Ҫакӑн пек шухӑшлать республикӑри халӑх пултарулӑхӗн ҫурчӗн пай ертӳҫи, РФ культурӑн тава тивӗҫлӗ ӗҫченӗ Светлана Лаврентьева. Сӑмахӗ Шӑмӑршӑ районӗнчи Кивӗ Шӑмӑршӑра «Улах сӑри» уявне ирттерни пирки-ха. Анатри чӑвашсен йӑлана кӗнӗ уявне Васанти таврапӗлӳ музейӗн ертӳҫи, ЧР культурӑн тава тивӗҫлӗ ӗҫченӗ Герман Ларшников пуҫарнӑ.
Уява ялти хастар хӗрарӑмсем тӑрӑшсах хатӗрленнӗ: асламӑшӗсен арчисенчен чӑваш наци кӗписемпе капӑрлӑхне кӑларнӑ, сӑра вӗретнӗ, кукӑль-пӳремеч, капӑртма пӗҫернӗ.
«Улах сӑрине» Кивӗ Шӑмӑршӑ клубӗ ҫумӗнчи «Тевет» фольклор ансамблӗ уҫнӑ. Унтан пухӑннисене Васан ял тӑрӑхӗн пуҫлӑхӗ Юрий Ильин уяв ячӗпе саламланӑ. Шупашкарти Ф.П. Павлов ячӗллӗ музыка училищин «Янтал» ансамблӗ Патӑрьел районӗнчи Алманчӑра ҫырса илнӗ хӗрсен «Улах сӑри» уявне кӑтартнӑ. Ҫавӑн пекех Чӑваш Енри тури тата анат енчи, Пушкӑртри чӑвашсенчен ҫырса илнӗ йӑла юррисене шӑрантарнӑ, ташшисене ташланӑ. Республикӑри халӑх пултарулӑхӗн ҫурчӗн пай ертӳҫи, РФ культурӑн тава тивӗҫлӗ ӗҫченӗ Светлана Лаврентьева мероприятие йӗркелекенсене тав тунӑ.
Чӳк уйӑхӗн 7-мӗшӗнче Мускаври «Хӗрлӗ октябрь» культура ҫуртӗнче чӑвашсен наци уявӗ «Кӗр сӑри» иртнӗ. Ӑна Мускаври чӑвашсен наци культурин автономийӗ Чӑваш Республикин РФ Президенчӗ ҫумӗнчи тулли праваллӑ элчелехӗ пулӑшнипе йӗркеленӗ.
Леонид Волков пухӑннисене иртсе кайнӑ уявсемпе саламланӑ, Мускавра иртнӗ чӑваш кросне хутшӑнакансене тав тунӑ. Хастар ентешсене Леонид Волков Тав ҫырӑвӗпе чысланӑ.
«Кӗр сӑрине» уявламашкӑн культура ҫуртне 500 ытла ҫын пухӑннӑ. Вӗсем унта концертпа киленнӗ, чӑвашсен тутлӑ апатне тутаннӑ. Мускаври чӑвашсен наци культурин автономийӗн ертӳҫи Анатолий Григорьев палӑртнӑ тӑрӑх, кӑҫал Мускавра чӑваш ентешлӗхӗ наципе ҫыхӑннӑ чылай мероприяти ирттернӗ. Ҫав шутра — Акатуй та.
«Кӗр сӑри» уявӗнче чӑваш юррисем вӗҫӗ-хӗррисӗр янӑранӑ. Леонид Волков Раҫҫейре Литература ҫулталӑкӗ, Чӑваш Енре К.Иванов ҫулталӑкӗ пулнӑ май Мускавра чӑваш литературин каҫне йӗркелеме палӑртнине каланӑ. Ӑна Илпек Микулайӗ, Куҫма Турхан, Хӗветер Уяр ҫуралнӑранпа 100 ҫул ҫитнине халаллӗҫ.
Чӑвашсен «Ирӗклӗх» общество организацийӗ ЧР Элтеперне Михаил Игнатьева Улӑп палӑкне лартма сӗннӗ. Вӑл Анне монуменчӗ ҫӳллӗш пулмаллине пӗлтернӗ.
Михаил Игнатьев патне янӑ ҫырура палӑртнӑ тӑрӑх, палӑка Етӗрне районӗнче Сӑр юханшывӗ хӗрринче лартма сӗннӗ. Вал унта урапа кайнӑ чухне курӑнтӑр.
Анне монуменчӗ 46 метр ҫӳллӗш. «Ирӗклӗх» общество организацийӗ Улӑпӑн та ҫавӑн ҫӳллӗш пулмаллине калать.
Ҫырура Улӑп палӑкне лартсан Михаил Игнатьевӑн ячӗ историре яланлӑха ҫырӑнса юлнине каланӑ. Ҫавӑн пекех хастарсем палӑк туристсене илӗртессе шанаҫҫӗ. Тӗслӗх те илсе кӑтартнӑ вӗсем: Рио-де-Жанейрӑра Христос-Искупитель палӑкне ҫулсерен 1,8 миллион турист ҫитсе курать.
«Хальхи вӑхӑтра регион бренчӗсем илӗртеҫҫӗ. Ҫавӑн пек брендсене туни ҫынсене Чӑваш Енпе кӑсӑклантарӗ. Тӗслӗхрен, Анне палӑкне МИХсенче час-часах асӑнаҫҫӗ», - ҫырнӑ ҫырура. Пӗр сӑмахпа, «Ирӗклӗх» Улӑп палӑкӗ ытти тӑрӑхра пурӑнакан халӑха чӑваш культурипе тата чӗлхипе кӑсӑклантарма хӗтӗртӗ тесе шутлать.
Тӗмен тӑрӑхӗнче Чӑваш культурин кунӗсене ҫулсерен ирттересси ырӑ йӑлана кӗнӗ. Уява юпа уӑхӗнче йӗркелеҫҫӗ. «Раҫҫее ӗненсе, Чӑваш ене юратса» ят панӑскер вӑхӑтӗнче унти йӑхташӑмӑрсем облаҫре пурӑнакансене тӑван халӑхӑмӑрӑн культурипе ата йӑли-йӗркипе паллаштарҫҫӗ.
Юпан 29-мӗшӗнче ҫавна май Караульноярскри культура ҫуртӗнче «Кӗр пуянлӑхӗн кунӗ» наципе культура фестивалӗ йӗркеленӗ. Унта Шупашкарти хӑнасем те пулнӑ. Тата, паллах, — вырӑнти чӑвашсен «Тӑван» ассоциацийӗн пайташӗсем. Чӑваш чӗлхи вӗрентекенсем ун валли чӑваш халӑх культурипе паллаштаракан урок-хӑтлав та хатӗрленӗ. Кайран сцена ҫине Тӗмен тӑрӑхӗнчи чӑвашсен пултарулӑх ушкӑнӗсем тухнӑ.
Мероприятие тӗрлӗ шайри тӳре-шара та хутшӑннӑ.
Чӑваш Енре тепӗр пысӑк ӗҫ тӑвасшӑн. Мускав режиссерӗ пирӗн республикӑра документлӑ фильм ӳкерме хатӗрленеҫҫӗ.
Картина чӑваш наци мӗнле пулса кайнине, вӑл авалхи патшалӑх Атӑлҫи Пӑлхар вӑхӑтӗнче мӗнле аталаннине ҫутатса памалла. Малтанлӑха палӑртнӑ тӑрӑх, картинӑна чылай ҫын курма пултарӗ.
Хальлӗхе Чӑваш Енре малтанлӑха «Аслӑ халӑх историйӗ» ят панӑ документлӑ илемлӗ фильмӑн юлашки сценисене ӳкерсе пӗтернӗ. Фильма историксемпе, археологсемпе, лингвистсемпе пӗрле хатӗрлеҫҫӗ.
Сценарие хутшӑннисенчен пӗри — Юхма Мишши. Фильма хатӗрлекенсем каланӑ тӑрӑх, ӑна иккӗленӳрен хӑтӑлма хатӗрлеҫҫӗ: камсем вӗсем — чӑвашсем, ӑҫтан вӗсем тухнӑ тата мӗнле аталаннӑ?
Фильма шкулсенче тӑван ен культурипе историйӗн урокӗнче кӑтартма палӑртаҫҫӗ.
«Хыпар» хаҫат пирки пӗр вӑхӑтра шӑв-шав лӑпланнӑччӗ. Ӑна чылай ҫул редактор пулса ертсе пынӑ Алексей Леонтьев вырӑнне Валери Туркай влаҫа ларнӑ хыҫҫӑн Чӑваш халӑх сайтӗнче те, «Правда ПФО» интернет-кӑларӑмра та тем тӗрлӗ шухӑш та палӑртакан тупӑннӑччӗ. Нумаях пулмасть Валери Туркай Чӑваш Енӗн информаци политикин министрне Александр Иванова халалласа сӑвӑ ҫырни пирки эпир пӗлтернӗччӗ. Сӑвӑра Валери Туркай республика шайӗнчи ҫав пуҫлӑха йӗпленӗччӗ. Каярах пирӗн сайт Валери Туркайпа контракт тӑсманни, тӗп редактор тивӗҫне Михаил Арланов пурнӑҫлани пирки хыпарларӗ.
Халӗ «Правда ПФО» интернет-кӑларӑмра Валери Туркайпа контракт тӑсманнине сӳтсе яваҫҫӗ, республика шайӗнчи чӑвашла хаҫата ертсе пыма кама шанасси пирки пуҫ ватаҫҫӗ. Алексей Леонтьев хыҫҫӑн Валери Туркай килсенхиллех хӗрсе кайман-ха тавлашу. Ҫапах та тӑрӑхласа-йӗплесе ҫыракансем те самай.
«Максимов Геннадий пӗрремӗш номерлӗ кандидат! Коллектив Максимова кӑна йышӑнать, ҫакна Иванов министрпа унӑн ҫумӗ Стройкова ӑнланма тивӗҫ», – тесе ҫырать пӗри.
Чӑваш Енре демографи лару-тарӑвӗ япӑх темелле мар. Ку енӗпе пӗлтӗр республикӑра хӑйне евӗр ҫитӗнӳ те пулнӑ: ҫуралнисен йышӗ вилнисенчен нумайрах пулнӑ. Ача ҫуралсан ашшӗ-амӑшӗ ун валли ят шырать. Халӗ паллӑ ӗнтӗ мӗнлерех ятсем анлӑ сарӑлни: Анастасия, Мария, София, Елизавета, Виктория… Арҫын ачасене ытларахӑшӗ Максим, Кирилл, Роман, Егор ят хурать. Республикӑра ачасене тӗне кӗмен чӑвашсен ятне паракансем те пур. Ку хутран-ситрен ҫеҫ тӗл пулать. Ҫапах ку та темӗн пекех…
Чӑваш Енре 2013 ҫул уйрӑмах интереслӗ пулнӑ темелле. Ун чухне ашшӗ-амӑшӗ ачисене чылай ҫыншӑн тӗлӗнмелле ят хунӑ. 2012–2013 ҫулсенче Илемпи, Синерпи, Пинерпи, Пинеслу, Салампи ҫуралнӑ.
Тӗрӗссипе, ку ятсем тӗлӗнмелле мар. Аслӑ ӑрурисем вӗсене астӑваҫҫех. Ҫамрӑксемшӗн ҫеҫ урӑхла пек туйӑнаҫҫӗ вӗсем. Тӗнче тетелӗнчи пӗр ҫӑлкуҫран вуласа пӗлнӗ тӑрӑх, чӑваш хӗрӗсен ятӗнчи –ПИ тӗрӗксен «бике» сӑмахне ҫывӑх. Чӑвашла ӑна «пике» тесе вуламалла. Тюркологсем ӑнлантарнӑ тӑрӑх, малтан ҫапла хӗрарӑма хисеплесе чӗннӗ. Кайран вара –ПИ ятсене кӗнӗ. Тӗслӗхрен, «Пинерпи» ят чӑвашсен «Пинер» ялӗнчен пулса кайнине ӗнентереҫҫӗ.
Ку тахҫантанпах кӗтнӗ пулӑм. Константин Ивановӑн «Нарспи» поэмине сасӑпа вуласа аудикокӗнеке кӑларассине унччен те пӗлтерсе тӑнӑччӗ. Халӗ аудиодиск «Книжные новинки» лавккасенче сутлӑха тухнӑ.
Кун пирки Чӑваш кӗнеке издательстви хыпарлать. Комплекта 2 диск кӗрет. Пӗри – чӑвашла, тепри – вырӑсла. Диска 350 тенкӗпе сутнине пӗлтереҫҫӗ.
Вырӑсла диск 1 сехет те 33 минута тӑсӑлать. Унта автора Михаил Ефремов паллӑ актер вулать. Нарспи амӑшне – Лариса Родик, Нарспие – Диана Яковлева, Сетнера – Николай Ефремов, Михетера – Василий Куприянов, кӳрше – Людмила Коземир, Сетнер амӑшне – Людмила Коземир, Нарспи тусне – Наталья Ромашенко, сиплевҫе – Василий Куприянов, Тӑхтамана – Александр Тырлов, Сенттие – Наталья Ромашенко, арҫынна Бурис Кукин вулаҫҫӗ.
Чӑвашла диск 1 сехет те 18 минута тӑсӑлать. Унта автор сӑмахӗсене Николай Сергеев вулать. Нарспи амӑшне – Ирина Архипова, Нарспие – Татьяна Володина, Сетнера – Николай Тарасов, Михетера – Валерий Карпов, кӳрше – Валентина Ситова, Сетнер амӑшне – Валентина Ситова, Нарспи тусне – Ольга Мацуцина, сиплевҫе – Петр Садовников, Тӑхтамана – Владимир Григорьев, Сенттие – Алевтина Семенова, арҫынна Владимир Григорьев вулаҫҫӗ.
Чӑваш ССРӗн халӑх депутачӗсем 25 ҫул каялла Чӑваш ССРӗн Аслӑ Канашӗн иккӗмӗш сессийӗнче — вӑл 1990 ҫулхи юпан 24–27-мӗшӗсенче иртнӗ — республикӑри чӗлхесем пирки калакан саккуна пӗрремӗш хут йышӑннӑ. Депутатсен пухӑвӗ ӑна пӑхса тухса юпан 27-мӗшӗнче ҫирӗплетнӗ. Чӳкӗн 2-мӗшӗнче вара саккун чӑвашла «Коммунизм ялавӗнче», вырӑсла «Советская Чувашия» хаҫатсенче пичетленсе тухнӑ.
Хальхи «Чӑваш Республикинчи чӗлхесем ҫинчен» саккунпа танлаштарсан вӑл чӑваш чӗлхине самай пысӑк ирӗксем панӑ. Тӗслӗхрен, унпа килӗшӳллӗн хальхи вырӑнти ял тӑрӑхӗсенче ҫыру ӗҫне чӑвашла туса пыма тивнӗ пулӗччӗ. Ҫавӑн пекех Чӗлхесем пирки калакан саккунӑн 1990 ҫулхи вариантӗнче чӑваш чӗлхине пропагандӑлас, ӑна аталантарас тӗлӗшпе самай пысӑк ирӗклӗх панӑ пулнӑ.
Аса илтеретпӗр, хальхи «Чӑваш Республикинчи чӗлхесем ҫинчен» саккуна 2003 ҫулхи чӳк уйӑхӗн 25-мӗшӗнче Николай Фёдоров Президентра ларнӑ вӑхӑтра йышӑннӑ. Унтанпа вӑл та чӑваш чӗлхине хӳтӗлес енчен ҫулран ҫул самай хавшаса пынӑ. Улшӑнусене 2008, 2011, 2014 ҫулсенче кӗртнӗ.
Амур барсӗ. Тепӗр ячӗ ун — Инҫеттухӑҫ леопарчӗ. Вырӑнти вӑхӑтпа паян 09:00 пулать ӗнтӗ, Инҫет Тухӑҫра ҫак чӗрчуна ҫапса кайнӑ. Паян ирхи тӑрсан ҫакӑн пирки чылай МИХ ҫырса пӗлтерчӗ. Хам пулсассӑн кунашкал кушак тӗсӗ пуррине пӗлместӗмччӗ те, капла вара ҫӗнни самай пӗлтӗм.
Амур барсӗ, иккен, питӗ сайра тӑрса юлнӑ пысӑк кушак тӗсӗ. Тӗнчипе те вӗсен йышӗ 80 ҫитмест. 57-шӗ вара Тинӗсҫум (ытлашши чӑвашлатма юратманнисем валли — Приморье) тӑрӑхӗнчи «Земля леопарда» (чӑв. Леопард ҫӗрӗ) наци паркӗнче пурӑнаҫҫӗ. Шӑп ҫавӑнта пулса иртнӗ те тет пӑтӑрмахӗ — пысӑк кушак Nissan Wingroad урапа айне лекнӗ. Шеремечӗ вӑйлах аманнӑ курӑнать, вырӑнтах вилсе кайнӑ. Халь ку ӗҫ тӗлӗшӗпе тӗрӗслев пырать — айӑплине шыраҫҫӗ.
Мӗн пирки пуҫларӑм-ха ҫак калаҫӑва? Амур барсне, паллах, питӗ шел. Сахал тӑрса юлнӑ кушак вилни уйрӑмах пӑшӑрхантарать. Анчах тӗп сӑмахӑм манӑн хамӑр пирки. Чӑвашсем ҫинчен.
Паян чӑваш хастарӗсем Патшалӑх суверенитечӗ пирки калакан декларацине йышӑннӑранпа 25 ҫул ҫитнине палӑртрӗҫ.
+15.3 °C