Электронлă вулавăш

— Юрамасть!

— Пуянсем тӳлеччĕр!

— Самăрăлса кайрĕç.

— Чăн сăмахăн суйи çук, — терĕ Ваçка, — пуянсен тӳлемелле, вĕсен хутаçĕсене силлеме вăхăт çитрĕ. Камсен тӳлемелле? Камăн халĕ тырă йăтăнса выртать.

— Варламăн! — терĕç темиçе сасă пĕр харăс.

— Миçе пăт хурар Варлам çине? — ыйтрĕ Ваçка.

— Пинтен кая мар! — терĕ пĕри.

Сăвай çапнă чухне малтанхи сасса ыттисем те ярса илнĕ пек, халăх пĕр кĕске сăмаха тытрĕ те кĕрлерĕ, çак сăмах, акăш-макăш шавран тухса, никам çапса антарас çук кайăк пек, пĕтĕм ял çинче тăчĕ.

— Пин!

— Пин!

— Пин!

— Пин тесе эпĕ мар, тăвансем, халăх калать. — Ваçка, халăха лăпланма ыйтса, мулкач çĕлĕкне сулласа илчĕ. — Хирĕç калакан пур-и?

— Парăр-ха мана сăмах! — туйине çĕклесе, халăх хушшинчен Муçук кăшкăрчĕ.

— Кала! — терĕ Ваçка.

— Сирĕн шухăшласа пăхасчĕ, хура халăх, — терĕ Муçук, пыр тĕпĕпе çухăрса, çĕкленсе кайнă шава хупласшăн пулчĕ, анчах пĕрин хыççăн тепри кăшкăрашма тытăнчĕç.

— Халăх умне тух.

— Сĕтел çине!

— Кĕççе питна кăтарт!

Ĕлĕкхи мăнкăмăллăхне çухатман Муçук тĕкме пек таракан çынсем хушшинчен ерипен утса тухрĕ, ăна Шерхуллапа Станук Макçи сĕтел çине хăпарса кайма пулăшрĕç, хыçалтан тĕрткелесе илчĕç.

— Мĕншĕн-ха пирĕн чăваш чăваша çимелле? — терĕ йăваш сасăпа Муçук. — Хамăр пекех чăваша, Варлам Ваеильча, пĕтерсе лартнипе эпир хамăр çылăхсене каçарăпăр-ши? Çук, пурте эпир пысăк çылăхлă. Чăваш чăваша хĕрхенес пулать.

— Миçе пăт хурасшăн эсĕ Варлам çине, — терĕ пĕр хĕрарăм сасси.

— Çĕр пăт, — терĕ Муçук.

Ваçка çĕлĕкне тем пек çавăрсан та, çил-тăвăл килсе çапнă пек, халăх кĕрлесе кайрĕ, чи çивĕч сасăсем кăна çак шавăн тарăн авăрĕнчен сике-сике тухаççĕ:

— Чиркӳ çĕрне кам туртса илчĕ?

— Чиркӳ çĕрне!

— Чарăнăр-ха, чăвашсем! — тесе Муçук темиçе хутчен те кăшкăрса пăхрĕ, анчах халăх ăна хăй хушшине туртса илсе çăтса ярас пекех çиллес ӳхĕрчĕ.

— Карма çăвар!

— Сĕтĕрсе антарас!

— Ишмек тăвас!

— Тӳнккес!

— Тăвансем! — Ваçка салтакла хытă каласа хучĕ те, халăх сасартăках лăпланчĕ. — Эсир ишмек пирки ан калаçăр, Муçука тытса хĕнени ан пултăр, саккуна пăхăнса канашлар. Тата каламалли пур-и сан, Муçук пичче?

— Эсир мана ытла çиленсе ан кайăр, — терĕ Муçук ишмек тăвасран хăраса ӳкнипе тытăнка ернĕ сассипе. — Варлам, чăнах та, чиркӳ çĕрне тытса илчĕ. Ăна турă курĕ, хăйне кирлĕ пек айăплĕ. Чăвашсем, çапах ытла усалланас мар.

— Мĕншĕн Варлам чăваш пулсан та усал? — терĕ пĕр хĕрарăм сасси.

— Эпир йăваш, эсир усал пулмалла-и? — терĕ арçын сасси.

Халĕ ĕнтĕ Ваçка халăха нимĕнле те чараймарĕ, Муçука намăс сăмахсем каласа хăртни те, ишмек тума юнани те илтĕнчĕ. Сĕтел патĕнче хĕçпе те пăшалпа тăракан Шерхулла çиленсе çитнипе вăхăтлăха чăвашла манса кайрĕ, тутарла вăрçса тăчĕ:

— Авăзнă! — тесе кăшкăрчĕ те Муçука икĕ аллипе кĕрĕк аркинчен карт туртрĕ, лешĕ Ваçкана хулĕнчен ярса тытрĕ, хăйпе пĕрле сĕтел çинчен ăна та сирпĕнтерсе антарчĕ.

— Иптешсем! — терĕ сĕтел çине сиксе тăрса Шерхулла, халăх шăпах пулчĕ. — Ай-ай, çилĕ капланса килчĕ те чăвашла та манса кайрăм. Эпĕ халиччен халăх çине тухса курманччĕ. Мăнтарăн кĕтуçĕ тутара кам итлетĕр? Итлеме килĕшетĕр-и, тăвансем?

— Кала, Шерхулла! — терĕç темиçе хаваслă сасă, халăх хушшине савăнăç килсе кĕни сисĕнчĕ.

— Кунта пакăлти Муçук чăваша чăваш тивмелле мар терĕ, Варлам пуяна минтер çине лартса ачашласшăн пулчĕ. Муçук, чăваш тилли, питĕ чее сукмак хывать, халăха çав сукмакпа чăваш кашкăрĕ Варлам патне ертсе пырасшăн та капкăна лектересшĕн. Чухăн чăваш пуян чăваша хĕрхенмелле, анчах тыррине кам тӳлемеллеши? Тутар-и? Манăн, кĕтӳçĕ тутарăн, хама çиме те çук. Манăн арăм, тутар майри, Варлам чăваш патĕнче ĕçлесе çур ĕмĕрне ирттерчĕ, хăрах куçлă пулса юлчĕ. Чăваш Варлам чăвашсене хĕрхенет-и? Халăх темиçе çул хушши вăрçăра тарăхать, выçа ларать. Лере, куратăр-и? Варлам капанĕсем епле каçăрăлса лараççĕ. Вăл миçе çĕр пăт пытарчĕ тата? Варлама тытса силлемелле. Тӳлетĕр шайттан ялесшĕ! — терĕ те Шерхулла сĕтел çинчен сиксе анчĕ, Ваçкана сĕтел çине хăпарса тăма пулăшрĕ.

— Варлама пин! Килĕшетĕр-и? — терĕ Ваçка.

— Килĕшес! — тесе шавларĕ халăх.

— Варламсăр пуçне пирĕн пĕчĕкрех пуянсем — киввисем те, çĕннисем те пур. — Ваçка халăх çине пăхса илчĕ, пуянсен ячĕсене каласса чылай кĕтсе тăчĕ. Çăвар уçма хăякан пĕр çын та тупăнмарĕ, шурă пăс айĕнче халăх шиклĕх кĕрĕкне пĕркеннĕ пек тăчĕ. Çынсене мĕнле те пулсан хускатса ярас пулать, вара пуянсен ячĕсене калакансем тупăнаççех, тесе шухăшларĕ Ваçка.

— Именсе им пыл хыпса тăратăр пулсан, кайран йӳççине хамăрах сыпăпăр, — терĕ вăл, — тата çур пинне ятран валеçĕпĕр те тӳлĕпĕр эппин.

— Çĕнĕ тырăпа-и? — ыйтрĕ пĕри.

— Çак эрнере парса татмалла! — терĕ Ваçка.

— Ваçка, ху та пĕлетĕн-çке, салма тума та çăнăх çук, — терĕ малта тăракан Наçтук.

— Пĕлетĕп, Наçтук аппа.

— Пĕлсен, мĕншĕн вара ятран валеçесшĕн?

— Эпĕ хам валеçесшĕн мар. Халăх мĕн шутлать-ши? Ятран тӳлетпĕр-и, халăх? Шăнса çитрĕмĕр, саланас пулать.

— Салансан вара? — ыйтрĕ пĕр сасă.

— Тӳлес пулать, — татăклăн каласа хучĕ Ваçка.

— Мĕнле? — терĕ çав сасах.

— Халăхран ыйтатăп.

Пурин ури çине те ĕне пусса тухнă пек, çынсем сиккелеме, аллисене суллама тытăнчĕç, малтан шăппăнрах калаçни ӳссех пычĕ, çуркунне пăр чăшăлтатнă пек туйăи-чĕ, пĕр арçын сасси пур шава та хупласа илтĕнсе кайрĕ:

— Çĕнĕ пуянсене силлес!

— Ячĕсене калăр! — терĕ Ваçка.

— Çеркки!

— Антун!

Вăрçă вăхăтĕнче пуйса кайнă çынсен ячĕсене темиçе хут та калани илтĕнчĕ. Çеркки çынсене тĕрткелесе малалла тухни, çĕлĕкне çĕклени курăнса кайрĕ.

— Çеркки пичче, калас килет-и сан? — кăшкăрчĕ Ваçка

— Калас килет.

— Кала эппин.

— Эсир, тăванăмсем, ман çине ахалех ан тăрăнăр, — терĕ вăл, сĕтел умне пырса тăрса. — Мĕн пуянлăхĕ ман? Халăха пулăшас тесе кăна шăрпăкпа краççын суткалалăп. Ачасем иккĕш те салтакра. — Вăл малалла ним те калаймарĕ. Çеркки хăйне мĕскĕн пек кăтартма тăчĕ. Халăхран сасăсем пĕрхĕнсе тухрĕç:

— Пулăшать иккен, хыткукар!

— Тире сĕвет!

Наçтук, тăлт-талт вирхĕнсе пырса, хăех сĕтел çине хăпарса тăчĕ, икĕ аллине чăмăртарĕ те никам çине те пăхмарĕ, васкаса калама тытăнчĕ:

— Ăçтан чĕлхи çаврăнать-ши çак Çерккин? Халăхăн çунма чунĕ пур, хуйхине каласа пама чĕлхи пур. Ăна, çĕр çăтмана, суйса пурăнма шуйттан чĕлхи панă. Вăрçă вăхăтĕнче халăха çаратса пуйрĕ. Арăмĕ хăй пуянĕпе мухтанса çӳрет, кирек кама та çара пакарта тесе хăртать. Антун та пушкăрт лашине хăвалать, куллен хăй шăтăкне арлан пек пурлăх пухать. Çерккипе Антун халăх пĕтĕмпех выçса юласса кĕтеççĕ.

— Хăрт вĕсене, Наçтук! — тесе кăшкăрчĕ пĕр арçын.

— Пĕтĕм халăхпа хăртăпăр, — терĕ хытă сасăпа Наçтук, — вĕсем пирĕн ĕнсе çинче пыйтă пек пурăнаççĕ. Çĕр аллăшар пăт иккĕшне те!

— Тӳлеттерес! — тесе шавларĕ халăх.

— Çĕр аллăшар апла! Хирĕç калакан çук-и? — терĕ Наçтук, хăй сĕтел çинче ытла хуçа пулса кайнине сисрĕ те Ваçка çине пăхса илчĕ.

— Калаç, Наçтук инке! — терĕ Ваçка.

— Мана сăмах! — терĕ сĕтел умĕнчех тăракан Çеркки.

— Кала, — терĕ Наçтук.

— Ун чухлĕ хал çук, — терĕ те Çеркки, кĕрлесе тăракан халăх сассине çĕнтерес çуккине сисрĕ.

— Тӳлемесен, асту, Çеркки, тĕпсакайĕ мĕнĕпех ухтарăпăр, шăршласа тупăпăр.

Наçтук аллине чăмăртаса çапла калани Çерккие тăнлавĕнчен тараса пуканĕпе çапнă пекех пулчĕ, халтан ячĕ, тара ӳкерчĕ, тĕпсакайĕнче пурăнакан таркăн ывăлĕ умне килсе тăчĕ. Çеркки пуçне лашт чикрĕ те халăх хушшине кĕрсе çухалчĕ, Наçтук малалла мĕн калани те хăлхине пырса кĕмерĕ.

— Кунта Ваçка какай парăмĕ çинчен те каланăччĕ, — терĕ Наçтук. — Ку сăмаха пирĕн аркă айне хăварас марччĕ. Какай парассине килĕрен валеçни те тĕрĕсех пулмĕ. Эпир хамăр та парăпăр, анчах, Ваçка шăллăм, пуянсен витисенче те самăр выльăхсем пур. Çĕнĕ пуяна тухса кайнă Антун ĕнер пĕр ĕне, паян тепĕр ĕне пусрĕ те, пушкăрт лашине лĕпсĕртеттерсе, какай сутма çармăс еннелле тухса кайрĕ. Калассине каларăм ĕнтĕ. Çитет! — терĕ те Наçтук сĕтел çинчен сиксе анчĕ.

— Пар-ха сăмах! — терĕ те Шерхулла сĕтел çине хăпарса тăчĕ.

— Ялта выльăх мĕн чухлĕ пуç иккенне çырса пынă-и, пыман-и, — терĕ те кулса илчĕ. — Ăна эпĕ пĕлместĕп. Эпĕ ачаранах Йĕлмекассинче выльăх старости пулса пурăнатăп, камăн миçе пуç пур, пурне те туя çине картласа хунă. Камран пытарсан та, манран пытарма çук. Хамăн картлă туяна халăх умне килсе парăп, какай парăмĕ валеçнĕ чухне питĕ кирлĕ пулĕ. Эсир, халăх, мана, кĕтӳ патшине, итлĕр, ĕнесемпе качакасене пусса, чипер ачасене сĕтсĕр ан хăварăр, ан макăртăр. Сире кунта Ваçка питĕ ăслă каларĕ, çĕççĕрсене выльăх пусма ан хăйрăр, çăл куçĕ патĕнче пыршă çуса курак-чакак ан пухăр, Ваçка каланине хăлхана чикесчĕ сирĕн, мĕншĕн тесен Ваçка сăмахĕ — саккун сăмахĕ.

Халăх ерипен саланчĕ. Халиччен кăпăш юр айĕнче выртнă урам йĕтем пекех такăрланса юлчĕ.

 

16

Натюк нумай шухăшланă хыççăн хăй пурнăçпа вилĕм хушшине пырса кĕнине пĕтĕмпех туйса илчĕ, çутă тĕнчерен уйрăлса каясси ăна питĕ хăратрĕ, урисене халех такăнса ӳкес пек çемçетсе ячĕ. Тӳпере пĕлĕтсем пулса çитнеĕ тулă анисем пекех сарăлса выртаççĕ, вĕсене вырма çĕнĕ уйăх тухнă.

— Вилĕп-ши? — тесе шухăша кайрĕ Натюк, урампа иртсе пынă çĕртен чарăнса тăчĕ, пӳртсенче хăйчиккисем сӳрĕк çуннине пăхса илчĕ, Варлам çурчĕн пысăк чӳречисенчен кĕлтен-кĕлтен ӳкекен çутă вут тухнă чухнехи пек ялкăшса курăнчĕ. Çакă çутă çурт таврашĕнче Натюкăн нӳрлĕ хура çĕре туртакан инкекĕ пуçланса кайрĕ. Люшша кайри пӳртре пусмăрланă хыççăн ăна пĕтĕмпех хăйĕн аллине лекнĕ япала вырăнне хурса тыткаларĕ, çитсă та, калуш та парса илĕртрĕ, каçсерен хăйсен анкартинчи улăм çине çӳретрĕ.

— Пĕрле пурăнса ирттерĕпĕр ĕнтĕ. Мана, сăмсасăр юлнă каччăна, чипер хĕрсем пăхас çук, — тесе ачаш сăмахсем каларĕ.

Алхасса кайнă арçын кăмăлне ĕненсех каймарĕ Натюк, анчах пĕрре намăса килсе лекнĕ хĕр ĕмĕрĕ хуçăлнине сиссе илчĕ, сыпăнасса шанмарĕ, çапла вара пуян каччăн йăпанчăкĕ пулса кайрĕ. Кăкăр таврашĕсем кăтăкланса кĕçĕтме, кăмăл апата тиркеме тытăнсан, Натюк хăйĕн хыçра çӳрекен ăсĕ ума тухса тăнине туйрĕ, хуйхи-суйхи ăшчикĕнче çухăрчĕ. Натюк шыв авăрне персе ӳкнĕ турпас пек çаврăнчĕ, пĕр шухăш та туяймарĕ. Алхаслăхра тăраннă Люшша ăна пĕр сăмах та чĕнмерĕ, куçа-куçăн килсе тухнă вăхăтра унтан тарчĕ.

 

Атте-анне килĕнче

Хăрхăм пулса ӳсиччен

Аçа кикен пулас-мĕн,

Вăшăл-вăшăл çавапа

Кĕрхи кунта касăлас,

Çӳллĕ арман пĕвине

Юхса пырса пĕвенес.

 

Çак сăмахсене каласа, хĕрсем пĕркенчĕк айĕнче йĕнине темиçе хут та илтнĕ Натюк, анчах хăйĕн малалли пурнăçĕ ытла та йӳçĕ пуласса, асап ĕни ури çинĕ пырса пусасса ĕненмен. Варлам пуян патĕнче ĕçлесе, вăйăсенче юрласа, улахсенче ташласа пур инкекне те вăхăтлăха пулин те сире-сире пынă. Варĕнче ӳтленсе пыракан пĕчĕк чун ӳсме тытăнсан кăна вăл, ашшĕ хыçĕнчен кайса, пуян кĕввине кĕрсе пурăннă çирĕп пӳ-силлĕ хĕр, туйри хĕр йĕрри сăмахĕсене ăнланса илнĕ, çакăнса вилме те, çавапа касăлма та шутланă, анчах тертленсе вилесрен хăранă. Халĕ вăл, тутăрпа çыхса, пĕр тăрăх пир тата икĕ кĕрепенкĕ çăнăх хул хушшине хĕстернĕ.

Ялăн тепĕр вĕçне çитес чухне, çырма хĕрринче, юр айне пулса юлнă пӳртĕн мăрйи пĕччен кашкăр пек ларать. Хутса янă кăмакаран тĕтĕмпе пĕрле тухакан хĕлхемсем асамлăн курăнса каяççĕ. Кунта Сăрнай Тимкки арăмĕ пурăнать. Тимкки хăй йывăр ĕçре шăм-шакне ватакан çын пулман, хĕлле çăпата шаккаса ларнă, çуркунне çитес чухне сăрнай каласа, тăпăр-тăпăр ташласа çӳренĕ. «Кĕве шайĕ» тесе çăнăх та, кĕрпе те пухкаланă, килне кукăльсемпе пашалусем пухса пынă. Юрлама та çăпата тирме пĕлнĕ. Тимкка вилнине ялти çынсем мансах кайнă ĕнтĕ, анчах карчăкĕ мунча пек тăвăр та лутра хура пӳртре хăй тĕллĕн кăштăртатса пурăнать, ун патĕнчен иртсе каякан çулпа вилĕм нумай çынна масар çине илсе кайнă, анчах кăшт кăна пăрăнса çырма хĕррине анса пăхма, кукăрăлса ларнă карчăкăн алăкне пырса шаккама маннă.

Натюк, хытса кайнă кĕрт урлă каçса, пӳрт умне пырса тăчĕ.

— Ах, турă, пулăш ĕнтĕ, — терĕ те сăхсăхса илчĕ вăл. Алăка уçсанах, чĕлĕм тĕтĕмĕпе йӳçсе кайнă тăпра шăрши кӳ персе тухрĕ.

— Кам унта? — илтĕнчĕ сĕм тĕттĕмре хăйăлти сасă.

— Натюк.

— Мĕнле Натюк? Ялти çынсене те манса кайнă ĕнтĕ, ватă пуçăм тĕпсакай пек пушанса юлнă.

— Тихха Натюкĕ, кинемей.

— Аннӳ халĕ те вилмен-и? — карчăк, Тихха арăмне тахçанах вилме хушнă пек, каласа хучĕ, чĕлĕмне пăк-пак çăвăрса илчĕ.

— Вилмен-ха, — терĕ Натюк, хăйĕн тухса тарас, янкар уйăх çутинче пĕр çаврăнса пăхмасăр чупас килчĕ, анчах малтанах картса хунă шухăшĕ умне хура хаяр мĕлки пек тухса тăчĕ.

— Мĕн çăмăлпаччĕ, хĕрĕм! — карчăк кĕтесрен тухрĕ, хĕрсе çунакан кăмака çăварĕ патне пырса тăчĕ, тураман çӳç пайăркисем çĕленсем çакăнса тăнă пек хăрушă курăнчĕ.

— Хĕрĕх чĕрнеллĕ пултăм, кинемей, — Натюк халиччен никама та пĕлтермен вăрттăнлăха пĕлтерчĕ те шăлне çыртрĕ.

— Йăшăлтатать-и?

— Йăшăлтатнă пек çав. Те хăранăран çапла туйăнать, те чăнах.

— Хырăм ӳкересшĕн-и?

— Ӳкересчĕ, кинемей.

— Хăйă çут-ха, хĕрĕм! Чĕлни кăмака çинче пурччĕ, — терĕ карчăк, хăй кăмакари вут-кăвара турчкапа ухтарма тытăнчĕ.

Натюк кăмака çине аллипе хыпашларĕ, пилĕк-ултă хăйă чĕлли тупрĕ те ĕнтсе ярас пек хĕрӳ кăмака умне пырса тăчĕ, эпи карчăкран йĕрĕнтерекен тапак шăрши çапăнчĕ.

— Акă кăвартан тиверт пĕр хăййине, — терĕ карчăк, хĕмне кăвакăн-симĕсĕн пĕрхĕтсе тăракан кăвара турчкапа туртса кăмака умне кăларчĕ, пĕр татăкне аллипех ярса илсе чĕлĕмне чикрĕ. Натюк çулăм хыпса илнĕ хăйă чĕллине кĕтесре ларакан хăйчикки çине хĕстерчĕ, çутăран хăраса ӳкнĕ таракансем мачча тăрăх чупма тытăнчĕç.

— Мĕн те пулин илсе килтĕн-и, хĕрĕм? — тесе карчăк Натюк умне пырса тăчĕ.

— Нумай мар та... — Натюк тутăрпа çыхнă тĕркеме аллине тăсса тăракан карчăка тыттарчĕ.

— Çынсем килсе панипе кăна пурăнкалатăп çав, ачамсем, — ăвăс пек сарăхса кайнă карчăк тĕркĕме салтрĕ, пĕр чĕптĕм çăнăх илсе чĕлхи çине хучĕ те чăмласа пăхрĕ. — Ыраш та, салма тума юрать, — терĕ.

— Пăри çăнăхĕ, кинемей, — терĕ Натюк.

— Çăвар чĕлĕм тĕтĕмĕпе йӳçсе кайнă, ним тутине те пĕлмест. — Карчăк çăнăхпа пир татăкне тепĕр хут тутăрпа çыхса уша юпин кашти çине хучĕ, сĕтел сунтăхĕнче ухтарса шăкăртаттарнă май пĕр йĕке кăларчĕ те Натюка тыттарса: — Ме, шĕвĕрт! — терĕ.

Йĕке тытсанах, Натюкăн пĕтĕм ӳт-пĕвĕ çӳçенсе кайрĕ, сĕтел çинчен çĕçĕ илчĕ те йĕке вĕçне пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн касма тытăнчĕ.

— Шĕвĕрĕлет-и? — тесе ыйтрĕ кукăр мĕлкине пĕренесем çине пăрахса ларакан карчăк.

— Шĕвĕрĕлчĕ, кинемей, — йĕкине панă чух Натюкăн чĕтрекен аллинчен çĕçĕ урайне тухса ӳкрĕ.

— Çĕçĕ ахаль ӳкмерĕ, хĕрĕм, сана ырă хыпар турĕ. Малашне лайăх упăшка тупăнĕ. — Карчăк тем пăшăлтатса турчка вĕçне сурчĕ. — Сак çине кайса вырт! — терĕ те сасă паман тăпра урай тăрăх уксахласа алăк патне пычĕ, хăлăпне турчка чиксе питĕрчĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн