1-мӗшӗнче вара халӑх тата та ытларах тухнӑ, хӑш-пӗр правительство ҫурчӗсене йышӑннӑ. Ӗнер митинга халӑх ҫӗнӗрен пухӑнма тытӑннӑ — Кейӳре пӗрисем 200, теприсем 300 пин пуҫтарӑннӑ тесе пӗлтереҫҫӗ. Чи малтанах вӗсем Украина правительствине отставкӑна яма ыйтаҫҫӗ.

Пӑлхав вӑхӑтӗнче ӗнер Кейӳри Бессараби тӳремӗнче вырнаҫнӑ Ленин палӑкне те персе антарнӑ. Ку ӗҫе «Свобода» нацилле пӗрлӗх ҫыннисем тунӑ теҫҫӗ. Ленина раштавӑн 1-мӗшӗнчех персе антарасшӑн пулнӑ, анчах та ун чухне милици чӑрмантарнӑ. Хальхинче вара, милици ӗҫченӗсем ҫывӑхра пулнӑ пулин те палӑка ҫӗмӗрекенсене хирӗҫ кайман.

Палӑка 1946 ҫулта вырнаҫтарнӑ иккен. Постамент ҫӳллӗшӗ 6,8 метр, хӑй палӑкӗ вара — 3,45 метр.

Виҫӗмкун, раштавӑн 3-мӗшӗнче, шыва чи пысӑк карапа антарнӑ — унӑн тӑршшӗ 488 метр иккен. Ӑна Кӑнтӑр Корея ҫӗршывӗнче Shell корпораци ыйтнипе Samsung Heavy Industries компани ӑсталанӑ.

Ҫак капмар карап тинӗс хӗрринчи ӑшӑх вырӑнта ҫутҫанталӑк газне кӑларнӑ ӗҫе хутшӑнӗ. Ӑҫта ӗҫлессине те палӑртнӑ — Австралин ҫурҫӗрти сӑмсахӗ ҫывӑхӗнче, Брум хулинчен 475 ҫухрӑм ҫӳрҫӗр-тухӑҫалла. Ҫулталӑк хушшинче вӑл 3,6 миллион шӗветнӗ газпа тивӗҫтерме пултарӗ иккен. Карап ҫинче ҫӗре пӑралама, газа шӗветме тата упрама кирлӗ пур хатӗр те пур имӗш. Туп-тулли тултарсан унӑн пӗтӗмӗшле йывӑрӑшӗ 600 пин тоннӑна ҫитет. Танлаштарма: чи пысӑк аваиносеца илсен ҫак йывӑрӑшпа тан пулма улттӑ тан кирлӗ пулӗ имӗш.

Ҫӗр айӗнчен кӑларнӑ газа Prelude FLNG карап хӑй илсе ҫитерме (каллӗ-маллӗ кусиччен газ кӑларӗ ӗнтӗ), ҫак ӗҫе ятарлӑ ытти карапсем пурнӑҫлӗҫ. Карап пӗтӗмпе 25 ҫул ӗҫлемелле имӗш.

Олег Цыпленков сӑнӗ

Турци патшалӑхӗн Стамбул хулинче чӳкӗн 25–30-мӗшсенче Тӗрӗк тӗнчин ҫамрӑк усламҫисен пӗрремӗш аслӑ пухӑвӗ пулнӑ. Ӑна Пӗтӗм тӗнчери тӗрӗк ҫамрӑкӗсен пӗрлешӗвӗ (ертӳҫи Екрем Абдулаев /Азербайджан/) йӗркеленӗ.

Пурӗ 23 ҫӗршывран 200 ытла делегат пуҫларӑннӑ. Голланди, Венгри, Болгари, Румыни, Косово, Кипр, Греци, Турци, Азербайджан, Кӑркӑстан, Казахстан, Туркменистан, Афганистан, Иракпа Иран, Сири — хутшӑннӑ ҫӗршывсен йышӗ пӗчӗк пулман. Раҫҫейрен те пынӑ: Тува, Пушкӑрт, Тутар, Дагестан, Калмӑк, Чӑваш республикисенчен, Омск облаҫӗнчен килнӗ. МАФУНран делегатсем Мари Элтен тата Коми Республикинчен пулнӑ.

Чӑваш Республикинчен ҫак аслӑ пухӑва иккӗн хутшӑннӑ: Олег Михайлович Цыпленков тата Чӑваш патшалӑх университечӗн экономика факультечӗн 3-мӗш курс студентки Кузнецова Анастасия Борисовна. Настӑна Шупашкарти Суту-илӳпе промышленность палати янӑ.

Олег Михайлович каласа панӑ тӑрӑх ҫак пухӑва питӗ лайӑх та тӗплӗн хатӗрленӗ, докладсем те делегатсемшӗн питӗ интереслӗ пулнӑ. Аслӑ пухура Курултай йӗркелемелли пирки йышӑнчӗҫ, унӑн Уставне хатӗрлерӗҫ. Тӗрӗк тӗнчин ҫамрӑк усламҫисен курултайне регистрациленӗ вӑхӑтра сиксе тухма пултаракан ыйтусене татса пама 9 ҫынран тӑракан комитет суйларӗҫ — унта ытларах Турципе Азербайджан ҫыннисем тата Европӑри усламҫӑсем кӗчӗҫ.

Малалла...

Шӑп та лӑп 95 ҫул каялла, 1918 ҫулхи чӳкӗн 11-мӗшӗнче, Францири Компьень хулинче Германи парӑнни пирки мирлӗ килӗшӳ алӑ пуснӑ. Ҫапла май тӑватӑ ҫул та виҫӗ уйӑх тӑсӑлнӑ Пӗрремӗш тӗнче вӑрҫи вӗҫленнӗ.

Ку вӑрҫӑра 10 миллиона яхӑн ҫын вилнӗ, 20 миллиона яхӑн — аманнӑ. Пӗрремӗш тӗнче вӑрҫи политика карттине те самай улӑштарнӑ: Европӑра Германи, Австрипе Венгри тата Раҫҫей империйӗ саланнӑ, Азинче — Оттоман империйӗ пӗтнӗ. Советсен Пӗрлӗхӗн никӗсне хывасси те ҫак вӑрҫӑпа ҫыхӑннӑ тесен йӑнӑш пулмӗ.

Пӗрремӗш тӗнче вӑрҫи чӑваш ҫӗрне витӗм кӳмесӗр иртсе кайман. Раҫҫей империне кӗнӗ май фронта чӑвашсене те ӑсатнӑ. Унсӑр пуҫне вӑрҫӑ Раҫҫейшӗн ӑнӑҫсӑр пынӑ май хаксем хӑпарнӑ, ӗҫ укҫи пӗчӗкленнӗ — пурнӑҫ йывӑрланса пынӑ.

Чӳкӗн 11-мӗшӗ Пӗрремӗш тӗнче вӑрҫинче пуҫа хунӑ салтаксене асӑнмалли кун шутланать.

Ҫук-ха. Аплах мар. Анчах кӑмӑлсӑрлануран. Европӗрлӗх саммичӗн кӗркуннехи саммичӗ Америкӑри Пӗрлешӳллӗ Штатсем «хӑйсен шанчӑклӑ партнёрӗсене» телефонпа вӑрттӑн итленишӗн кӑмӑлсӑрлланинчен пуҫланнӑ. Асӑннӑ ҫӗршывӑн спецслужбисем Германин канцлерӗн Ангела Маркельӗн тата Франци Президенчӗн Франсуа Олландан карас телефонӗн калаҫӑвӗсене итленӗ тесе шухӑшлаҫҫӗ-мӗн.

Еврокомиссин пуҫлӑхӗ Жозе Мануэл Баррозу Евросоюзӑн уйрӑм даннӑйсене хӳтӗлеси пирки хӑвӑртрах ҫӗнӗ директива йышӑнмалли пирки саммит кун йӗркине ыйту кӗртессине пӗлтернӗ.