Муркаш районӗнче пурӑнакан пӗр арҫын тӗлӗшпе пуҫиле ӗҫ пуҫарнӑ. Вӑл Атӑлта рак тытнӑ. Ӑна Чӑваш Енри транспорт полицийӗ тытса чарнӑ.
Муркаш районӗнче пурӑнакан 42 ҫулти арҫын Атӑлта пӑр шӑтарса унта 50 метр сарлакӑш тетӗл янӑ. Пулӑҫ аллине ҫапла майпа 15 рак тата темиҫе пулӑ ҫакланса ӗлкӗрнӗ. Транспорт полицийӗнче пӗлтернӗ тӑрӑх, рака кӑрлач уйӑхӗн 1-мӗшӗнчен тытӑнса утӑ уйӑхӗн 15-мӗшӗччен тытма юрамасть.
Ҫутҫанталӑк ресурсӗсене ҫав арҫын 10 пин тенкӗ ытлалӑх шар кӑтартнӑ. Халӗ ун тӗлӗшпе пуҫиле ӗҫ пуҫарнӑ.
Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).
Тӑван чӑваш ҫӗрне хӑйӗн ытарайми шывӗпе чӑпӑл туса юхса выртакан аслӑ юханшыва Атӑл тетпӗр. Тутарсем Идел теҫҫӗ. Ӗлӗкрех ӑна Итил тени те пулнӑ. Пирӗн мӑн асаттесем, пӑлхар-чӑвашсем, ӗлӗк-авал мӗнле каланӑ-ши ҫак мӑнаҫла юханшыва? Ӑна эпир Харьков хулинче пурӑннӑ тӗпчевҫӗ-арабист А.П. Ковалевский хатӗрлесе кӑларнӑ «Книга Ахмеда Ибн-Фадлана» кӗнекере вулама пултаратпӑр. Ҫак кӗнекен 152 страницинче ҫапла ҫырни пур:
«Мы (царь) отправились, пока не увидели на реке Атыл некоего человека — рост его был двенадцать локтей, он имел большую голову и руки, а длина его ноги была размером в две четверти...»
Атыл — урӑхла, чӑваш саспаллисемпе ҫырсан, шӑп та лӑп Атӑл пулса тӑрать.
Ҫак пӗчӗк ҫеҫ тӗслӗх те пирӗн чӑваш чӗлхи авалхи пӑлхар чӗлхине малалла тӑсаканӗ пулнине хӑйне май кӑтартса парать, мӗншӗн тесен, вырӑн, тавралӑх ячӗ (топонимика) хӑвӑрт улшӑнакан япала мар, пин-пин ҫул хушши халӑх чӗлхинче ним улшӑнмасӑр пурӑнать.
Ҫанталӑк самай ӑшӑтрӗ, ҫавна май пӑр ҫине тухма та хӑрушӑ. Анчах пулӑҫсене ку хӑратмасть.
Нарӑс уйӑхӗн 24-мӗшӗнче арҫынсем пулӑ тытса ларнӑ хушӑрах Атӑл ҫинчи пӑр катӑлма тытӑннӑ. Пӗр пайӗ катӑлса шалаллах юхма пуҫланӑ. Пулӑҫсем пурте тенӗ пек ҫыран хӗрринче чупса тухма ӗлкӗрнӗ. Пӗри ҫеҫ, ватӑраххи йывӑр тум тӑхӑннӑскер, ӗлкӗреймен.
Тусӗсем ҫӑлавҫӑсем патне шӑнкӑравланӑ. Вӗсем часах ҫитнӗ. Пулӑҫа пӑр ҫинчен ҫыран хӗррине илсе тухнӑ. Юрать-ха, унӑн сывлӑхӗ йӗркеллех.
Пулӑҫсене асӑрхаттараҫҫӗ: пӑр ҫине тухма халӗ хӑрушӑ!
Арҫын тӑванӗсемпе вӑрҫӑнса кайнӑ та Атӑл тӑрӑх, пӑр ҫийӗн, утнӑ. Вӑл шӑнкӑравласан та телефонне тытман. Тӑванӗсем пӑшӑрханса ӳкнӗ, ҫавна май кун пирки ҫӑлавҫӑсене пӗлтернӗ.
Ҫӑлавҫӑсем патне ку шӑнкӑрав нарӑс уйӑхӗн 18-мӗшӗнче ҫитнӗ. Вӗсем аэрокимӗ ҫине ларса Атӑл тӑрӑх ҫав арҫынна шырама кайнӑ. Тӑванӗ каланӑ тӑрӑх, вӑл сад юлташлӑхӗ еннелле кайнӑ. Ҫӑлавҫӑсем те ҫав еннелле шырама ҫул тытнӑ.
Арҫынна часах тупнӑ. Ӑна ҫӑлав станцине илсе ҫитернӗ.
Нарӑс уйӑхӗн 13-мӗшӗнче ҫӑлав службине шӑнкӑрав килнӗ: арҫын Куславкка районӗнче Атӑл ҫинче юрҫӳренпе кӗрсе ларнӑ.
Арҫын хӑй тӗллӗн тухайман, ҫӑлавҫӑсенех чӗнме тивнӗ. Лешсем ун патне ҫийӗнчех ҫитнӗ, юрҫӳрене кӑларма пулӑшнӑ. Кайран вӗсем арҫынна ҫыран хӗрринех ӑсатса янӑ.
Сӑмах май, кӑрлач уйӑхӗн 1-мӗшӗнченпе транспорта пӑр ҫине тухма чарнӑ. Йӗркене пӑссан штраф тӳлеттереҫҫӗ. Ахаль ҫынсен 3 пин тенкӗ тӳлемелле, должноҫри ҫынсен – 5 пин, юридици сӑпачӗсен вара – 10 пин тенкӗ.
Шупашкарти пӗр урама Костромана халалласшӑн. Костромара вара Шупашкар урамӗ пулӗ. Ҫак шухӑша икӗ хула ырланӑ.
Кострома хула пуҫлӑхӗн сӗнӗвне Шупашкар хула пухӑвӗн депутачӗсем пӑхса тухнӑ. Вӑл Костромара пӗр урама Шупашкар ятне парас ыйтупа тухнӑ.
Костромара чылай урама, проспекта Раҫҫейри хула ячӗсене панӑ. Уйрӑмах – Атӑл хӗрринче вырнаҫнисен.
Сӑмах май, пирӗн те унашкаллисем пур: Чулхула, Ярославль, Ленинград, урамӗсем, Мускав проспекчӗ пур.
Юпа уйӑхӗн 12-мӗшӗнче 19 сехетре полицирен ҫӑлав службине шӑнкӑрав килнӗ, Атӑл варринчи пулӑҫа ҫыран хӗррине илсе тухмашкӑн пулӑшма ыйтнӑ.
Унта акӑ мӗн пулса иртнӗ. Икӗ тус пулла кайма хатӗрленнӗ. Пӗри лавккана кӗнӗ, тепри кимӗре кӗтсе ларнӑ. Ӳсӗрскер ҫывӑрса кайнӑ та кимӗ шалалла та шалалла кӗнине сисмен. Атӑл варрине ҫитсен тин тӑна кӗнӗ. Вӑл тӳрех асне килнӗ номерпе – полицие – шӑнкӑравланӑ.
Ӳсӗр пулӑҫ кимӗрен тухса ӳкнӗ. Кӗҫех ҫӑлавҫӑсем ҫитнӗ, арҫынна ҫыран хӗррине илсе тухнӑ. Пулӑҫ каланӑ тӑрӑх, сивӗ шывра унӑн ури ним туйми пулнӑ.
| ҪУР | 30 |
Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).
Хӗрӗх чалӑш ҫӳллӗ ту,
Хӑпарассӑн туйӑнмасть, —
юрлаҫҫӗ юрӑра.
Чӑваш мифологинче Кав тӑвӗ, Ылтӑнту тени тӗл пулать. Улӑпа ҫӳлти турӑ Танкӑр Арамаҫи тӑвӗ ҫумне сӑнчӑрласа лартнине калани те пур. Арамаҫи тухӑҫра хӑлахсен мифологинче паллӑ ту, авалхи эрменсен ӗненӗвӗнче унта турӑсем пурӑннӑ, тенӗ, урӑхларах каласан, вӑл эрменсен Олимпӗ шутланнӑ, ахӑртнех, авалхи чӑвашсемшӗн те ҫав пӗлтерӗшпех ҫӳренӗ пуль.
Сарту, Шурту, Улату, Йӗкӗрту час-часах тӗл пулать чӑваш халӑх сӑмахлӑхӗнче. Шукӑльту тени те пур, ку, ахӑртнех, Жигули тӑвӗсене пӗлтернӗ пулас. Атӑлӑн сылтӑм ҫыранӗнче Чикмерен анатарахри ҫӳллӗ сӑртсене Ар-Сӗнтер тенӗ, «Ар-Сӗнтӗрпеле Улатимӗр тӑвӗ ҫинче хула пулнӑ,— тени пур Ашмарин словарӗнче. — Ар-Сӗнтӗр ту ҫинче тутар ӗмпӳ пулнӑ, Улатимӗр тӑвӗ ҫинче — чуаш ӗмпӳ.
Ҫурла уйӑхӗн 24-мӗшӗнче Атӑл юханшывӗнчен, Чермыхыр утрав ҫинчен, ҫӑлавҫӑсем патне шӑнкӑрав ҫитнӗ. Арҫын урине амантнӑ та унтан тухаймасть-мӗн. Ҫапла пӗлтернӗ Республикӑри шыравпа ҫӑлав служби.
2-мӗш ҫӑлав посчӗн дежурнӑй ушкӑнӗ утрав ҫине пӗр тӑхтамасӑр тухса кайнӑ та суранланнӑ, хӑй тӗллӗн утайман арҫынна пулӑшнӑ. Вӗсем ӑна васкавлӑ медпулӑшу тухтӑрӗсене панӑ, лешсем пульницӑна ӑсатнӑ.
Чӑваш Республикин ҫӑлавпа шырав службин темле лару-тӑрӑва лекнисене те пулӑшма тивет. Пӗрисем пӳрнери ҫӗрре хываймаҫҫӗ, теприсем хваттер алӑкне уҫса кӗреймеҫҫӗ...
Ҫурла уйӑхӗн 3-мӗшӗнче тата утӑ уйӑхӗн 28-мӗшӗнче ҫӑлавҫӑсен юханшыври кимӗсене ҫыран хӗрне кӑларма пулӑшма тивнӗ.
Ӗнер 19 сехет те 6 минутра Ҫӗнӗ Шупашкарти ҫӑлав станцийӗн ӗҫченӗсене Атӑлта пӗр кимӗ сӳнсе ларнине пӗлтерекенсем тупӑннӑ. «Неман» катер ҫине ларса специалистсем пӑтӑрмах вырӑнне васканӑ. Ишев хатӗрӗ ҫинче пулнӑ арҫын ҫӑлавҫӑсене хытах тав тунӑ.
Утӑ уйӑхӗн 28-мӗшӗнче полици нарячӗ Куславккари ҫӑлав станцине Атӑл тӑрӑх ҫынсӑр-мӗнсӗр кимӗ юхса пынине пӗлтернӗ. Кимӗ патне пырса ҫитнӗ ҫӑлавҫӑсем унта арҫын ҫывӑрнине асӑрханӑ. Лешӗ, хӗрӗнкӗскер, хуп турттарнӑ иккен.
-1.7 °C