Тӗменти патшалӑх университечӗ чӑваш чӗлхине вӗрентмелли курс йӗркелесшӗн. Чӗлхене ӑша хывас текенсен укҫа тӳлемелле мар.

Ырӑ пуҫару авторӗ — Тӗмен облаҫӗнчи чӑвашсен «Тӑван» общество организацийӗн президенчӗн тата Тӗменти патшалӑх университечӗн Тюркологи центрӗн пуҫлӑхӗ Ханиса Алишина.

Алишина чӑваш чӗлхи тутар чӗлхине ҫывӑх, мӗншӗн тесен вӑл алтай чӗлхе ҫемйине кӗрекен тӗрӗк ушкӑнне кӗрет тесе палӑртнӑ май тӗрӗк чӗлхисене ӑслӑлӑх енчен тӗпчессине сарассипе ҫине тӑрать. Тӗмен тӑрӑхӗнче чӑвашсем ытлашши йышлах мар пулин те (пурӗ 30 пине яхӑн) хӑйсен чӗлхине, йӑли-йӗркине, культурине упрассишӗн ҫине тӑраҫҫӗ тесе палӑртнӑ Х. Алишина.

Ку хыпар пирки пӗлтернӗ май «Вслух.ру» интернет-хаҫат ҫакна асӑнать: Тӗмен облаҫӗсӗр пуҫне чӑвашсем Тутарстанра, Пушкӑртстанра, Самар, Чӗмпӗр, Сарӑту, Пенза облаҫӗсенче тата Урал, Атӑлҫи, Ҫӗпӗр тӑрӑхӗсенче те пурӑнаҫҫӗ.

Ҫулсеренех республикӑри ял-хулисенче вырнаҫнӑ бассейнсене, спорт лапамӗсене, тренажер залӗсене тата катокӗсене пӗр-пӗр кун укҫасӑрах кӗртеҫҫӗ. Вӑл кунсене Спортпа сывлӑх кунӗсем ят панӑ.

Кӑҫал та, 2016 ҫулта, унашкал кунсем пулӗҫ. Енчен те ытти кунсенче республика тата муниципалитет шайӗнчи спорт ҫурчӗсене укҫа тӳлесе кӗмелле пулсан уйӑхра пӗр кун вӗсен алӑкӗсем пурин валли те уҫӑлӗҫ.

Чӑваш Республикин Министрсен Кабинечӗ палӑртнӑ тӑрӑх Спортпа сывлӑх кунӗсем 2016 ҫулта ҫак кунсене лекӗҫ: кӑрлачӑн 9-мӗшӗ, нарӑсӑн 20-мӗшӗ, пуш уйӑхӗн 19-мӗшӗ, ака уйӑхӗн 23-мӗшӗ (ку вӑхӑталла чылай каток ӗҫлеме пӑрахӗ ӗнтӗ), ҫу уйӑхӗн 21-мӗшӗ, ҫӗртмен 18-мӗшӗ, утӑн 16-мӗшӗ, ҫурлан 13-мӗшӗ, авӑнӑн 24-мӗшӗ, юпан 22-мӗшӗ, чӳкӗн 19-мӗшӗ, раштавӑн 10-мӗшӗ. Ҫак кашни кун шӑматкуна лекет.

Аса илтеретпӗр, Спортпа сывлӑх кунӗсем пирӗн республикӑра 2014 ҫултанпа иртеҫҫӗ. Ӑна ирттересси Михаил Игнатьевӑн хушӑвӗпе килӗшӳллӗн пулса пырать.

Етӗрне районӗнчи «Ленинская искра» (чӑв. Ленин хӗлхемӗ) колхоз лаптӑкӗнчи Тури Ачак ялӗнче XIX ӗмӗрти ӗлӗкхи хресчен хуҫалӑхне сӑнлакан уҫӑ музей пур. Ӗлӗк Ҫӗнӗ Ҫула хресченсем еплерех кӗтсе илнӗ, мӗнле вӑйӑсем вылянӑ? Кӑрлачӑн 4-мӗшӗнче иртнӗ «Ӗлӗкхи хресченсен вӑйӑ-кулли» уява 500 ытла ҫын пуҫтарӑннӑ.

Хӑнасем хушшинче ЧР Министерсен Кабинечӗн ҫумӗ Алла Салаева, культура министрӗн ҫумӗ Иван Иванов, Етӗрне район администраци пуҫлӑхӗ Владимир Кузьмин, Мӑн Шемертен ял тӑрӑхӗн ертӳҫи Альбина Егорова тата ыттисем пулчӗҫ. Чи малтанах вӗсем «Ленинская искра» колхоза чылай ҫул хушши ертсе пынӑ, ҫак музея уҫнӑ Аркадий Павлович Айдакӑн палӑкӗ умне чечексем хучӗҫ.

Хӑнасем уява тӗрлӗ ҫӗртен пуҫтарӑннӑ. Ҫӗрпӳ, Шупашкар, Муркаш, Элӗк, Хӗрлӗ Чутай, Сӗнтӗрвӑрри, Елчӗк районӗсенчен, ҫавӑн пекех Тури Ачакри Хӗл Мучи уявӗнче савӑнма Питӗртен, Тутарстанран, Марий Элтен, Киров облаҫӗнчен тата ытти вырӑнтан та ҫитнӗ.

Хӗл Мучипе пӗрле пухӑннисене «Виръял» тата «Ладушки» ансамбльсем юрӑ-ташӑпа савӑнтарнӑ.

Малалла...

Чӑваш Енре черетлӗ ҫын вӑрӑ-хурах аллине ҫакланнӑ. Ҫак ҫын хӑйӗн урапине сутма хатӗрленнӗ. Анчах ун вырӑнне вӑл хӑй укҫасӑр тӑрса юлнӑ.

Ҫак кунсенче Вӑрнар районӗнче пурӑнакан 27-ри арҫын тӗнче тетелӗнче урапине сутни пирки хыпар вырнаҫтарнӑ. Кӑрлач уйӑхӗн 5-мӗшӗнче ӑна палламан арҫын шӑнкӑравланӑ та укҫа кӑштах тӳлесе хума шантарнӑ. Унӑн банк карттин номерӗсене ыйтнӑ. Лешӗ иккӗленсе тӑман — каланӑ.

Ун хыҫҫӑнах сутуҫӑ телефонӗ ҫине СМС-ҫыру килнӗ: картта ҫинчен 3000 пин тенке илнӗ-мӗн. Халӗ ку ӗҫ тӗлӗшпе пуҫиле ӗҫ пуҫарасси пирки шухӑшлаҫҫӗ.

Кунашкал ултав пӗрре мар пулнӑ. Апла пулин те республика ҫыннисем ултавҫӑсен вӑлтине ҫакланаҫҫӗ. Ҫавӑнпа тимлӗрех пулма ыйтаҫҫӗ, банк карттин номерӗсене палламан ҫынсене пӗлтермелле мар.

Кӑрлач уйӑхӗн 5-мӗшӗнче Етӗрнери Октябрь: 50 ҫул урамра пушар алхаснӑ. Пӗр хутлӑ йывӑҫ ҫуртра ҫулӑм тухнӑ.

Пушар алхаснине урампа иртсе пыракан пӗр хӗрарӑм курнӑ. Ҫулӑм ҫурта самаях сиенлетнӗ. Ун хыҫҫӑн 81 ҫулти кил хуҫин тата унӑн 53-ри ывӑлӗн виллисене тупнӑ.

Малтанлӑха пӗлтернӗ тӑрӑх, ҫулӑм тимсӗрлӗхе пула тухнӑ. Ахӑртнех, ҫуртра тахашӗ пирус туртнӑ. Ҫынсем сӗрӗмпе чыхӑнса вилме пултарнӑ. Халӗ лару-тӑрӑва уҫӑмлатаҫҫӗ.

Чӑваш Енре истори предмечӗпе кӗнеке кӑларма хатӗрленеҫҫӗ. ЧР Элтеперӗн Хушӑвне пурнӑҫа кӗртнӗ май ӗҫ ушкӑнӗ истори енӗпе вӗренӳпе методика комплексӗн концепцине хатӗрленӗ.

Ҫакна тӗнчери истори ӑслӑлӑхӗ аталанни, чӑваш халӑхӗн историйӗ енӗпе пӗлӳ тарӑнланни, общество иртнипе кӑсӑкланни тума хӗтӗртнӗ. Ҫавӑн пекех Тӑван ҫӗршыв историйӗ енӗпе методика комплексне хатӗрлени те ку утӑма тума хӗтӗртнӗ.

Хальлӗхе учебникре 13 пай: чӑваш халӑхӗ пулса кайнин тӗп гипотезисенчен пуҫласа республикӑн 20-мӗш ӗмӗр вӗҫӗнчи пурнӑҫӗ таран.

Кӑҫал Чӑваш Енре чи лайӑх выпускниксем пирки даннӑйсем пухма тытӑнӗҫ. Вӗсене «Чи лайӑх выпускник» сайтра вырнаҫтарӗҫ.

Даннӑйсене кӑрлач уйӑхӗнчен пухма тытӑнӗҫ. Ҫапла майпа организацисемпе предприятисене кирлӗ ӗҫченсене шырама меллӗ пултӑр тесе тӑваҫҫӗ. Вӗсем аслӑ шкулсенчен, техникумсенчен, колледжсенчен вӗренсе тухнӑ чи лайӑх ҫамрӑксенчен суйлама пултарӗҫ. Ку яш-хӗршӗн те ӗҫе вырнаҫма питӗ меллӗ.

Даннӑйсен банкне вӗренӳ организацийӗсене хӗрлӗ дипломпа пӗтернисем, ӑслӑлӑхра ҫитӗнӳсем тунисем, конкурссенче ҫӗнтернисем кӗме пултарӗҫ. Сайтпа кирек кам та паллашма пултарӗ.

«Чи лайӑх выпускник» проекта ҫулсерен 500 ытла выпускник хутшӑнӗ.

Сӑмах таблицӑн 113-мӗш вырӑнӗ пирки пырать. Ун ятне йышӑнассишӗн Раҫҫей тата Яппун ӑсчахӗсем вунӑ ҫул ытла тупӑшаҫҫӗ.

Хими элементне Riken яппун институчӗн тата пирӗн ҫӗршывпа американ ӑсчахӗсен ушкӑнӗ уйрӑмшар уҫнӑ пулать. Вӗсенчен хӑшӗ чи малтанхи хут ҫак элемента кӑларма пултарнине кӑрлач уйӑхӗн вӗҫнелле палӑртасшӑн. Енчен те яппунсен ушкӑнӗ ҫӗнтерӗ пулсан ҫӗнӗ элемента «японий» ят парӗҫ. Хальлӗхе вара вӑл таблицӑра «Унунтрий» ятпа вырнаҫнӑ.

Сӑмах май, Раҫҫейри Дубна хулари ӑсчахсем ҫак элемента Анри Беккерель (вӑл радиоактивноҫе уҫнӑ) ячӗпе «Беккерелий» ят пама сӗннӗ. Яппунсем тепӗр темиҫе ят та сӗннӗ: Ёсио Нисин физика халалласа «Нисинаний» теме е Riken институчӗн ячӗпе — «Рикений».

Хӑш ята суйласа илессине Пӗтӗм тӗнчери теорилле тата практикӑлла хими союзӗн ларӑвӗнче пӑхса тухса йышӑну тӑвӗҫ.

Аса илтеретпӗр, ҫутҫанталӑкра 92-мӗш элемент таран ҫеҫ тӗл пулаҫҫӗ. Ыттисене ҫын ӑҫталанӑ хатӗрпе ҫеҫ тума пулать. 93–100 номерлисене тӗрлӗ реакторсенче кӑларма пулать, 100-тен иртекеннисене вара —частицӑсене хӑвӑртлатакан ятарлӑ хатӗрсенче ҫеҫ.

Кӑрлачӑн 4-мӗшӗнче Етӗрне районӗнчи Пӗрҫырланти Культура ҫуртӗнче Етӗрне хулинчи, Муркаш тата Хӗрлӗ Чутай районӗнчен килнӗ шахмат ӑстисем тупӑшрӗҫ.

20 шахмастист хӑйсен ӑсталӑхӗпе палӑрчӗҫ. Йывӑр кӗрешӳре малти вырӑна Хӗрлӗ Чутай районӗнчен килнӗ Александр Альгешкин йышӑннӑ. Иккӗмӗш вырӑнта — Охандеров Николай, виҫҫӗмӗш вырӑнта — Семенов Александр.

Ҫӗнтерӳҫӗсене Хисеп хучӗпе тата пылак парнепе чысларӗҫ.

Кӑрлачӑн 5-мӗшӗнче Красноамейскинче хӑнара Шупашкарти пуканесен театрӗ пулнӑ. Ахаль килмен вӗсем, йышлӑ ҫемьесенче ӳсекен тата сусӑр ачасене спектакльпе савӑнтарма ҫула тухнӑ. Артистсем райадминистраци тата районти Хӗрарӑмсен канашӗ чӗннипе килнӗ.

Пукане театрӗн «Новогодние снежинки» (чӑв. Ҫӗнӗ Ҫул юр пӗрчисем) спектакльне вара маларах асӑннӑ ачасемсӗр пуҫне кашни пӗчӗк ача тӳлевсӗр курма пултарнӑ. Шӑпӑрлансене илсе килнӗ аслисем те пуканесем вылянипе киленнӗ.

Спектакль вӗҫленсен ачасене пӗчӗк парнесемпе савӑнтарнӑ.