Маларах пӗлтертӗмер ӗнтӗ, ӗнер ЧНК Президиумӗн ларӑвӗ иртрӗ. Унта тӗрлӗ ыйтусем пӑхса тухрӗҫ. Чи малтанах районсенчи ЧНК вырӑнти уйрӑмӗсен ҫырнӑ Йӗрке-шывне (Положенине) сӳтсе яврӗҫ. Унти хӑш-пӗр кӑлтӑксене палӑртса ӑна пӗтӗмӗшле йышӑнас терӗҫ.
Ҫавӑн пекех тӗрлӗ комитетсем хӑйсен ӗҫӗ-хӗлӗ пирки каласа пачӗҫ — кунта эрех-сӑра ӗҫекенсемпе ӗҫленине те, ял уявӗсене ирттерессине те, тӗрлӗ юридици хучӗсене хатӗрлессине те (сӑмах май, ҫӗнӗ Устав хатӗр, ӑна бета-тӗрӗслев тунӑ хыҫҫӑн Президиума ҫитерӗҫ), тата ыттине те.
Ларура кӳршӗллӗ республикӑсенчи наци конгресӗсем епле ӗҫленине пӑхса тухрӗҫ — вӗсем пурте тенӗ пекх хӑйсен республикисен хыснинчен укҫа-тенкӗ илсе тӑраҫҫӗ имӗш. Тухса калаҫакансем — Валерий Клементьев ҫармӑссен опычӗспе паллаштарчӗ, Константин Яковлев пушкӑртсемпе тутарсен опычӗпе — ҫав мелпе кайсан аван пулнине палӑртрӗҫ.
Унсӑр пуҫне «Акатуй» уявне йӗркелесси епле пынине сӳтсе яврӗҫ. Кунта Президиум пайташӗ, вӑлах ЧР Культура министерствин пай пуҫлӑхӗ пулса тӑрӑшакан Сергей Казаков сӑмах илчӗ.
Конгресс ларӑвӗнче ҫавӑн пекех тӗрлӗ тӑрӑхсенчи чӑвашсем пӗр-пӗринпе килӗштерсе ӗҫлейменни пирки сӑмах сахал мар пуҫарчӗҫ.
Паян, пушӑн 26-мӗшӗнче, ЧНК Президиумӗн ларӑвӗ иртрӗ. Унта «Чӑваш халӑхӗшӗн тунӑ тивӗҫлӗ ӗҫсемшӗн» медаль конкурсне пӗтӗмлетрӗҫ. Президиум пайташӗсене ытларах Ювенальевсем ӑсталанӑ эскиз кӑмӑла кайрӗ.
Асаилтеретпӗр, ЧНК ку конкурса кӑрлач уйӑхӗнчех пуҫласаччӗ. Ӗҫсене нарӑсӑн 24-мӗшӗччен ярса памаллаччӗ. Пушӑн 1-мӗшӗнчен каярах мар ӑмӑртӑва пӗтӗмлетсе ҫӗнтерӳҫе палӑртмаллаччӗ. Ку — конкурсӑн йӗрке-шывне тӗпе хурсан. Анчах та хутшӑнакансем ҫуккине пула халь тин ҫеҫ пӗтӗмлетме май пулчӗ пулас.
Тепӗр вариант шутӗнче Николай Плотников хатӗрленӗ эскиз пулчӗ.
Ӗнер Шупашкарта «Новруз — 2014» уяв иртни пире Тимӗр Акташ хаҫатҫӑ хыпарлать. Вӑл Чӑваш патшалӑх культурӑпа ӳнер институтӗнче иртнӗ.
Уява чӑвашсем те тутарсем те хутшӑннӑ. Вӗсен шутӗнче Чӑваш Республикинчи тутар наципе культура автономине, республикӑн кӑнтӑр районӗсенчи ентешлӗхсене, Шупашкарти университетсенче вӗренекен студентсене асӑнма пулать. Фойере Владимир Алмантай ертсе пыракан «Сувар» фонд курав йӗркеленӗ. Ҫавӑн пекех унтах, фойере, уява пухӑннисем тӗрлӗ халӑхсен апат-ҫимӗҫӗпе паллашма пултарнӑ.
Уява ЧР культура министрӗ Вадим Ефимов уҫнӑ. Уҫакансен йышӗнче ҫавӑн пекех Чӑваш Республикин Патшалӑх Канашӗн председатель ҫумӗ Анатолий Князев, ЧНК Президенчӗ Николай Угаслов, Чӑваш Республикинчи узбексен культура центрӗн председателӗ Абдулвали Ергашев, Пӗтӗм Раҫҫейри азербайджан конгресӗн республикӑри уйрӑмӗн ертӳҫи Азиз Бадиров тата ыттисем пулнӑ.
Уяв концертсӑр иртмен — унта тӗрлӗ ушкӑнсем тутар, чӑваш тата ытти халӑхсен юрри-ташшипе паллаштарнӑ.
Сӑнсем (7)
Ҫак уйӑхра районсенче чи илемлӗ, пултаруллӑ пикене суйлаҫҫӗ. Пушӑн 14-мӗшӗнче акӑ «Тӑвай пики — 2014» конкурс иртнӗ. Унта 10 ял тӑрӑхӗнчи 17–25 ҫулсенчи 10 пике хутшӑннӑ. Вӗсем пурте чӑваш чӗлхине аван пӗлеҫҫӗ, пултарулӑхӗпе уйрӑлса тӑраҫҫӗ.
Яланхи пекех хӗрсем малтан хӑйсемпе паллаштарнӑ. Вӗсем чӑваш наци апатне мӗнле хатӗрлемелли пирки каласа кӑтартнӑ. Конкурс вӗҫӗнче пикесем чӑваш наци костюмне тӑхӑнса кӑтартнӑ, чӑваш ташши ташланӑ. Жюри йышӗнче ЧР муниципалитет пӗрлешӗвӗсен канашӗн ӗҫ тӑвакан комитечӗн консультанчӗ М.Мурзин, «Информ-медиа» директорӗ Э.Максимов, «Чӑваш пики — 2010» ята ҫӗнсе илнӗ Алиса Королева, Чаваш наци конгресӗн ӗҫ ертӳҫи Сергей Андреев, ЧНКн «Хастар» ҫамрӑксен пӗрлешӗвӗн председателӗ И.Федоров, И.Я.Яковлев ячӗллӗ ЧППУн студентки, «Тӑвай пики — 2013» ята ҫӗнсе илнӗ Т.Константинова пулнӑ.
Кӑҫал вара «Тӑвай пики» ята Ҫӗнӗ Пуянкасси ял тӑрӑхӗн пики Кристина Федотова ҫӗнсе илнӗ. «Вице Тӑвай пики» ята вара Йӑнтӑрчӑ ял тӑрӑхӗнчи Эллада Данилова тивӗҫнӗ. Турикас Тушкил ял тӑрӑхӗн пики Мария Кириллова «Куракансем кӑмӑлланӑ пике» пулнӑ.
Паян район шайӗнчи «Чӑваш пики» Муркаш тата Тӑвай районӗнче иртмелле. Унччен эпир тӑвайсем хӑйсен ӑмӑртӑвне ыран ирттересси пирки пӗлтернӗччӗ, анчах информацие ҫӗнетнӗ хыҫҫӑн конкурс паян иртмелле иккен.
Чӑваш наци конгресӗ хыпарланӑ тӑрӑх хальхи вӑхӑтра район шайӗнчи ӑмӑртусене вырӑнтисем ирттереҫҫӗ. Енчен та малтанхи ҫулсенче вӗсене ЧНК ыйтнипе, конгресс пулӑшнипе йӗркеленӗ пулсан — кӑҫал ЧНК ӗҫченӗсене йыхравламаҫҫӗ те. Чӗннӗ-и, чӗнмен-и — конгресс районсенчи илем ӑмӑртӑвӗсене ҫитсе килесшӗнех.
«Чӑваш пикине» хӑйсемех ирттерме пуҫланин сӑлтавӗ пирӗн шутпа Культура ҫулталӑкӗпе ҫыхӑннӑ — илем ӑмӑртӑвӗсене районта культурӑпа ҫыхӑннӑ мероприятисен йышне нумайлатас тӗлӗшпе йӗркелеҫҫӗ. Ытти ҫулсенче ирттернӗ хыҫҫӑн вӑл вӗсемшӗн, паллах, ҫӗнӗ мероприяти мар. Ҫапла май иртнӗ ҫулсенче конгресс тунӑ ӗҫсен вӑрлӑхӗ шӑтса тухнӑ теме пулать.
Пирӗн вара, ҫак пулӑма ырламалла ҫеҫ — хӑйсем тӗллӗн ӗҫлеме пуҫлани чӑвашлӑх туйӑмне те ӳстерет.
Ӗнер Шупашкарта Чӑваш наци конгресӗн президиумӗн хӗрарӑмсемпе ӗҫлекен комитечӗ тата конгресс ҫумӗнчи «Чӑвашлӑх управҫи» хӗрарӑмсен пӗрлешӗвӗ республикӑри тата тулай чӑвашсем валли тӗлпулу каҫӗ йӗркелерӗ. Кун пекки пуҫласа иртрӗ. Ҫулӗ ҫывӑх мар та, инҫетри тӑванӑмӑрсем килсе ҫитейменччӗ, анчах хамӑр патри хастарсем пухӑнчӗҫ. Вӗсенчен чылайӑшӗ илемлӗ чӑваш кӗписене тӑхӑнса пынӑ.
Уява Пӗтӗм тӗнчери хӗрарӑмсен кунне халалланӑ. Салам сӑмахӗ самай пулчӗ пулин те хӗрарӑмсемпе ӗҫлекен комитет пайташӗсем чуна ыраттаракан самантсене те сӳтсе яврӗҫ. Ҫав шутра — хула шкулӗсенче чӑваш чӗлхине вӗрентессине.
Вӗрентессе вӗрентеҫҫӗ-ха, анчах темшӗн-ҫке ачасем ӑша хывма ҫунмаҫҫӗ. Унтан та ытларах — чӑваш ашшӗ-амӑшех чӑваш чӗлхи урокӗ тӗпренчӗкӗмӗрсен пуҫӗсене минретет кӑна тесе каланине илтме тивет. Сӑмах май каласа хӑварсан, ҫак ыйтӑва паллаканӑмсемпе паян хускатнӑ май: «Киле ҫитсен эсир ачӑрсемпе епле чӗлхепе калаҫатӑр?» — тесе тапӑнтӑм та вӗсенчен пӗри: «Ача мар, шкул программине кӗртнӗ учебникри хӑш-пӗр сӑмаха хам ӑнланмастӑп.
Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн ӗҫченӗсем чӑваш орфографине ылмаштарассине хирӗҫ. Кун пирки «Ирӗклӗ сӑмах» интернет-хаҫат хыпарлать.
Чӑваш чӗлхин правилисене ылмаштарас сӗнӗве (вӗсем, сӑмахран, хутӑш сӑмахсене пӗрлех ҫырмалла тесе шухӑшлаҫҫӗ) Чӑваш наци конгресӗн хастарӗсен ушкӑнӗ пуҫарнӑччӗ. ЧНК Шурсухалӗсен канашӗн кӑрлачӑн 30-мӗшӗнче иртнӗ ларӑвӗнче ку ыйтупа Денис Гордеев паллӑ ҫыравҫӑ тухса калаҫнине тӗнче тетелӗнчи видеоматериалсем тӑрӑх та паллашма май килчӗ. Ӑна Федор Мадуров скульптор, Анатолий Кипеч ҫыравҫӑ, Виталий Станьял чӗлхеҫӗ тата ытти паллӑ ҫын ырласа йышӑннине палӑртнӑччӗ. Пухӑва, сӑмах май, чӑваш чӗлхи вӗрентекенсенчен хӑшӗсем те пухӑннӑччӗ. Ӑслӑ ҫынсем калаҫнине тӑнласа лараканскерсем вӗсем хушша-хуппа кӗмерӗҫ. Орфографие ылмаштарассине Николай Егоров чӗлхеҫӗ хытах хирӗҫлерӗ.
Пуху хыҫҫӑн хастарсем ЧР Патшалӑх Канашӗн ертӳҫи Юрий Попов патне ҫыру та янӑччӗ. Лару-тӑрӑва сӑнаса тӑракансем пӗлтернӗ тӑрӑх, чӑваш парламенчӗн хӑшӗсем конгресс хастарӗсен шухӑшне ӑнланса йышӑннӑ.
Ҫак кунсенче ЧНК ӗҫтешӗсем кӳршӗлле Мари Эл республикине кайса килнӗ — кун пирки конгресӑн сайчӗ хыпарлать.
Йошкар-Олана кайнӑ чӑвашсем Мари Элӗн культура, пичет тата национальноҫсен ӗҫӗсен министрӗн ҫумӗпе Галина Ширяевӑпа, Пӗтӗм мари Канашӗн (ҫарм. «Мер Канаш») председателӗн ҫумӗпе тата «Марий сандалык» (чӑв. Ҫармӑс тӗнчи) журналӑн шеф-редакторӗпе Валерий Мочаевпа тӗл пулса перлехи ыйтусене сӳтсе явнӑ, кӳршӗллӗ республикӑн аталанӑвӗпе, ҫармӑссен наци конгресӗн ӗҫӗ-хӗлӗпе паллашнӑ. Малашне тачӑ ҫыхӑнса ӗҫлемелли пирки, Раҫҫей тулашӗнче пурӑнакан ентешӗсене манмалла марри ҫинчен калаҫса татӑлнӑ.
Чӑваш наци конгресӗ те, Пӗтӗм мари Канашӗ те тӑван халӑха упрама, унӑн интересӗсене хӳтӗлеме йӗркеленӗ организацисем. Хальхи вӑхӑтра чӑвашсемпе ҫармӑссенчен нумайӑшӗ тӑван республикӑсен тулашӗнче пурӑнать.
Паян 11 сӗхетре эпир К.В. Иванов ячӗллӗ литература музейӗнче — вӑл Шупашкарти Ленинград урамӗнчи 29-мӗш ҫуртра вырнаҫнӑ — пӗлтӗр иртнӗ «Чӑваш йӑмри» литература ӑмӑртӑвӗнче ҫӗнтернӗ ачасемпе вӗрентекенсене хисеп хучӗсемпе чысларӑмӑр.
Кашни ҫӗнтерӳҫе эпир картина, Чӑваш халӑх сайчӗпе «Сӑвар» наци культурин аталану фончӗ кӑларнӑ чӑвашла кунталӑк (календарь), унччен хамӑр кӑларнӑ кӗнеке парнелерӗмӗр. Малти вырӑна тухнисене 60х40 калӑпӑшлӑ картина, иккӗмӗш вырӑна тухнисене — 40х30 калӑпӑшли, виҫҫӗмӗш вырӑна тухнисене — 20х30 калӑпӑшли лекрӗ. Ҫавӑн пекех чыслава килнӗ вырӑн йышӑнман ачасене та ахаль хӑвармарӑмӑр — вӗсене кунталӑкпа тивӗҫтертӗмӗр. Тепӗр уйрӑмлӑх: хальхинче кашни ҫӗнтерӳҫӗ хӑйне валли парнене хӑй суйларӗ.
Чыслав вӗҫленес умӗн эпир ятарлӑ конкурса та пӗтӗмлетрӗмӗр — мероприяти умӗн литература ӑмӑртӑвне хутшӑннӑ хайлавсем миҫе пин саспалли йышӑннине палӑртма ыйтрӑмӑр. Ку конкурсра Элӗк районӗнчи Шӗмшеш шкулӗнче вӗренекен Никита Никитин ӑнӑҫлӑ пулчӗ — ҫӗнтернӗ ятпа ӑна ятарлӑ парне лекрӗ (пурӗ 344 109 саспалли!). «Асамҫӑ йӑмра» сӑвӑ ҫырса вӑл унсӑр та 1-мӗш вырӑн йышӑннӑччӗ те, ҫапла май чыславран икӗ пысӑк картинӑпах киле кайрӗ.
ЧР Патшалӑх Канашӗ ЧР Культура министерствине тата Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтне чӑваш орфографийӗ тӗлӗшӗпе эксперт пӗтӗмлетӗвӗ тума ыйтса ҫыру янӑ. Кун пирки социаллӑ политика тата наци ыйтӑвӗсемпе ӗҫлекен комитетӑн пуҫлӑхӗ Петр Краснов пӗлтернӗ.
Аса илтеретпӗр: нумаях пулмасть чӑваш чӗлхинче сӑмахсене мӗнле ҫырас ыйтӑва Чӑваш наци конресӗ ҫумӗнчи Ваттисен канашӗн ларӑвӗнче ҫӗкленӗ. Хӑшӗ-пӗри шухӑшланӑ тӑрӑх, 1990-мӗш ҫулсенче реформӑна (унта сӑмахсене уйрӑм ҫырма йышӑннӑ) васкаса йышӑннӑ. Денис Гордеев ҫыравҫӑ майлӑ Виталий Станьял филолог, Анатолий Кибеч ҫыравҫӑ, Федор Мадуров кӳлепеҫӗ пулнӑ. Николай Егоров чӗлхеҫӗ хирӗҫленӗ, ӑна никам та итлеменнине кура ларуран тухса кайнӑ.
Денис Гордеев тата унпа пӗр шухӑшлисем кивӗ йӗркене тавӑрма ыйтса парламент спикерӗ Юрий Попов патне ҫырупа ҫитнӗ. Унта ҫырнӑ тӑрӑх, 1990-мӗш ҫулсенчи реформа чӑвашсене тӗлӗнтернӗ, ҫӗнӗ правилӑпа килӗшӳллӗн ҫырнӑ сӑмахсене ҫынсем вуласа тӗлӗнеҫҫӗ.
Попов брифингра орфографири правилисене экспертсен тишкермеллине каланӑ.
-0.7 °C