Электронлă вулавăш

— Ăçта эсĕ? — тесе кăшкăрсах ячĕ шурă халат тăхăннă çăра сухаллă çын.

Лявук тĕпелелле иртрĕ те сак çинче выртакан вĕри ӳтлĕ çынсене хыпаласа пăхрĕ, урисенчен турткаларĕ, хăй мĕн шыранине те ăнланмарĕ.

— Тиф кунта! — тесе кăшкăрчĕ халатлă çын.

Лявук хăраса ӳксе тухса тарчĕ, килкартинче чарăнса та, итлесе те тăмарĕ, виличченех тамăка кĕрсе ӳкнине ăнланчĕ те урампа васкаса утрĕ, нумай вăхăт ĕçке ерсе çимен, хăрушă тĕркĕшӳре анкă-минкĕ тухнă пирки халтан кайса çитрĕ, тайкаланчĕ. Вăл тĕттĕм чӳречеллĕ мунча патĕнче, чĕлпĕре юпаран салтса, лашине утланчĕ те чĕлпĕр вĕçĕпе ăна хытă çапрĕ. Çав вăхăтрах Тимахви лаши, каялла хытă туртăнса, кăкарнă чĕлпĕрне татса сикрĕ, ĕрĕхсе кайса, Чишма çулĕ çине тухрĕ. Тĕттĕм сывлăшра курăнми пулса пыракан Тимахви лаши хыççăн Лявук лаши шак сиккипе пычĕ, унтан сасартăк хартлатса сикрĕ те кутăн чакрĕ, Лявука хăй çинчен пуçхĕрлех сирпĕтрĕ, лашан таканлă урисем юра чавса пыни кăна илтĕнсе юлчĕ.

Чылай ним шухăшлама пĕлмесĕр выртнă хыççăн, Лявук ура çине тăчĕ, силленчĕ, ун-кун пăхкаларĕ: умрах, хăрăк тăрăллă хурама çинче, хура виле сулланса тăрать. Лявукăн пĕтĕм ӳт-тирне тар тапса тухрĕ, сехри хăпнипе вăл ура çинче тытăнса тăраймарĕ, юр çине месерле кайса ӳкрĕ: кăвак тӳпе çине тăрăнтарса тухнă сивĕ çăлтăрсем халех татăлса ӳкес пек туйăнчĕç. Сивĕ тытнă чухнехи пек чĕтрекен Лявук пĕтĕм вăйне пухрĕ, ура çине тăчĕ те çулсăр-мĕнсĕрех, армути кашласа ӳснипе хуран курăнса выртакан йăран тăрăх, вăрманалла талпăнса чупрĕ.

 

11

Вулăспа Хăвалăх хушшинчи çул çинче Изотова тапăнни икĕ вилепе пĕтнĕ хыççăн Иркка хăйсен ялне кăнтăрла та çӳреме хăра пуçларĕ: шиклĕ шухăш пĕчĕк чĕрене пăта пекех кĕрсе ларчĕ те ниепле те тухма пĕлмест. Сехре хăпартакан хыпарсем пĕрин хыççăн тепри тухса пыраççĕ, пĕр хăлхана юс пек пĕчĕк пырса кĕреççĕ, тепринчен кушак пек пулса тухаççĕ, пыра-киле юмахри арăслан пекех мăнланса каяççĕ. Халăх хушшинче кашкăрсем çинчен юптарни пăрахăçа тухнă çĕре таркăнсем пирки калаçма тытăнчĕç. Энтрипасар патĕнчи вăрманта таркăнсем пухăнса пĕр эшкер тунă пулать, ĕлĕк пурăшсем кăна пурăннă шырланта çĕр чавса, хăйсем валли питĕ пысăк çурт тунă, хăйсем çаратма тухса кайнă чухне алăкне пысăк чулпа хупласа хăвараççĕ-мĕн. Ăçта, хăш ялта хитре хĕрсем пуррине асăрхас тесе, чи илемлĕ тумланса, улахсенче пулаççĕ, вара кĕрхи пилеш пек хĕрсене вăрласа каяççĕ те леш хура вăрманти çĕр пӳртре эрнипе ĕçкĕ тăваççĕ, кайран та хĕрсене киле ямаççĕ, хăйсен çулĕсене кăтартса парасран хăраса, пурне те вĕлереççĕ, унтан çĕнĕ хĕрсем шыраççĕ.

— Хĕрĕсем хитре тумлă таркăнсем çине пăхса çу пек ирĕлеççĕ ĕнтĕ, çавăнпа серепене пырса лекеççĕ те, — тесе каласа хурать итлесе ларакан пĕр-пĕр çын.

— Вĕсем халĕ кăна çапла хăтланаççĕ, тет, — тесе юмаха малалла тăсать ăста чĕлхеллĕ калавçă, — камунсен ячĕсене пурне те хут çине çырса пыраççĕ, тет. Çуркунне вара вĕсем сĕм вăрмантан тухмалла, вулăссенче те, хуласенче те хăйсен саманине туса хумалла, тет. Ун пек таркăнсен ушкăнĕсем питĕ нумай, тет, пĕр-пĕрин çинчен пĕлсех тăраççĕ, тет, станцисенче хăйсен çыннисем пур, телеграмма çаптарса тăраççĕ, тет.

— Ара, мĕнле власть вара вĕсен? — тĕпчеме тытăнаççĕ итлесе ларакансем юмарт чĕлхеллĕ калавçăран.

— Вĕсен-и, вĕсен хăйсен влаçĕ, — тет, хăйне нумай пĕлнĕ пек кăтартса, калавçă. — Таркăнсем пичете хăйсен аллине илсен, пур хитре хĕрсемпе арăмсене те хăйсем патне пухаççĕ, вĕсем валли юри пысăк та илемлĕ çуртсем лартаççĕ, сăнарпа ӳт енчен начар хĕрсемпе арăмсене тата карчăк-кĕрчĕксене те манса хăвармаççĕ, пурне те пухаççĕ те вĕсенчен супăнь тăваççĕ, ялсенче ĕçлеме вăйпитти арçынсене кăна хăвараççĕ, стариксене вĕлерсе пĕтереççĕ, шăммисенчен тура тăваççĕ.

Ялсенче темле юмах-сăмах та çӳрет, шкула та пырса кĕрет, ачасен чĕрисене хăратать.

Ирккана кăмăллă Изотовсем патĕнче пурăнма çăмăл мар, мĕншĕн тесен сĕтел хушшине çиме лармассерен вăл хăйне ытлашши карланкă вырăнне хурса вăтанать, шӳрпе пăртакçă сыпкалать те тухса тарма пикенет.

— Çи, хĕрĕм! — тесе Татьяна Николаевна Ирккана хулĕнчен тытса лартать, аллине ирĕксĕрех кашăк тыттарать,

— Тăрантăм, тавтапуç, Татьян аппа! — тет Иркка, ырă хуçана çилентерес мар тесе, каллех пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн сыпма тытăнать.

Вăл вĕренме пăрахса тарĕччĕ, анчах ĕмĕрĕнче Лисук аппăшĕ пек мĕскĕне тăрса юласси, пурнăç урапи айне лексе аманасси хăратать ăна, пĕчĕклех пысăк шухăша ярать. Вăл хăш-пĕр чухне çĕрле вăранса каять, ыйхине сирсе ярса, çаврăна-çаврăна выртать, Татьяна Николаевна сарса панă шурă çиттие пăру хӳри пек пĕтĕрсе хурать, ирхине вара тăсса якатать.

Паян шкултан килсе çăмах яшки çинĕ хыççăн Маньăпа Иркка урама тухса çӳремерĕç, тĕттĕм пулса çитрĕ, Атăл пăрĕ çинче ярăнма хăрарĕç: ялсенче çӳрекен хăрушă хыпарсем вĕсен асĕнчен тухмарĕç.

Татьяна Николаевна çĕвĕ машинине кăмака патнерех лартнă та урипе пусса кăлтăр-кăлтăр çавăрать, хĕрлĕ сатинран пĕр шит сарлакăш хăюсем çĕлет, вĕсем çине, çиппе тĕрĕлесе, «Н. М.» саспаллисем лартса хурать.

— Мĕн çĕлет вăл? — ыйтрĕ Иркка Маньăран, хăлха тĕлĕнче пăшăлтатса: пурне те пĕлес шухăш канăç памасть ăна.

— Анне, мĕскер ку? — Маня амăшĕ çумне пырса тăчĕ; пĕр хăюне аллипе тытса çавăркаларĕ.

— Сан валли кĕпе, ачам, — терĕ те амăшĕ каллех машинине кĕрлеттерчĕ.

— Анне те суять, — кулса ячĕ Маня.

— Эсир, Ирккапа иксĕр, саспаллисене пĕлекен пулнă. Вулăр, — терĕ Татьяна Николаевна, Ирккана хăй патне чĕнчĕ.

— «Ăн»-па «ăм», — тесе тăсса каларĕ Иркка.

— Мĕне пĕлтерет «ăн»-па «ăм»? — Маня амăшĕн машинăран пушаннă аллинчен уртăнчĕ.

— «Народная милиция» тенине пĕлтерет, — Татьяна Николаевна кулса тăракан тутисене тăп тытрĕ. — Халăха хĕстерекен усалсем пур-и?

— Пур. Пирĕн ялти Варлам ытла усал, — терĕ Иркка, хăйĕнчен тата тем ыйтасса кĕтсе.

— Ун пек мурсене пăркăчлакан çынсен ушкăнне «милици» теççĕ, — Татьяна Николаевна аллине пĕр хĕрлĕ хăю илчĕ. — Вĕсем çакна сулахай çанă çине çĕлесе çӳреççĕ, ялсенче çĕнĕ йĕркене сыхлаççĕ.

— Çак «ăн»-па «ăм»-а курсан, усалсем хăраса укĕç-и? — Иркка сатин татăкĕ çине шĕвĕр пӳрнипе тĕллесе кăтартрĕ.

— Вĕсен тăшмансене хăратма пăшалĕсем, хăвăрт çитме лашисем пулаççĕ.

— Вĕсем ăçта пурăнаççĕ?

— Килĕсенче, Иркка.

— Каçхине çул çине те тухса пăхаççĕ-и, Татьян аппа?

— Тухаççĕ. Сан килне каяс килет-им, Иркка?

— Питĕ кайса курас килет. Çул çине тухма хăратăп.

Татьяна Николаевна хăйне сăпай тытма, урайне те шăлса кайма хапăл Ирккана хĕрхенет. Яланах кулма та сиккелесе çӳреме юратакан ача юлашки кунсенче хурлăхлă çӳрет. Вăтанакан пулчĕ, тем айăпа кĕнĕ пек калаçать, куçран пăхма именет. Татьяна Николаевна ăна темĕнле те йăпатма тăрăшать, анчах вăтану хуппипе хупăнса ларнă кăмăлне уçаймасть, тăранах çименнине сиссен те тепĕр хут лартса çитереймест.

— Çи-ха, çи, ачам! — терĕ вăл ăна пĕррехинче, хуллен ачашласа. — Эпĕ ак сирĕн пата хăнана пырăп-ха.

— Эпир чухăн çав, Татьян аппа. Мăянпа хутăш ыраш çăкăрĕ питĕ йӳçĕ, — мĕскĕн сасăпа каларĕ Иркка; ун аллинчи кашăк тухса ӳкес пек туйăнчĕ.

— Халĕ мар, эсĕ хĕр пулса çитсен, — терĕ Татьяна Николаевна, ача кăмăлне хуçнине сиссе.

— Манăн нумай вĕренесчĕ, эх, вара, Татьян аппа, сана темиçе эрне хăна тăвăттăм!

Икĕ хĕрачи те анасласа тăнине курсан, Татьяна Николаевна машина умĕнчен тăчĕ те иккĕшне те вырăн сарса пачĕ.

— Çывăрăр! — терĕ, лампăна пăрса пусарчĕ, ăна хăй умĕнчи пĕчĕкçĕ çавра сĕтел çине пырса лартрĕ, вара унăн мĕлки стенана пĕтĕмпех хупласа илчĕ.

Хура чӳречерен пин çăлтăрлă тӳпе, тĕнчере ним те пулса иртмен пек, лăпкăн пăхать. Йĕри-тавра шăпран та шăп, пĕр йытă кăна чуна çӳçентерсе уласа вĕрни хутран-ситрен илтĕнсе каять. «Вилĕ пуласса сисет», тесе калаççĕ ялти çынсем. Татьяна Николаевна, ун пек тĕшмĕшсене ĕненсех каякан хĕрарăм пулман пулсан та, сăхсăхса илет. Упăшкине вулăспа Хăвалăх хушшинчи çул çинче тапăннăранпа чĕри пĕрре те хăйĕн вырăнĕнче мар унăн, каçсерен ыйхи вĕçет, чылай тарăхса выртнă хыççăн кăтăш пулсан та, çуйкăн ыйхинче хăрушă тĕлĕксем курать, вара ирхине пуç йăн-ян каять, ал-ура чĕтрет.

Хĕллехи çĕр вăрăм пулни ĕлĕкрех савăнăç пекчĕ, халĕ инкек пекех тарăхтарать. Изотов ирхине кĕсйине çăкăр чиксе тухса кайрĕ те çаплах çук. Кунĕпех ялсенче çӳренĕ, халĕ темле лару пулнă пирки килне таврăнаймасть. Вал вулăсра ĕçлеме пуçланăранпа арăмĕпе калаçма вăхăт та тупаймасть, тутлă ыйхăран та писнĕ, ӳт-тир енчен те чылаях туртăннă. Тимĕрçĕре ĕçленĕ чухне урай хăмине кисрентерсе, хĕрнĕ тимĕрпе ялкăшса выртакан кăмрăк шăршине илсе килетчĕ, икĕ пăтлă туптавçа кунĕпех йăтса çапсан та, хăй ывăннине кăтартмастчĕ, урай вăрринчи пукан çине ларатчĕ те «Эх, выйду я на реченьку» юррăн кĕввине тăсса яратчĕ, апат çинĕ хыççăн тăсăлса выртса, улăп пек хытă çавăратчĕ. Халăх ĕçне илсе пырассинчен йывăрри нимĕн те çук: пурин кăмăлне юраймăн, хăшне юратмалла, ураран ӳкнĕ чух пулăшмалла, хăшне самана сунталĕ çинче сиктермелле, пуçран та, çурăмран та çапмалла — çавăн пек тимĕрçĕ пулса кайрĕ халь Дмитрий Изотович. Халăх сунталĕ çинче çĕнĕ самана саккунне туптама тытăнчĕ те хăй те хаяр вута кĕрсе кайрĕ, юрлама пăрахрĕ, хут купăсĕ тусан айне пулчĕ.

— Сывах юлĕ-ши? — тесе шухăшласа тăрать сивĕне пуçланă пӳртре Татьяна Николаевна.

Автан пĕрремĕш хут авăтнă хыççăн пӳрт умĕнче юр чĕриклетни, хытах калаçни илтĕнсе кайрĕ, алăк хăлăпне ерипен туртрĕç. Упăшкин ура сассине таçтанах пĕлме хăнăхса çитнĕ Татьяна Николаевна пăлтăр алăкне тухса уçрĕ.

— Мĕншĕн ытла вăрах? — терĕ вăл, ку ĕнтĕ хăйĕн кулленхи ыйтăвĕ иккенне пĕлет пулин те.

— Ыйха пире халĕ, Татьяна чунăм, кунне виçĕ сехет çывăрмалăх виçсе панă, — кулса ячĕ Изотов. — Патша чухне нумай çывăрнă, теççĕ.

Татьяна Николаевна, пусарнă лампăна вăйлатса, пӳрте йĕп шыраса тупмаллах çутатрĕ те апат хатĕрлеме кăмака умне кайрĕ.

— Кунта эпĕ, Дмитрий Изотович, суккăр пулса ларма та пултарăп, — терĕ Хĕр-Ваçка, хăй, чăнах та, куçĕсене шăлкаласа илчĕ.

— Мĕншĕн, ара?

— Эпĕ хĕле кĕнĕренпе пӳрте пĕрре те çутатса курман, краççын та çук, çутатас та килмест. Сăвăр пек пĕр-пĕччен пурăнатăп.

— Апла тискере тухса кайăн. Краççын кунта пăртакçă илме пулать, — Изотов Ваçкана алăк патĕнче хăрах ури çинче сиккелесе тăма памарĕ, унăн кивĕ шинельне хывса илсе, кайса çакрĕ.

— Çутатас килмест, Дмитрий Изотович, тĕттĕмре хуйхă курăнмасть, — кивĕ кĕрĕкрен çĕленĕ çанăсăр пиншаклă Ваçка пукан çине пырса ларчĕ. — Тавтапуç Чинука, ачасене пăхса ӳстерет, хăех тăхăнтарать, çитерет. Пуянсем арăма вĕлерчĕç; ача-пăчана тăлăха хăварчĕç. Ых, вĕсене! — Ваçка ассăн сывларĕ те пуçне усрĕ.

— Пуянсем, Ваççа тусăм, Йĕлмекассинче питĕ ирĕк пурăнаççĕ-ха, — терĕ Изотов, малалла тем каласшăнччĕ, анчах хăйĕн йывăр пурнăçне аса илсе тарăхса ларакан çыннăн кăмăлне хуçас темерĕ.

— Эсĕ мана çемçе тесе каласшăн ĕнтĕ, — Ваçка чăннипех те Изотов шухăшне тавçăрса илчĕ. — Манăн йысна Улангин Хăвалăхра хĕсме тытăннă, çĕр çинче Совет пуçланнине кăтартмаллах кăтартать. Хам тавра çынсене пуçтарса çитерем-ха, вара эпир Варламсене ташлатăпăр, хĕл варринче аслати авăттарма пуçлăпăр.

Икĕ çын хĕрӳ калаçса ларнă вăхăтра Татьяна Николаевна кăмакара нумайранпа ларса сивĕнме та ĕлкĕрнĕ купăста яшкине сĕтел çине килсе лартрĕ, икĕ турилкке тултарчĕ.

— Ларăр, — терĕ Татьяна Николаевна, хăйне хыткукар вырăнне хурасран именсе, Ваçка çине тинкерсе пăхса илчĕ. — Çăкăр çук, Ваçка, ан кӳрен, — терĕ.

— Пулсан та, Татьяна Николаевна, пире памалла мар: вулăсри начальниксене те, мана та мăян çăкăрĕ кăна çитермелле, — пĕтĕм çиллипе каласа хучĕ Ваçка.

— Мĕншĕн?

— Пирĕн ялтах çăкăр курман çынсем нумай, çав вăхăтра Варламсем ашкăнса пурăнаççĕ. Выççисем Варлама хирĕç пĕр сăмах калама та шикленеççĕ.

— Ĕлĕк те хăраса пурăннă та, тӳрех сиксе тăма именеççĕ ĕнтĕ, — терĕ Татьяна Николаевна, Ваçка шӳрпине кăна сыпса ларнине курса: — тĕпнерех çавăрса ил, унта çăмах пур, — тесе хушса хучĕ.

— Çăмах тесен, кашăкпа ăсма мар, хам яшкана сикме те хатĕр. Патшана тухсан та, эпĕ сĕтпе юрнă çăмах çийĕп, тесе каланă, тет, ĕлĕк, чар Иван чухне, пĕр чăваш. Сирĕн килĕре пырса кĕтĕм те, Дмитрий Изотович, сăмах хутаçне пĕтĕмпех салтса пăрахрăм: калаçас та калаçас килет. Килте çĕрле пĕр-пĕччен утса çӳретĕп те Укçинене аса илетĕп; чун шар çурăлса каять, урама тухса хам инкек çинчен çухăрса каласа пăрас килет. Вăрçă урасăр хăварчĕ, пуянсем арăма çĕçĕпе чиксе вĕлерчĕç, чунăма касрĕç те вăтăрсах татса илчĕç, пĕр татăк кăна хăварчĕç.

— Ăна ман ĕнтĕ, лăплан, Ваçка тусăм, — терĕ Изотов, турилккене çĕклерĕ те юлашки яшкине кашăк çине ячĕ. — Эпĕ çисе те пĕтертĕм, эсĕ пур...

— Калаçура кăна чĕре лăпланать, Дмитрий Изотович. Манăн чунăн пĕр татăкĕ юлнă, хăрушă татăкĕ. Сĕм вăрмана вирт яма пĕр шăрпăк, пĕчĕкçĕ шăрпăк, çитет. Эсир мана паян партие илтĕр, каласшăн пултăм та, сăмахсем ĕненмелле мар пуласран вăтантăм. Манăн пĕр татăк чун çеç, анчах вăл ялкăшса çунĕ, Варламсене ĕнтме çитĕ.

Такам пăлтăр алăкне танлаттарса çапрĕ, кĕмсĕрт-кĕмсĕрт тутарса туртрĕ. Çара урине пукан урлăшĕ çивĕ хурса кантарса ларакан Изотов, такам пысăк та хăрушă хыпар илсе килнине сиссе, ним те тăхăнмарĕ, тăрăнса каяс пек васкаса тухса кайрĕ.

— Эп, Улангин! — вут-кăвар сӳнтернĕ чухнехи пек хашкакан сасăпа каласа хучĕ çын.

Алăка уçнă-уçманах пĕр йытă, Изотовăн çара урине сивĕ çăмĕпе лексе, кĕрсе кайрĕ.

— Тепе! — тесе кăшкăрчĕ Изотов.

— Ан тив ăна, Дмитрий Изотович, пăлтăрта канса вырттăр! Мана вăл, чĕлхесĕр янавар, вилĕмрен хăтарчĕ... — Тĕттĕмре васкаса калаçакан Улангинран тар шăрши çапрĕ.

— Мĕншĕн çурçĕр иртсен те халăха хăратса çӳретĕн эсĕ, йысна! — терĕ Ваçка.

Улангин çĕлĕкне силленĕ май урайне вĕтĕ юр тăкрĕ, йĕп-йĕпе çӳçне аллипе шăлса вырттарма тăчĕ, анчах çӳçĕ пăхăнмарĕ, чанках тăчĕ.

— Акатуйĕнче чупса курман та, хальхинче Кармăшри паттăр Мазхар тутартан начар пымарăм пулĕ. Çулсăр-мĕнсĕрех варпа лупашка тăрăх чупрăм, хыçалтан йĕрлесе хăваласран хăрарăм. — Улангин кăмака таврашĕнче тем шыранă пек пăхкаласа çӳрерĕ.

— Мĕн? — терĕ тĕлĕнсе пăхса тăракан Изотов.

— Ăш хыпрĕ. Сивви!

— Халех! — Изотов кăмака хыçне кĕрсе кайрĕ, пысăк курка йăтса тухса, Улангина тыттарчĕ.

Леш, пĕрре те сывлăш çавăрмасăр, курка тĕпне кăтартсах, ĕçсе ячĕ, ывăнса кайрĕ, пукан çине пырса ларчĕ, хашкаса сывласа тӳмисене вĕçертсе тухрĕ те кĕрĕкне йӳле ячĕ.

— Мĕн пулчĕ вара?

— Малтан турттар-ха, пултăрăм! Канам та пурне те каласа парăп, — терĕ те Улангин, пукан çине тайăнчĕ.

 

12

Изотовпа Хĕр-Ваçка Йĕлмекассине каясса пĕлсенех, Иркка переменăна тухмассерен вулăс кантурĕ умне пăхсах тăчĕ, юлашки урокра пулмарĕ, вĕсемпе пĕрле пĕр çуна çинче ларса килчĕ, ял вĕçĕнче сиксе анчĕ те, сумкине силлесе, урампа чупрĕ. Килĕнче ăна пурте: юр хӳсе лартнипе уçăлман хапха та, ыраш улăмĕ кăна çинипе начарланса кайнă Хамит килкарти варринче сăмсинчен пăс кăларса тăни те, çапă купи çинчи чĕриклетсе сикекен çерçи ушкăнĕ те çав тери кăмăла кайрĕ. Вăл вĕрлĕк хапха урлă утланса каçрĕ те хăпăл-хапăл пӳрте чупса кĕчĕ, Татьяна Николаевна панă сахăр катăкне Петюка тыттарчĕ, ăна хулпуççинчен лăпкаса илчĕ:

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн