Электронлă вулавăш

Чăнах та, пилĕк çĕр киллĕ пысăк ялта вулăсри ĕç тăвакан комитетăн ылтăнпа çырнă ялавĕ мĕнле илемлине, вăл рабочисемпе хресченсен влаçĕ тĕрекне пĕлтернине халиччен кăтартманччĕ-ха. Чи малта урисене кукăртса ташласа юртакан тимĕр кăвак лашапа Шерхулла пырать, каçалапа хытăрах вĕрме тытăннă çил ун аллинчи ялава юмахри хĕм çунатлă кайăка вĕçтернĕ пек вĕлкĕштерет. Шерхулларан тăватă-пилĕк утăм каярах тăватă юланут икшер ретĕн пыраççĕ, хĕçĕсене кăларса хулпуççи çине хунă. Ватти те, çамрăкки те, ача-пăча та урама вирхĕнсе тухать, халиччен ĕмĕрте пулман ялавлă, хĕçпăшаллă çынсем ял урамĕпе пынине пăхса тĕлĕнет. Лашаллă ушкăн кашни урама пырса кĕмессерен уçă саслă çамрăк милиционер хĕçне йĕннине чикет, йĕнер пускăчĕсем çине тăрса, Улангин вĕрентнĕ пек, васкамасăр, ерипен хыпар пĕлтерет:

— Пирĕн çамрăк Совет çĕршывĕ çине нимĕçĕн мул хуçисем тапăннă. Вĕсем пире хăйсен умне чĕркуçлентерсе лартасшăн. Эпир хамăра намăса ямăпăр, алăри хĕрлĕ ялава ӳкермĕпĕр. Юлташсем, ватти те, çамрăкки те, вулăс çурчĕ умне пухăнăр!

Ялавлă ушкăн ял тавра çаврăнса килнĕ тĕле вулăс çурчĕ умне халăх пухăнма та ĕлкĕрнĕ. Килĕсенче пĕчĕк ачасем, утайман-тăрайман çынсем кăна тăрса юлнă. Таçтанах курăнса тăракан трибуна çине Изотовпа пĕрле ыттисем те тухрĕç, вĕсем хушшинче Хĕр-Ваçка та пур — вăл те пĕлсе, те пĕлмесĕрех килсе тухнă. Трибунăран инçе мар, çӳллĕ çĕрте, халăх милиционерĕсем лашисемпе икĕ рет тăраççĕ, чи малта — ула-чăла лашаллă Улангин.

— Халăх! — тет çĕлĕкне хывса Изотов. — Пирĕн власть тĕрекленсе пынине хамăр çĕршыври буржуйсемпе кулаксем кăна мар, пĕтĕм тĕнчери çĕлен-калтасем те кураймаççĕ, пире çĕр çинчен шăлса пăрахма асав шалĕсене хăйраççĕ. Анчах тĕрĕслĕхе никам та тытса чараймĕ. Хăмла шыва путмасть, чул шыв тĕпĕнчен ярăнса тухмасть. Нимĕç капиталĕ пире хирĕç вăрçă пуçласа янă. Эпир кунта тăнă чух пирĕн чи таса чĕреллĕ паттăр юлташсем тăшмана хирĕç çапăçаççĕ. Эпир вĕсен хăюлăхĕ умĕнче пуç таятпăр.

Изотов пуç тайнă чухне халăх пуç тайса илет, ватăраххисем нумайччен çĕлĕкĕсене хывса тăраççĕ. Ирккапа Маня, çынсен хулĕсем айĕнчен туха-туха, трибуна умнех пырса тăнă. Изотов çапăçу пирки каласанах, Иркка Лисук хăйсем кĕрешĕве кайма хатĕрленни çинчен çырнине аса илчĕ, вара пĕтĕмпех унăн шухăшĕ аппăшĕ çине куçса кайрĕ.

— Эх, аппа, аппам! — терĕ вăл ăшĕнче, — эпĕ çакăнта тăнă чухне, сивĕ кун, çапăçма тухса кайрăн ĕнтĕ. Унта çил те вĕрет, юр та тарăн. Мĕнле çӳретĕн-ши ĕнтĕ, аппам?

Изотов хытăран хытă калама тытăнчĕ, унăн сасси хăлха патĕнчех янăраса тăчĕ, Ирккана Лисук çинчен шухăшлама памарĕ, ялти пуянсем çинчен каланă самахсем чĕрине пырса тиврĕç.

— Кулаксем халĕ ĕнтĕ савăнса ӳкрĕç, — Изотов икĕ аллине те чăмăртаса çӳлелле çĕклерĕ. — Иртерех авăтаççĕ вĕсен автанĕсем. Эпир капиталпа çапăçса халтан каясса кĕтсе ан тăччăр, пирĕн вĕсене хĕстерсе пыма вăй çитĕ. Кулак таврашĕ пуçне ытла çĕклес пулсан, вĕлерӳпе хăратма хăтлансан, касма хĕç, пеме пăшал та тупăнĕ. Çапла-и, халăх?

— Çапла! — тесе каларĕ те Улангин, хĕçне кăларса çĕклерĕ.

Унпа пĕрлех лашаллă тусĕсем пурте пĕр харăс хĕçĕсене пуçĕсем çинче вылятса илчĕç те пĕр харăс йĕннисене чикрĕç.

Изотов каласа пĕтернĕ-пĕтерменех халăх çуртĕнчен вышеначальнăй училищĕре вĕренекенсен колонни утса тухрĕ, вĕсен умĕнче сарлака ялав, çӳлелле хăпарса каяс пек туртăнса, çил çинчи вучах пек ялкăшса вĕлкĕшрĕ. Трибуна çине пăхса тăракан халăх «Смело, товарищи, в ногу» юрра юрласа, урисене салтакла пĕр харăс пусса, аллисене çирĕп сулса килекен çамрăксем çине куç хыврĕ.

— Лайăх пăхса юлăр, юлташсем, çамрăксем çине! — терĕ трибуна çинчен Хĕр-Ваçка. — Пирĕн пĕтĕм вулăс илемне кĕртсе тăракан шанчăклă каччăсемпе хĕрсем фронта тухса каяççĕ. Пирĕн влаçа начар теме хăтланакан суя çăварлă çынсем пур. Вĕсем халĕ çак çамрăк халăх çине пăхса тăма та хăраççĕ, хапха шăтăкĕнчен кăна асăрхаççĕ. Пирĕн влаçшăн çакăн пек маттур каччăсемпе хĕрсем çапăçма та, кирлĕ чухне вилме те кайнă чухне кам пире хурлама пултарать? Фронта каякан шăллăмсем, йăмăкăмсем, кăна эпĕ салтакра пулса курнă çын, калатăп сире. Эпир салтака кайнă чухне «çăлтăр витĕр çул курăнать» тесе юрлаттăмăр. Сирĕн çулăра хĕрлĕ ялав çутатса пытăр, çĕнтерӳ патне илсе çитертĕр. Паттăр çул сире, шăллăмсемпе йăмăксем! Эпĕ калани халăх калани пултăр!

Хĕр-Ваçка, трибуна умĕнчен иртекен çамрăксем енне пуç тайса, çĕлĕкне сулса илчĕ. Вăл тытăнкăллăрах калаçрĕ, анчах чĕререн тухакан сăмахсем чылай çын куçне шывлантарчĕç. «Шăллăмсемпе йăмăксем» тенĕ чух çĕтĕк шинеллĕ çыннăн сасси, чăнах та, хăйĕн килĕнчи тăванĕсене ăсатакан аманнă пиччĕш сăмахĕсем пек илтĕнчĕç. Хĕр-Ваçка, пысăк ăсату шухăшне чунтан-вартан туйса, пĕр вăхăт халтан кайнипе йывăç ури çинче тайкаланса илчĕ. Иркка Хĕр-Ваçка çине тимсĕлсех пăхса тăчĕ, унăн сăнĕ пĕр хаярланса, пĕр савăнса, пĕр тĕксĕмленсе, пĕр шуралса илнине асăрхарĕ, хăйсен ял çыннипе вăл мухтанчĕ, мĕншĕн тесен вăл çӳллĕ вырăна тăрса илемлĕ каччăсемпе хĕрсене çул сăмахĕ калама тивĕçлĕ пулчĕ, каласса та чĕрене витермелле, çынсем макăрса ямалла каларĕ. Тепĕр енчен, Иркка Ваçка пиччĕшне хĕрхенчĕ, мĕншĕн тесен вăл вăрçăра çӳресе аманнă, аран-аран килне килсе çитнĕ. Хăйĕн ялĕнче те ăна, паттăр çынна, Варлам таврашĕсем пурнăç памарĕç, арăмне çĕçĕпе чиксе вĕлерчĕç, ачи-пăчине тăлăха хăварчĕç. Шухăша путнă Иркка колоннăн чи малти ретĕнче пĕр арçын ачапа юнашар Липа Халапсина аллине сулса юрласа пынине курчĕ. Вĕренекенсем хыççăн пĕтĕм халăх шума тытăнчĕ, шавлакан, кăшкăрашакан пулмарĕ, çавăнпа та каçалана сулăннă кунăн сивĕ сывлăшĕнче вăрçă юрри тап-таса илтĕнсе тăчĕ.

Виçĕ çамрăк сасă сивĕ сывлăшра йĕс шăнкăрав пек янăраса кайрĕ. Вĕсем пĕтернĕ-пĕтермен, колоннăра пыракансем пурте пĕр харăс юрласа ячĕç:

Пурте, пĕр кар тăрса,

Вăрçа каятпăр...

 

Тепĕр кун вышеначальнăй училище класĕнче пĕр çын та курăнмарĕ, шав та илтĕнмерĕ. Алăкĕ çине кăранташпа кĕскен кăна çапла çырса хунă: «Все ушли на фронт».

 

15

Вулăсра шавлă демонстраци пулса иртнĕ хыççăн тепĕр икĕ кунтан Станук Макçи Хамите кӳлчĕ те ирхине ирех хăй ялне тухса кайрĕ. Килне тунсăхласа çитнĕ Иркка ларса пычĕ. Хĕр-Ваçка ăна та, Шерхуллана та калаçса татăлнă кун пулмах каларĕ. Макçи ялĕнче те, килĕнче те ним улшăну та асăрхамарĕ, лашине тăварчĕ, çуна çине хурса килнĕ сĕлĕ улăмне аслăк айне пăрахрĕ. Хамитăн хăлхи хыçне хыçса тăракан Иркка унталла-кунталла пăхкаласа илчĕ те:

— Атте! Э, атте! — терĕ.

— Мĕнле чĕлхе вăл сан? Кĕçĕтсех тăрать-им? — тарăхса илчĕ ашшĕ.

Иркка, чăнах та, вулăсра пĕрле пурăнма тытăннăранпа, кунĕн-çĕрĕн калаçса, яланах мĕн те пулин тĕпчесе, ашшĕн тинкине кăларнă.

— Мĕн вара, хĕрĕм? — Макçи Иркка пуçне пăрса тепĕр еннелле пăхнине курчĕ те пурне те пĕлме тăрăшакан ачан кăмăлне хуçас темерĕ.

— Пирĕн ялта чакак нумайланса кайнă, атте, — Иркка аллине сулкаласа илчĕ. — Лере те чăкăртатаççĕ, кунта та.

— Кам та пулин выльăх пуснă пулĕ. — Ашшĕ пӳрте кĕрсе кайрĕ.

Чакак хыпарĕ Ирккана канăç памарĕ. Вăл урама тухрĕ, пăхса тăчĕ-тăчĕ те чакаксем кĕске хӳрисене вĕлтĕртеттерсе, ула кураксем лапăсти çуначĕсене сулкаласа çырманалла вĕçнине асăрхарĕ. Нумайранпа юр çуман пирки хытса кайнă, хăш-пĕр çĕрте шыв тăкнипе пăрланнă çулпа Иркка валак патне анса кайрĕ. Çырма тĕлĕнчи шывăн пăрĕ кăвакарса кайнă — ун тăрăх çăпатапа йăр-яр шуса пыма питĕ аван, ура тĕпне кăмăллăн кăтăклать. «Кам та пулин выльăх пуснă пулĕ» — терĕ ашшĕ. Кам та пулин кăна мар иккен. Хĕрарăмсем çăл таврашĕнче те, ваксен умĕнче те нумай, кĕпе киллисене, çăл кункăрине ярса, пыршă çăваççĕ, ваксенче чӳхеççĕ.

— Ха, Иркка стутенсă килнĕ! — терĕ, ахăлтатса кулса, усламçă Антун арăмĕ.

— Килтĕм çав, — терĕ Иркка, валак кункăринче ярăнакан пыршăсем çине пăхса илчĕ: пыршăсем варăм, айккинчи çу карăнтăкĕсем аялалла усăнса тăраççĕ.

— Мĕн пырши ку, инке?

— Хураман.

— Хурамана пусмаççĕ.

— Пирĕн пек чухăнсем пусаççĕ.

— Эсир чухăн-им? — терĕ Иркка. — Антун пиччен хутаç тулли укçа чăштăр-чăштăр тăвать.

— Мĕн вăл чăштăр-чăштăр туни, ачам, — Антун арăмĕ çивĕч чĕлхеллĕ ачана йăпатанçи пулчĕ. — Сирĕн аçăр ĕнтĕ пуйса кайрĕ, çăпата шаккаса ларнă çĕртенех савит тиекĕ пулса тăчĕ.

— Кил-ха кунта, Иркка! — илтĕнсе кайрĕ пĕр палланă сасă.

Инçех те мар вак умĕнче Вилюк амăшĕ тăра парать, аллине вараланчăк вăрăм пыршă тытнă.

— Эсĕ унта, ĕçчен чунăм, пысăк çынсемпе чĕрре кĕрсе çӳриччен, — терĕ вăл, — акă çак пырша тыт та ав лере кай, юр çинче Вилюкпа пĕрле тапта!

Иркка юр çинче сиккелеме хавасах пулчĕ, алсишĕсене хывса кĕсйине чикрĕ, пыршăна вĕçĕнчен тытрĕ те сĕтĕрсе чупсах кайрĕ.

— Асту, Иркка, татса ан хăвар! — илтĕнчĕ Вилюк амăшĕн сасси.

Вилюк тахçанах килнĕ пулмалла, хăй тавра темиçе çĕрте те юра çаврашка-çаврашка хуратма ĕлкĕрнĕ, халĕ ниçталла та пăхмасăр кĕнекине тулалла тавăрса хунă хырăм çинче сиккелет.

— Вилюк, мĕн пуснă эсир? — терĕ Иркка, кĕтуçĕ чăпăркки пек тăсăлса килекен пыршăна пăрахса.

— Сурăх.

— Чирлерĕ-и?

— Çук.

— Мĕншĕн апла пуснă?

Пурте пусаççĕ, — хăй ытла нумай пĕлнĕ пек куç айĕн пăхса илчĕ Вилюк. — Вăрçă пуçланса кайнă, тет, пĕтĕм выльăх-чĕрлĕхе ялсенчен тухса каймалла, тет. Эпир мĕн? — йĕрĕннĕ пек çинçе сасăпа каларĕ Вилюк. — Сурăх çеç пуснă. Антун арăмĕ вара икĕ ĕнине те, сурăхĕсене те йăлт пуснă. Куртăн-и, вăл валак патĕнче пĕрене пек хулăн пыршăсем çăвать.

Иркка пыршă çинче, Вилюк хырăм çинче сиккелесе нумайччен калаçрĕç. Ирккан хыпар хутаçĕ кĕске вăхăтрах чăп тулли пулса çитрĕ. Хĕрарăмсем пĕр-пĕринпе калаçса пыршă çăваççĕ. Чакаксем, ула кураксем нумайланнăçем нумайланса пыраççĕ, чакăлтатаççĕ, кăранклатаççĕ, çынсем хушшине кĕрсе кайма хăрамаççĕ, ватă йăмрасем çине ларса туратсене силлентереççĕ, çынсем çине пас тăкаççĕ.

Кĕтмен çĕртен юланут килсе тухрĕ, пăшалĕ те пур, хĕçĕ те пур, лаши те чаплă. Хĕрарăмсем, хăйсен умне антихрист тухнă пек, хăраса ӳкрĕç, шухăшлама та пăрахрĕç, хăшĕ аллине пыршă тытнă, хăшĕ вак умне пĕшкĕннĕ, тепри шăнса хур ури пек хĕрелсе кайнă аллине вĕрме тытăннă — çаплипех хытса тăчĕç.

— Мĕн тăватăр кунта, инкесем? — терĕ те Шерхулла лашине валак умне чарчĕ, анчах лаши туртăнса шыв кункри патне пычĕ, шăршларĕ те ĕçмерĕ.

— Шерхулла-çке! — терĕ шурăхса кайнă Антун арамĕ. — Калама та намăс, Шерхулла, сехре хăпса тухрĕ, йăванса каяс çĕртен çак кункăраран аран тытса юлтăм.

— Сире çапла кирлĕ, инке.

— Эсĕ, Шерхулла, хĕрарăм старости пулса кайрăн-им? — терĕ хавасланма ĕлкĕрнĕ пĕр хĕрарăм,

— Манăн халĕ хĕрарăм старости пулмалла.

— Мĕншĕн, ара?

— Мĕнпур хĕрарăм упăшки пуласшăн-и?

— Пире пурне те пĕр çурта пухас теместĕн-и? Хĕрарăмсем пурте пĕр харăс калаçса, ахăлтатса илчĕç.

— Выльăх старости пулма нимле май та юлмарĕ, — тарăхса та кулнă пек пулса каларĕ Шерхулла. — Выльăхсене кăх-кăх пусса пĕтеретĕр-çке. Пăхăр ĕнтĕ Антун арăмне, чип-чипер. инкене... Пыршине пăхсах пĕлтĕм: пăлан пек ĕнине пуснă. Халĕ ĕнтĕ шăрттан тăвать, ман пек шакла пуç тутара шăммине те памасть.

— Пыр, ара, Шерхулла, пыр! Пуçне те ĕнтмен-ха! — Антун арăмĕ ахăлтатса каларĕ, анчах ун сасси кулакан хĕрарăмсен кĕрлевĕнче илтĕнсех каймарĕ.

— Кунта мĕн туса çӳретĕн эсĕ? — куларах каларĕ Шерхулла, хĕрарăмсем хушшинче тăракан Ирккана курса.

— Пыршă таптатăп.

— Мĕн пуснă вара Макçи пичче? — Шерхулла çиллине кăтартас пек каламарĕ, анчах çилли куçĕнче те курăнчĕ, сассинче те сисĕнчĕ.

— Хапха юпине пусрăмăр, Шерхулла пичче, — Иркка кулса тутисене сарса ячĕ, шурă шăлĕсене кăтартрĕ.

Шерхулла Макçи тем пуснă пек ăнланчĕ, çынсем çине пăхма пăрахрĕ:

— Халăх çине хĕрарăмсен те пымалла. Питĕ пымалла! — тесе хаяррăн каларĕ, лашине аяккинчен чĕлпĕр вĕçĕпе çапрĕ те шак сиккипе чуптарчĕ, йăмралăх хыçĕнчи тăкăрлăкра çухалчĕ.

Яланах хаваслă та юптарса калаçакан кĕтӳçĕ тутар пĕкĕ пек авăнчăк мăйлă хитре лашапа сасартăк килсе тухни пурне те тĕркĕш шухăша ячĕ, пĕрне те савăнтармарĕ. Çуни çуса ĕлкĕрнĕ, çуманни çуман — пыршăсене витрисене тултарчĕç те килсерен саланчĕç. Нумайранпа апат кĕтсе вĕçсе те, йăмрасем çинче ларса та ывăннă чакаксемпе ула кураксем çăл таврашне ушкăнĕ-ушкăнĕпе пырса ларчĕç — вĕсем чакăртатни те, кăранклатни те урăх илтĕнмерĕ.

Мĕн ĕлĕкренпех пуху хурал пӳртĕнче пулса пынă — чи шăллисем пуçтарăнса ларнă та хăйсене кирлĕ май халăх ĕçне татса панă, чике тăршшĕ лартнă, кам та пулсан хирĕçме тăрсан, ăна эрех парса ӳсĕртнĕ е ахалех çапнă та чикелентернĕ. Паян ялти пур çын та — çамрăкки те, ватти те хăпса килнĕ, хурал пӳртне йĕри-тавра хупăрласа илнĕ, аякран пăхсан, пӳрчĕ тунката пек кăна курăнса ларать. Ĕлĕк хурал пӳртĕнче саккун кăларса ларма юратнă карма çăварсене халăха капла ирĕк пани пĕрре те килĕшме пултараймасть. Чиркӳ старости Муçук, хăлхине хăнкăлă кĕнĕ пек, халăх хушшинче тарăхса çӳрет, хĕрарăмсем умне пырса тăрать, çиллине шăнарайман енне кăçатă пуçне туйипе шаккаса илет:

— Мĕскерле шуйттан хăваласа килчĕ сире? — тет.

— Чĕнтерчĕç-çке, — теççĕ лешсем.

— Самана пăтранса кайрĕ, — тет Муçук, татах утать, каллĕ-маллĕ пăхкалать.

— Эсир тата мĕн шăршласа çӳретĕр кунта? — тет вăл чупкаласа çӳрекен ачасене çыпçăнса. — Сире аннĕрсен хырăмĕсене каялла хăваласа кĕртмелле.

Пĕтĕм халăх куртăр, пурте илтмелле каламалла, çавăнпа та хурал пӳртĕнчи сĕтеле урам варрине илсе тухса лартмалла пулчĕ. Хĕр-Ваçка сĕтел çине хăпарса тăчĕ, халăх хушшинче тăнкăлтăк сиксе çӳресе чылаях тарланă хыççăн халĕ çанталăк чылаях сивĕ иккенне, çил хăлхана та чĕпĕтсе вĕрнине сиссе илчĕ.

— Вăрçă хыпарĕ пирĕн яла килсе кĕнĕ, — терĕ вăл аптранине пĕлтерсе, ĕнсине хыçса илчĕ, — анчах вăл аслă урампа мар, тăвăр тăкăрлăкпа çӳренĕ чух хăйне темле çӳп-çап та лектерсе пĕтернĕ, хăйĕнпе пĕрле Варак шывĕ хĕрринчи курак-чакаксене пурне те Йĕлмекасси çине вĕçтернĕ. Нимĕç мул хуçисем пирĕн халăха хирĕç вăрçă пуçласа янă. Пирĕн юлташсем чунне те пурнăçне хĕрхенмесĕр кĕрешеççĕ. Паллах ĕнтĕ, вĕсене тырă та, какай та кирлĕ. Эсир кунта мĕн хăтланма тытăннă? Чухăнсем юлашки ĕнине, ĕне çуккисем качакине йăкăлт йăвантараççĕ те пусаççĕ, хăйсене те, ачи-пăчисене те юр-варсăр тăратса хăвараççĕ. Ыранах çĕççĕрсене пăрахăр, ача-пăчасене сĕтсĕр ан хăварăр. Халĕ пирĕн ял çĕршыва пин çурă пăт тырă памалла, какай парăмĕ те пур... Сире, тăвансем, Хĕр- Ваçка коммунист тесе хăратаççĕ. Эпĕ сирĕн пек çынах, сывлăх енчен сиртен нумайăшĕнчен катăк, ытти енчен те эсир мана пĕлетĕр. Эпĕ коммунист, тăвансем, анчах эпĕ унта сире çаратма мар, пулăшма кĕтĕм. Эпир патшалăха тырă пама пултаратпăр-и? Калăр-ха, тăвансем? Эсир пурне те пĕлсе тăратăр, пĕлмĕше перетĕр, ĕмĕртенех кулаксенчен хăраса пурăнма вĕреннĕ, коммунистăн хăрама юрамасть, çавăнпа эпĕ тĕрĕссине калама тивĕçлĕ. Пирĕн ялта тырă нумай, анчах вăл чухăнсен аллинче мар. Кам-кам аллинче? — Ваçка халăх çине пăхса тăчĕ, хăй хĕрсе çитнине, сивве туйманнине сисрĕ. — Каллех пĕри те чĕнместĕр. Эппин нумай ваклашса тăрас мар, пин те пилĕк çĕр пăт тырра ятран валеçсе тухар та тӳлер. Юрать-и апла, тăвансем?

Халăх кĕр-кĕр шавласа илчĕ, унтан та кунтан çилĕллĕ сасăсем хăпса тухрĕç.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн