Чӑваш кӗнеке издательстви Г.И. Комиссаров-Вантерӑн «Чӑваш халӑхӗн историйӗ» кӗнекине 1 пин экземплярпа пичетлесе кӑларнӑ. Редакторӗ В.Н. Алексеев, ӳнерҫи В.В. Литаврин.
Г.И. Комиссаров-Вантер (1883–1969) тӗрлӗ енлӗ аталаннӑ тӗпчевҫӗ пулнӑ, вӑл этнолог, чӗлхеҫӗ, философ, историк, ҫыравҫӑ, куҫаруҫӑ тата халӑха ҫутта кӑларакан пек палӑрнӑ. «Чуваши Казанского Заволжья» (1911), «К этнографической карте Козьмодемьянского, Цивильского, Чебоксарского и Ядринского уездов Казанской губернии» (1912), «Религиозное состояние чуваш в ХIХ веке (1913), «Смысл мировой истории» (1915), тата ытти ӗҫӗсенче чӑваш халӑхӗн иртнӗ кун-ҫулне тӗпчес ӗҫӗн ҫул-йӗрне тӗрӗс палӑртнӑ. Ҫак кӗнекене кӗнӗ «Чӑваш халӑх историйӗ» (1921) тата «Чӑваш халӑхӗ малалла кайӗ-ши, каймӗ-ши?» (1918) очерксенче вӑл тӑван халӑх аваллӑх тымарӗсене хӑй вӑхӑтӗнчи ӑслӑлӑх шайӗнче хаклама тӑрӑшнӑ, унта каланӑ шухӑшсем паян кунччен те кивелмен.
Шупашкарта анлӑ мероприяти иртнӗ. Истори фестивальне А.Г.Николаев ячӗллӗ паркра йӗркеленӗ. Регионсен хушшинче ҫиччӗмӗш хут иртнӗскере «Пирӗн несӗлсен мӗлки» ят панӑ.
Фестивале ҫӗршыври тӗрлӗ кӗтесри истори клубӗсен элчисем пухӑннӑ. Пирӗн пата Йошкар-Оларан, Чулхуларан, Хусантан тата ытти хуларан хӑнасем ҫитнӗ.
IX-XI ӗмӗрсене халалланӑ мероприятире культурӑпа, йӑлапа, ҫар ӳнерӗпе тата Атӑлҫи Пӑлхарӗн, Авалхи Руҫӗн, Скандинавин, Византин историйӗпе паллаштарнӑ. Пӑхаттир евӗр тӑхӑннӑ ҫынсем ҫапӑҫу ӗҫне кӑтартнӑ. Паркра сувенирсем сутакан лавккасем те пулнӑ. Алӗҫ енӗпе ӑсталӑх класӗсем те ӗҫленӗ.
Ӗнер, юпан 24-мӗшӗнче, Чӑваш Республикин наци вулавӑшӗнче пӗтӗм чӑвашсен «Асам» кинофестиваль иккӗмӗш хут уҫӑлчӗ. Символла нумератора шаплаттарнӑ хыҫҫӑн пухӑннӑ халӑх умне конкурса хутшӑнакан фильма кӑтартрӗҫ. Енчен те пӗлтӗр иртнӗ ӗмӗр пуҫламӑшӗнче ӳкернӗ «Киремет кати» фильмпа паллаштарнӑччӗ пулсан кӑҫал куракансем «История великого народа» (чӑв. Аслӑ халӑхӑн историйӗ) документаллӑ фильма пахалама пултарчӗҫ.
Ю. Сергеев режиссёр ӳкернӗ фильм чӑваш халӑхӗ историйӗ пирки каласа парать. Авторсем хунсенчен пуҫласа Хусан ханлӑхӗн вӑхӑтӗчченхи тапхӑра илнӗ. Халӑх кун-ҫулӗ чӑн та куракансемшӗн кӑсӑклӑ пулчӗ пулас — зал лӑк тулли пулчӗ, халӑх саланмарӗ. Авторсем хӑйсен фильмӗн никӗсне Юхма Мишшин теорине хунине пула килӗшменнисем те пулчӗҫ. Андрей Суварин, сӑмахран, фильмра сӑварсене асӑнманнишӗн кулянчӗ.
Аса илтеретпӗр, «Асам» кинофестивале шӑматкун пӗтӗмлетӗҫ. Унччен вара куракансем конкурса кӗнӗ 27 фильмпа тата тулашри 22 фильмпа паллашма пултарӗҫ. Кино ӳнерӗпе кӑсӑкланакансен вӗсене курма наци вулавӑшне е электронлӑ тата кинодокументацин патшалӑх архивне (И. Яковлев проспекчӗ, 12а ҫурт) ҫитмелле.
Ку — тӗлӗнмелле истори. Севастополе хӳтӗленӗ чухне хыпарсӑр ҫухалнӑ салтаксен ятне ҫырнӑ обелиск ҫинче Комсомольски районӗнче пурӑнакан Павел Сорокинӑн та пур. Ӑна шыраса тупнӑ. Ку — «Советская Чувашия» хаҫат тата Тинӗс-ҫар флочӗн республикӑри ветерансен пӗрлӗхӗн ӗҫӗ.
Ку ӑнсӑртран тӑрӑ шыв ҫине тухнӑ. Пӗрлӗх председателӗ Владимир Крюковский каланӑ тӑрӑх, вӗсем калаҫса тӑнӑ. Инҫех мар хӗр иртсе пынӑ, Севастополь пирки калаҫнине илтсен чарӑннӑ. Унӑн тӑванӗ чӗрӗ-сывӑ пулнине, Комсомольски районӗнче пурӑннине пӗлтернӗ.
Ҫапла тӗпчеме тытӑннӑ: мӗнле ветеран вӑл? Ун патне кайнӑ. Павел Сорокин Чӑваш Енӗн астӑвӑм кӗнеки ҫинче хыпарсӑр ҫухалнисен списокӗнче тӑрать-мӗн. Унӑн ячӗ обелиск ҫинче те пур.
Обелиск ҫинче унӑн ятне ылтӑнпа ҫырнӑ, вӑл Севастополе хӳтӗленӗ чухне хыпарсӑр ҫухалнӑ имӗш. Анчах Павел Сорокин тыткӑнра 4 ҫул пулнӑ.
Павел Захарович ҫав вӑхӑта аса илме юратмасть. 19-ти йӗкӗте 1941 ҫулта вӑрҫа илсе кайнӑ. Училищӗре вӗреннӗ хыҫҫӑн Севастополе янӑ. 1942 ҫулхи ҫӗртме уйӑхӗнче ҫапӑҫу хаяр пулнӑ. Нимӗҫ самолечӗсем вӗҫсе килнӗ. Павел Захарович аллинчен юн юхнине те туйман.
Кӗҫнерникун, авӑнӑн 15-мӗшӗнче, Наци вулавӑшӗнче черетлӗ лекци иртӗ — ҫуллахи вӑхӑтра канса илнӗ хыҫҫӑн Сергей Щербаков ертсе пыракан истори клубӗ хӑйӗн ӗҫне малалла тӑсӗ. Пуҫламӑшӗ 18 сехетре.
Авӑн уйӑхӗнчи лекци Чӗмпӗре чӑваш тӑрӑхӗн тӗп хули тума шут тытни пирки пулӗ. Лектор ҫак ыйтусем тавра каласа парӗ:
- Чӗмпӗре тӗп хула тӑвасси мӗнле хутсенче ҫырӑннӑ;
- Чӗмпӗр хули чӑвашсен тӗп хули мӗншӗн пулса тӑман;
- Чӗмпӗр тӗп хула тума Владимир Ленин хӑҫан, кама тата ӑҫта каланӑ;
- XX-XXI ӗмӗрсен чиккинче ҫак ыйтӑва мӗншӗн ҫӗклеме пуҫланӑ;
- Чӗмпӗр хулине малашлӑхра та пулин чӑнласах Чӑваш Енӗн тӗп хули тума пулать-и?
Мӑсӑльмансен Хӑрпан пайрамӗ ҫитнӗ май, чӑваш чӗлхинче упраннӑ арап сӑмахӗсене тӗпӗр хут аса илессӗм килчӗ. Нумайӑшӗ тӗнпе йӑла пулӑмӗсене, хӑшӗ пӗри хаклава, палла ят параҫҫӗ.
Хӑрпан – قربان
Телей – طالع
Хавас – هوس
Лайӑх – لايق
Айӑп – عيب
Ӑслай – اصول
Эрех – عرقى
Мухмӑр – مخمور
Этем – آدم
Хапӑл – قبول
Хатӗр – حاضر
Хӑват – قوّة
Пайта – فائدة
Шар – شرّ
Словарьсенче ку сӑмахсене ҫырса кӑтартнӑ-ха.
Ҫырса кӑтартманнисемпе пайлаш терӗм. Кусем арап чӗлхинче куҫса килни куҫкӗрет.
Чи усал сӑмахӑмӑр та арапранах. Ваттисем “Хӗрарӑм усалтан та усал” тени пур. Чӗлхере те ҫак киревсӗр ӑс-хакӑл сӑнланнӑ.
Ка#ҫа – فاحشة (факҫа –> *пакҫа )
Тата Паллах “конечно” сӑмах Арапранах. Чӑвашла “паллӑ + ах” пек туйӑнать пулин те, арапсем, аякри тӗрӗк (турккӑла vallahi) усӑ курнӑ междометиех.
والله валлахи икӗ сӑмахран тӑрать: “ва” – чӑваш чӗлхинче вӑл пӗрлелӗх падежӗн -па/-пе аффиксӗ пулса тӑнӑ, тата “аллах” – турӑ.
Ҫак сайтри хыпарсене пӗр сиктермесӗр йӗрлесе пыракансене тата информатор йышӗнчисене тӳрех пӗлтерем: ку хыпара пӗр-пӗр партие мухтаса та, хурласа та ҫырмастӑп. Тупата Туршӑн та, маншӑн пурте пӗрех: хальхи вӑхӑтри созывра тӗрлӗ парти сӗмӗпе депутата суйланнисем те, ҫитес суйлавра лекме ӑнтӑлакансем те. Ҫапах та суйлав умӗнхи агитаци тапхӑрне сӑнама, пытармастӑп, питех те кӑсӑклӑ. Унтан та ытларах – кулӑшла та.
Халӑх тетелӗнчи ушкӑнсенче те паян кандидатсем пӗрне-пӗри хурласа ҫырнине, хӑйсен тӑрӑшӑвне вара ырӑ енчен кӑна кӑтартма талпӑннине курса тӗлӗнмеллипех тӗлӗнетӗп. «СССР вӑхӑтӗнче, влаҫра коммунистсем ларнӑ чух, апла пулман», — тесе ҫырать халӑх тетелӗсенчен пӗринче депутат пулма кандидат евӗр регистрациленнӗ пӗр ҫамрӑк арҫын. Эпӗ, хӗрӗхри ҫын, вӑл вӑхӑтри саманана ыррӑнах астумастӑп та, вӑл, манран та кӗҫӗнрехскер, ӑҫтан пӗлет-ши? Тепӗр хутчен калатӑп: Совет саманине хурлас шухӑшӑм пачах та ҫук. Вӑл вӑхӑтра ҫынсем черете тӑрсан темиҫе ҫултан хваттере тӳлевсӗр кӗрсе ларнине лайӑх пӗлетӗп. Ара, хулара пурӑнакан иккӗмӗш сыпӑкри тӑванӑмсем, вӗсем пурте манран аслӑрах, нихӑшӗ те укҫалла хваттер туянман.
Мускавра пурӑнакан Н.Н. Пономарев полиграфист виҫ-тӑват ҫул каялла Интернетра пӗлтерӳ вырнаҫтарнӑ: «Хамӑн йӑх тымарӗсене шыратӑп, Шупашкарти Иевлев тата Ефремов купцасем пирки пӗлекенсене ҫырса яма ыйтатӑп». Чӑваш наци музейӗн пай пуҫлӑхӗ А.Н. Зарубин, Ехрем хуҫасен пурнӑҫӗ пирки ҫӗнӗ выставка хатӗрленӗ май, ҫак пӗлтерӗве курсан ун «хуҫипе» калаҫнӑ. Николай Николаевич хӑй купцасен таврашӗ пулнине акӑ епле ӑнлантарнӑ: Николай Александровичпа Екатерина Прокопьевна Иевлевсен хӗрӗ Александра Талиев ботаника качча тухнӑ, вӗсен хӗрӗ Александра ман кукамай пулать». Унӑн сӑнӳкерчӗкне шырать иккен Мускав ҫынни. Вӑл Хусанта тата Шупашкарта пурӑнакан Ехрем хуҫасен тӑхӑмӗсене паллать, анчах вӗсем те, Шупашкар купцисен пурнӑҫне тӗпченӗ В.В. Орлова Ю.В. Гусаров историксем те ӑна нимпе те пулӑшайман.
Пулать ҫав ун пекки: архивсемпе музей фончӗсене айӑн-ҫийӗн пӑтрататӑн — усси ҫук, анчах кирлӗ хыпар хӑй сана шыраса ҫӳрет иккен.
...2001 ҫулта «Ехрем хуҫа» ресторан уҫнӑ май «Советская Чувашия» хаҫатра темиҫе статья пичетлеме тивнӗччӗ.
Шупашкарти хӑш-пӗр ҫынна Арбатри истори пӗлтерӗшлӗ ҫурт шӑпи пӑшӑрхантарать. Пушарта ҫуннӑ хыҫҫӑн ун пирки пачах маннӑ.
Вӗсем шухӑшланӑ тӑрӑх, унччен Пионерсен ҫурчӗ пулнӑскере ишсе антарма хатӗрленеҫҫӗ. Пионерсен ҫурчӗ пуличчен унта Ефремов купсасен склачӗ вырнаҫнӑ. Уйрӑмах ҫуртшӑн Юрий Шакеев пӑшӑрханать.
Ҫуртра пушар 2014 ҫулта алхаснӑ. Ун хыҫҫӑн ӑна юсаса ҫӗнетмен. Юрий кун тӗлӗшпе РФ Следстви комитечӗн Чӑваш Енри управленине ыйту ҫырнӑ.
ЧР Культура министерстви пӗлтернӗ тӑрӑх, ҫурта «Чӑвашкабель» савута парасшӑн. Организаци ӑна юсамалли эскизлӑ проект хатӗрленӗ, анчах ӑна туса пӗтермен-ха.
Ҫурт шӑпишӗн чунран кулянакан Юрий Шакеев нумаях пулмасть РФ Президенчӗ Владимир Путин ячӗпе ҫыру янӑ. Вӑл Пионерсен ҫурчӗн шӑпине татса парасса шанать.
+8.3 °C