Шупашкарти пӗр урама истори ӑслӑлӑхӗсен докторӗн Василий Димитриевӑн ячӗпе хисеплеме сӗннӗ. Ку шухӑша Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗ пӗлтернӗ.
Шупашкар хула администрацийӗ «Уҫӑ хула» порталта сасӑлав ирттерет. Унта эсир те хӑвӑрӑн шухӑша пӗлтерме пултаратӑр. Хальлӗхе сасӑлава 916 ҫын хутшӑннӑ, вӗсенчен 794-шӗ ку шухӑша ырланӑ.
Василий Димитриев 300 ытла ӑслӑлӑх ӗҫӗсен авторӗ. Вӗсен йышӗнче – 19 монографи, 14 брошюра. Вӑл 2013 ҫулта пурнӑҫран уйрӑлнӑ, 89 ҫулта пулнӑ.
Пӑлхар хулинче экскурсире ҫӳренӗ мая мана яланах унти кив мунчасем питӗ тӗлӗнтеретчӗҫ. Вӗсен ишӗлчӗкӗсем. Пӑхан-пӑхан вӗсем ҫине, анчах халӑх унта мӗнле ҫӑвӑннине пӗрре те ӑнланаймастӑн. Ак паян ӑнсӑртран тенӗ пек корейсен ондолӗ пирки пӗлтӗм. Вӑл мӗнле ӗҫленине курсанах пӑлхарсен мунчине епле йӗркеленине ӑнланса илтӗм.
Ондоль — кӗскен каласан, пӳрте ӑшӑтмалли меслет. Кӑмака ӑшши тӳрех мӑрьене мар каять — малтан сакайӗпе иртет те кайран тин вара тӗтӗм урамалла тухать. Ҫапла май урай питӗ ӑшӑ пулать пулас. Ондоль евӗр кӑмака тӳрех темиҫе енпе паха. Пӗрремӗшӗнчен хӑй вучахӗ ҫинче апат пӗҫерме пулать. Иккӗмӗшӗнчен — вӑл пӳрт урайне ӑшӑтать.
Паллах, ондоль вырӑс кӑмакипе танлаштарсан кӑткӑсрах. Ӑна йывӑҫ пӳртре тӑваймӑн. Никӗсне чултан купалама тивет. Тата унсӑрӑн пуҫне никӗсӗ ҫирӗп пулмалла — урайра ҫурӑк пулсан тӗтӗмӗ пӳлӗме тулӗ-ҫке. Ҫак сӑлтавсене пулах ӗнтӗ ман шутпа чӑвашсем унашкал кӑмакана пӑрахӑҫласа вырӑссен меслечӗпе усӑ курма пуҫланӑ.
Чӑваш халӑх сайтӗнче Германири Визбаден хулинче Клара Адягаши венгр тӗпчевҫин «Chuvash Historical Phonetics» кӗнеки пичетленсе тухни ҫинчен пӗлтернине астӑватпӑр-ха. Унта чӑваш фонетикин историлле аталанӑвне тӗпчесе пӗлес тӗлӗшпе автор тӗнчери тӗрлӗ чӗлхере упранса юлнӑ чӑваш сӑмахӗсемпе усӑ курнӑ тенӗччӗ. Асӑрхӑр: ҫак кӗнекере чӑваш чӗлхине ытти чӗлхесенчен кӗнӗ сӑмахсем пирки мар — тӗнчери ытти чӗлхесене кӗнӗ тата паянхи кун та ҫав чӗлхесенче пур чӑваш сӑмахӗсем пирки калаҫу пырать иккен! Ҫакӑ чӑваш чӗлхине нумай-нумай ют сӑмах кӗнӗ тенине илтме хӑнӑхнӑ пирӗн чӑвашла хӑлхасемшӗн тӗлӗнмелле пек илтӗнмест-и? Сенсаци пек. Шухӑшласан, чӑнах та ӗнтӗ, мӗн кӑна илтместпӗр-ха, вуламастпӑр-ха эпир? Имӗш, чӑваш чӗлхине мӗнле кӑна чӗлхесенчен кӗмен тӗрлӗ сӑмах: перс чӗлхинчен те, китай чӗлхинчен те, монгол чӗлхинчен те, араб чӗлхинчен те, инд чӗлхинчен те… Каласа пӗтереймӗн! Пулӗ те! Анчах хисеплӗ филологи докторӗ, профессор, Венгри наука академийӗн пайташӗ Клара Адягаши вара чӑваш сӑмахӗсем ытти чӗлхесене кӗни ҫинчен калать! Тӗлӗнтермӗш мар-и ҫакӑ?
Шупашкарта совет тапхӑрне халалласа виҫӗ пайран тӑракан музей комплексӗ хута янӑ. Ӑна «СССРта туса кӑларнӑ» ят панӑ. Кун пирки «Мой город Чебоксары» портал хыпарлать.
Хайхи ҫӑлкуҫ пӗлтернӗ тӑрӑх, пӗрремӗш уйрӑм музейпе пӗр ятлӑ. Унта совет тапхӑрӗнче ҫынсем йӑлара мӗнпе усӑ курнипе паллашма пулать. Иккӗмӗшӗнче Шупашкар хули пирки тӗплӗнрех пӗлме, виҫҫӗмӗшӗнче Ҫӗмӗрле районӗнчи Тури Кӑмаша ялӗн историйӗпе паллашма май пур. 200 ытла тӑваткал метр йышӑнакан музейри экспонатсен пысӑк пайне Тури Кӑмашари «Сувар» социаллӑ пурнӑҫпа культура центрӗнчи музейрен куҫарса килнӗ. Кунта халӗ Совет Союзӗнчи шкул ачин тетрачӗсемпе, парттисемпе, патефонпа, пир станокӗпе, купӑспа, чӑваш хресченӗн килти япалисемпе паллашма пулать. Экспонатсенчен чи пӗлтерӗшлисем — 1954 ҫулти электрочейник тата телефон аппарачӗсем.
Вӑрнарсем вырӑнти шыв башнипе хӑпартланасшӑн. Чӑваш Енӗн Строительство, архитектура тата ҫурт-йӗрпе коммуналлӑ хуҫалӑх министерствинче пӗлтернӗ тӑрӑх, вырӑнти башня Вӑрнар поселокӗн туризм экспоначӗ пулса тӑма пултарать.
Вӑрнарти историпе таврапӗлӳлӗх музейӗе ертӳҫи Елена Шарипова башня никӗсӗнче Раҫҫей империйӗнче туса кӑларнине палӑртакан тимӗр деталь тупнине пӗлтернӗ-мӗн. Унччен башня пулнӑскере артефакт тесе хаклама май пур теҫҫӗ.
Башньӑпа нумаях пулмасть Чӑваш Енӗн тӗп архитекторӗ Александр Шевлягин, Хулана аталантарас енӗпе ӗҫлекен компетенци центрӗн ертӳҫи Этнер Егоров тата Шупашкарти «Кванториум» ача-пӑча технопаркӗн ертӳҫи паллашнӑ. Вӗсем ҫав кун Вӑрнарта пулнӑ, ҫула май башньӑпа кӑсӑкланнӑ.
Раҫҫей культура министрӗн Владимир Мединскин шухӑшӗпе, Шупашкар сахалтан та 200-250 ҫул аслӑрах. Ҫакӑн ҫинчен вӑл Шупашкара иртнӗ эрнекун, нарӑс уйӑхӗн 8-мӗшӗнче, килсен каланӑ. Кун пирки «Хыпар» хаҫат ытларикун тухнӑ номерте пӗлтернӗ.
Владимир Мединский Шупашкар хули пулса кайнӑранпа — 550, Чӑваш автономи облаҫӗ чӑмӑртаннӑранпа пӗр ӗмӗр ҫитнине уявласа ирттерме туса хунӑ йӗркелӳ комитечӗн ларӑвне ертсе пынӑ. Унта Шупашкар таса та хӑтлӑ хула пулнине, ҫавна май Чӑваш Ен культура министерстви ҫумӗнче кинокомисси йӗркелеме, Мускавран, ытти хуларан паллӑ кинокомпанисене фильмсем ӳкермешкӗн чӗнсе илме сӗннӗ. Ҫавӑн пекех вӑл, историк пулнӑ май, Шупашкар хули 550 ҫулта кӑна пулма пултарайманни ҫинчен асӑннӑ. «Хаяр Иван патша ҫарӗ пуш хирте чарӑнманах ӗнтӗ. Ҫавӑнпа сирӗн ӑсчахсен, археологсен ку ыйтӑва ҫине тӑрса тӗпчемелле. Раҫҫейри ҫӑлкуҫсемпе танах чикӗ леш енчисене те тишкермелле», — палӑртнӑ министр.
Шупашкар хули йӗркеленнӗренпе 550 ҫул ҫитнине халалласа хамӑр тӑрӑхри дизайнерсем Мускав ҫыранӗ ҫинче тӗп хула гербӗллӗ кимӗ тата башня туса лартма сӗнеҫҫӗ. Специалистсен шухӑшӗпе, ҫак арт-объектсем историе аса илме, Шупашкар епле пулса кайнине пӗлме пулӑшӗҫ. Кун пирки «Мой город Чебоксары» портал хыпарлать.
Хайхи ҫӑлкуҫ пӗлтернӗ тӑрӑх, 17-мӗш ӗмӗрти гравюра ҫинче ҫыран ҫинчи сӑрт сӑнланнӑ. Ҫав вырӑнта каярахпа крепоҫ ҫӗкленнӗ. Ҫак саманта шута хурса дизайнерсем герблӑ «Кимӗ» лартма сӗнеҫҫӗ. Ун ҫумӗнчех хула пулса кайнӑ ҫула касса кӑларнӑ йывӑҫ башня лартмалла. Вӑл вара Шупашкар Атӑл ҫыранӗ ҫинче вырнаҫнине сӑнарлӗ. Пӗтӗм композицие дизайнерсем шурӑ акӑшсемпе илемлетме сӗнеҫҫӗ. Паллах, ҫакӑ хӑнасене те кӑсӑклантарӗ.
Ыран, раштавӑн 11-мӗшӗнче, тӗрӗк халӑхӗсен историйӗпе кӑсӑкланакансене Чӑваш Республикин наци вулавӑшне пыма йыхравлаҫҫӗ. Унта Р.Мухамметдиновӑн «Тюрки в истории мировой цивилизации» (чӑв. Тӗкӗрсем тӗнче цивилизацийӗн историйӗнче) кӗнеке хӑтлавӗ иртӗ — пуҫламӑшӗ 14 сехете.
Ку кӑларӑмра автор тӗрӗк халӑхӗсем ӑҫтан килнине, мӗнле аталаннине тата хӑш вырӑнсенелле сарӑлнине ӑнлантарса пама тӑрӑшать. Кӗнекери тӗп вырӑна тӗрӗк чӗлхисен морфологине шӗкӗлчени йышӑнать. Рафаэль Мухаметдинов ытти ушкӑнсемпе танлаштарса тӗрӗк халӑхӗсем ӑҫталла сарӑлнине кӑтартса парать. Автор хӑйӗн тӗпчевӗнче чӑваш чӗлхипе самай усӑ курнӑ, пирӗн чӗлхери тӗслӗхсене илсе парса вӑл е ку пӗтӗмлетӳ тунӑ.
Мухаметдинов Рафаэль Фардиевич — Свердловск облаҫӗнче ҫуралнӑ истори ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ. Хусанта пурӑнать. Аслӑ пӗлӗве Ленинград университечӗн Хӗвелтухӑҫ факультетӗнчи турккӑ филологийӗн уйрӑмӗнче илнӗ. Нумай ҫул хушши Тутарстанӑн Ӑслӑлӑх академийӗн Ш.Марджани ячӗллӗ истори институтӗнчи общество шухӑшӗн историйӗпе ислам тӗпчевӗн пайӗнче ӗҫленӗ. Тӗрӗк халӑхӗсен пӗтӗм тӗнчери ассамблейӑн пӗрремӗш председателӗ пулнӑ, халӗ — ҫак организацийӗн координаци канашӗн пайташӗ шутланать.
Антарктидӑра иртнӗ 63-мӗш Раҫҫей экспедицийӗ вӑхӑтӗнче Чӑваш ялавне те хӑпартнӑ.
Антарктидӑна тӗпчеме кайнӑ 63-мӗш экспедицие хутшӑнакансем тӗрлӗ хулапа регион ялавне ҫӗкленӗ. Чӑваш Республикин элемӗ те ҫавӑнта пулнӑ. Хӑш регион ялавӗ ҫапла чыса тивӗҫесси 1820 ҫулта Фаддей Беллинсгаузенпа Михаила Лазарев экспедицийӗнче пулнӑ моряксем хӑш тӑрӑхран пулнипе ҫыхӑннӑ. «Восток» тата «Мирный» карапсемпе ҫӗр чӑмӑрӗ тӑрӑх ҫул ҫӳреве тухнӑ тӗпчевҫӗсем Антарктидӑна ик ӗмӗре яхӑн каялла асӑрханӑ. Ҫурҫӗр материкра чӑваш ялавне 2018 ҫулхи кӑрлач уйӑхӗнче ҫӗкленӗ.
«Полярная инициатива» (чӑв. Поляр пуҫарӑвӗ) ӑслӑлӑх центрӗн ертӳҫи Никита Куприков журналистсене пӗлтернӗ тӑрӑх, ялав ҫӗклени Антарктидӑна уҫакансене асра тытнине пӗлтерет.
| ЧӲК | 06 |
Кам-ха вӑл Елена Енькка?
Чернов Виктор Семёнович пур. Вӑрмар районӗнчи Шӑхальтен тухнӑ ҫын. Чӑваш культуринче те тарӑн суха касси тунӑскер. Вӑт ҫав ҫыннӑн хӗрӗ пулать те ӗнтӗ Елена Енькка.
Мӗнпе чапа тухнӑ-ха вӑл?
Икӗ кӑларӑмпа кун ҫути курнӑ "Повествование о чувашах" кӗнеке пур. Ҫавӑн авторӗ тата кӗнекене ӳкерчӗксемпе-карччынсемпе майлаштараканӗ — Елена Енькка.
Чӑвашсем ҫинчен ҫырса кӑтартакан кӗнеке. Йӑла-йӗрке, истори, хальхи тӑрӑм.
Кӗнекесем ҫырса кӑларас текенсем ҫук мар-ха ӗнтӗ. Асӑннӑ кӗнеке пирки мӗн калама пулать? Автор хӑй темӗнле акӑш-макӑш та асар-писер ҫӗнӗ япаласем тупса палӑртрӑм тесе каппайланмасть. Тӗрӗссипе унта пурте пӗлекен чӑнлавсемпе сӑнарлавсемех. Урӑхла каласан, хальччен ытти тӑнлӑ ҫынсем мӗн тупса палартнӑ, ҫавсене сӑпайлӑн та тирпейлӗн пӗлтерет пире Елена Енькка. Вӑт шӑпах ҫапла пулни ҫатӑрласа тытать те ӗнтӗ! Питӗ пысӑк ӑсталӑх кирлӗ кунта. Вӑл вара — пур.
+0.3 °C