Электронлă вулавăш

— Петюк, катса пăх-ха, епле тутлă! — терĕ вăл. Кĕнчеле арласа ларакан амăшне те пĕр ывăç мăйăр кăларса пачĕ:

— Сана та кучченеç! — Мăйăрне Ирккана хăйпе вĕренекен тусĕ панă пулнă, вăл ăна хăй çимесĕр илсе килнĕ.

Кĕтесрен кĕтесе чупкаласа çӳренĕ хыççăн Иркка килкартине тухса кайрĕ. Хамит çилхине ана пыйтисенчен тасаткаласа, мăйĕнчен ачашласа çӳренĕ вăхăтра тĕттĕмленсе çитрĕ, тантăшсем патне кайса выляма та вăхăт юлмарĕ, пӳрте кĕресех пулчĕ. Çуралнă кил епле илĕртсе тăрать пулсан та, Изотовсем патĕнче лайăхрах: лампа та çутă, урай та таса. Кунта килсен, хырăм касăлса çитнипе мăянпа ыраш çăнăхне хутăштарса çăрнă салма яшкине çиме тивет.

— Ачам, пăртак та пулин хăй çутса лар ĕнтĕ, — терĕ амăшĕ, хăй апатланнă хыççăнах турахуп сакки çине кайса ларчĕ, пӳрни çине сурса, кантăр сӳсне туртма тытăнчĕ. — Ним тума та ĕлкĕрейместĕп, хĕрĕм, апат та пĕçермелле, кĕнчеле те арламалла. Петюкпа иксĕрĕн те кĕпĕрсем çĕтĕлсе пĕтрĕç, çитсă тавраш илме пирĕн тахат çитмест.

Амăшĕ ăна пысăк çын вырăнне хурса калаçни Ирккана питĕ килĕшрĕ, вăл кĕлленнĕ вучахран кăвар илчĕ те вĕрсе çулăм кăларчĕ, пĕр чĕл хăйă çутса, хăйчикки çине лартрĕ, унтан кăмака çинчен хурăн пуленки илсе, хăйă чĕлме тытăнчĕ.

— Иркка хам пекех ĕçчен çав. Мĕнле кăна ĕçе алла тытсан та, пурте кĕвве кĕрсе пырать, — терĕ амăшĕ, йĕкине, икĕ аллипе çупса, урайне ячĕ.

Иркка кун пек мухтанине итленĕ май тем туса пăрахма та хатĕрччĕ, анчах чĕлнĕ хăйă пĕр купа пулса выртрĕ, урăх ĕç ниçта та курăнмарĕ, вăл вара хăйчикки умĕнчи пукан çине пырса ларчĕ.

— Эсĕ, ачам, вулăсра илткелетĕн пулĕ, — терĕ çăпата туса ларакан ашшĕ, — Чишмари вĕçкĕн Каюра Тимахвипе Лисук упăшки Хăвалăх ялĕнче пĕр çынна çакса вĕлернĕ, тет, кайран Тимахвине хăйне йыт туласа пăрахнă, тет. Лисук упăшкине вулăса илсе пыман-и?

— Çав усалсем пирки пакăлтатма пăрах-ха, Макçи, — çилĕллĕ сасăпа пӳлсе хучĕ арăмĕ.

— Анне, юмах яр-ха, — терĕ сак çине кĕрĕкпе витĕнсе выртнă Петюк, хăй, итлеме хатĕрленсе, тăрса ларчĕ.

— Юмах юман тăрринче, эпĕ турахуп умĕнче, — тесе хаваслăн пуçларĕ амăшĕ, йĕкине урайне шăхăртса ячĕ те юрланă пек юхса пыракан сасăпа такмаклама тытăнчĕ. — Ĕлĕк-авал, эпир кăвакал пулнă вăхăтра, асанне аса илмен çĕрте, кукаçей кайса курман ялта пĕр чухăн хресченпе арăмĕ пурăннă, вĕсен пĕр хĕр те ăслă хĕр пулнă, ăна Чĕкеç тесе чĕннĕ.

Хресченпе арăмĕ пыра-киле, юр-вар тутанас тесе, пĕр пуян çынран ĕне усрама илнĕ, виçĕ хут пăруланă хыççăн каялла тавăрса пама килĕшнĕ. Хресченĕ те, арăмĕ те, ăслă хĕрĕ те ĕнене канма та, ларма та манса кайса пăхнă, ĕни кунсерен аванланса пынă, йăптăх çăмне тăкнă та çăмарта пекех якалса кайнă, сиккелет, нихçан та çиме ыйтса макăрмасть.

Пуян пĕрре килкартине пырса кĕрет, пăхкалать, хăйĕн мăкла ĕнине аран палласа илет.

— Ӳтĕре шăрпăк ан кĕтĕр тесен, итленĕ пулăр, ĕнене каялла тавăрса парăр, — тет пуян.

— Ара, эсĕ хăвăн сăмахна манса кайрăн-и? — тет чухăн хресчен, — виççĕ пăруласан тесе чиперех калаçса татăлнăччĕ-çке, тет.

Пуян чухăна суда чĕнтерет, сехрине хăпартма тăрать.

— Мĕншĕн эсĕ, — тет тиек хресчене, — ĕнене тавăрса памастăн. Саккуна пăхăнмастăн-и? — тет.

— Мĕнле тавăрса парам-ха, — тет чухăн çын. — Виççĕ пăруланă хыççăн пама алă çапсах килĕшнĕччĕ, тет.

— Эсĕ манăн ĕнене вăрласа кайрăн та кунта тӳрре тухма хăтланатăн-и, турра та манса кайрăн-и? — тет пуян, чухăна çĕр çинче çук сăмахсем каласа хăртать, çӳçĕнчен ярса илет те лăскама тытăнать.

Тиексем пуяна аран тытса чараççĕ.

— Эсĕ, — тет аслă тиек чухăн хресчене, — ак çак сӳс пайăркине килне илсе кай та çип арла, пир тĕрт, кĕпе çĕлесе, алшăлли тĕрлесе илсе кил, вара эпир санăн сăмахна ĕненетпĕр, — тет.

Чухăн хресчен, халтан кайса, килне таврăнать, тиек мĕн тума хушнине хĕрне макăрса ярас пек хурлăхлă каласа парать.

— Ан тарăх, атте, — тет хĕрĕ, — вырт та лăпкă çывăр, пурне те хам тăвăп.

Ирхине хĕрĕ йĕке вĕçне кăчăрт хуçать те ашшĕне тыт-тарать:

— Тиек патне кай, ăна йĕке вĕçне пар та кала: пурте хатĕр, пир станĕ кăна çук, те. Çак йĕке вĕçĕнчен стан туса парсанах, кĕпе те, алшăлли те пулĕ, те.

Чухăн хресчен тиек патне каять, йĕке вĕçне сĕтел çине хурать те пурне те хăй хĕрĕ хушнă пек каласа парать.

— Мĕн эсĕ, ăсран тайăлтăн-и? — тет аслă тиек. — Эпир йĕке вĕçĕнчен епле пир станĕ тума пултарăпăр, — тет.

— Çаплине çапла та, — тет хресчен, — манăн вара епле пĕр сӳс пайăркинчен пир тĕртсе, унтан кĕпепе алшăлли туса килес?

— Акă сана, — тет аслă тиек, хресчене çăмарта парса. — Çакăнтан эсĕ пĕр пуслăх чĕп кăлар та пирĕн пата илсе кил, — тет.

Чухăн килне аллисене лашт ярса таврăнать, хĕрне пĕтĕмпех каласа парать.

— Ан тарăх, атте, — тет хĕрĕ, — вырт та çывăр, пурне те хам тăвăп.

Ашшĕ патне ирхине ăслă хĕр йăпăрт-йăпăрт чупса пырать, пĕр ывăç пăри парать.

— Эсĕ çакна аслă тиеке пар та кала: пĕр пуслăх чăх чĕппи килкарти варринче шимплетсе çӳрет, çитермелли çук, те. Çак пĕр ывăç пăрие кăмака çинче акса ӳстерĕр те арманта кĕрпе çуртарăр, вара эпĕ чĕпсене килсе парăп, те.

Чухăн хресчен тиексем патне каять, хĕрĕ хушнă пек каласа парать.

— Мĕн эсĕ, ăсран тайăлтăн-им? — тет аслă тиек. — Эпир епле майпа пĕр ывăç пăрие кăмака çине акăпăр та тырă пухса илĕпĕр, унтан кĕрпе çуртарăпăр? — тет.

— Çаплине çапла та, — тет хресчен, — анчах манăн пĕçернĕ çăмартаран пĕр пуслăх чĕп епле кăлармалла-ши? — тет.

Тиексем сĕтел хушшине пуçтарăнса ларса вăрах канашланă хыççăн хăйсем патне чухăнпа пуяна чĕнтереççĕ, ыранхи куна виçĕ ыйтăва тавăрса калама хатĕрленсе килме ыйтаççĕ. Ыйтăвĕсем çапла: тĕнчере мĕн мăнтăр, мĕн тутлă, мĕн чее?

Пуян килне таврăнать, арăмĕпе канаш тытать.

— Ара, кун пирки калаçма, пысăк ăс та кирлĕ мар, — тет арăмĕ, арки çинчи мăйăр хупписене тăкса. — Пирĕн сысна мăнтăр пирки каялла кайса ларать — тĕнчере унтан мăнтăрри ним те çук; пирĕн вĕллери хуртсем сĕрлеççĕ — вĕсен пылĕнчен тутли тĕнчере ним те çук; пирĕн йытă кӳршĕсен чăххисене çатан витĕр те тытма пĕлет — унтан чейи тĕнчере пĕр чун та çук.

Чухăн хресчен килне çитсен виçĕ ыйтăва хăй хĕрне каласа парать. Ăслă хĕр шухăшласа ларать-ларать те:

— Тĕнчере чи мăнтăрри — çĕр, чи тутли — ыйхă, этем куçĕнчен чейи тĕнчере ним те çук, — тет.

Тепĕр кун чухăнпа пуян тиексем патне пырса кĕреççĕ, харпăр хăй килте илтнĕ сăмахсене каласа параççĕ.

Тиексем чухăн хресчен каласа панине тĕрĕсе хăвараççĕ, ĕнине пуяна памалла мар тăваççĕ.

Халĕ те чухăн хресченпе арăмĕ шăкăл-шăкăл калаçса пурăнаççĕ, тет, вĕсен Чĕкеç ятлă ăслă хĕрĕ шкулта вĕренет, тет. Юмах ятăм, юптартăм, пĕр сăмах та суймарăм.

— Эсĕ, анне, пăртак суй-ха. Аçтаха çĕленсем çинчен итлес килет, — тесе Петюк ыйхă пусса килекен куçĕсене шăлса илет.

— Ĕлĕк-авал, кӳршĕ ял Хурамал вырăнĕнче сĕм вăрман кашланă вăхăтра, касман туртапуç ялĕнче пĕр мучи пурăннă, — тесе ерипен калама тытăнать амăшĕ, урайĕнче тулнă йĕки сĕрлени илтĕнет.

Алăка кĕрĕст хупса, Чинук килсе кĕчĕ.

— Чупнă пек хăвăрт килтĕм, — терĕ Чинук, сарă кĕрĕк аркине уçса, Иркка умне пырса ларчĕ.

— Мĕн эсĕ, катемпи пек, ним чĕнмесĕр ларатăн? Сана курманни нумай пулать. — Чинук юр хăрпăкĕ ларнă куçхарши айĕнчен Иркка çине пăхса илчĕ.

— Ху катемпи! — терĕ Иркка, ыйхăланă сассинче тарăхни сисĕнмерĕ.

— Шĕшлĕ пекех пулсан та, манпа харкашас килет-и? Эпĕ сана хăлхаран та туртма пултарăп, — Чинук ăна хулпуççинчен ачашларĕ. — Ташлас килет-и?

— Ташлама тăр ухмах мар эпĕ?

— Ташлатăн-и?

— Çук.

— Кăна куртăн-и? — Чинук кĕсйинчен конверт туртса кăларчĕ те мачча патне çĕклесе силлерĕ.

— Лисукран... Çыру килнĕ, анне! — кăшкăрса ячĕ Иркка, тĕлĕрнĕ пек кĕнчеле арласа ларакан амăшне шартах сиктерчĕ, пукан çинчен сиксе анчĕ те Чинук алли патне кармашрĕ.

— Ташла, Иркка! — Чинук конверт тытнă аллине антарчĕ те каллех çĕклерĕ.

— Атя, Петюк! — кăшкăрса ячĕ Иркка.

Петюк ыйхи сасартăк сирĕлсе кайрĕ, вăл йăлт-ялт пăхса илчĕ, сак çинчен çар уран сиксе анса, тăпăртатса тăракан Иркка çумне пырса тăчĕ.

— Кĕввине кала, Чинук аппа? — терĕ Иркка, хăй пĕр урине мала тăсса хучĕ, Петюка аллинчен ярса тытрĕ.

 

Матюк йытти тил тытнă

Саррине, хитрине, —

 

тесе Чинук алă çупнă май тутипе кĕвĕ калама пуçларĕ, Ирккапа Петюк пĕр каялла кайса, пĕр малалла пырса, Чинук тавра çаврăнчĕç, иккĕш те ун умĕнче урисене тăп! тапса чарăнчĕç.

— Пар ĕнтĕ! — терĕ Иркка.

— Аппу йĕркеллĕ вуласа патăр-ха. Сапăр пул, ачам! — терĕ амăшĕ, турхупне йăвантарса хăварчĕ те Чинук умне пырса тăчĕ.

— Итлĕр, — терĕ Чинук, хăйне пур енчен те çавăрса илнĕ, сывлама та чарăннă пек кĕтекен çынсем çине пăхса, унтан такăнкаласа вулама тытăнчĕ:

«Аван-и, сывă-и, асран кайми атте, анне, савнă Иркка йăмăкăмпа пĕчĕк Петюк шăллăм! Пирĕн енчи тăрна та вĕçсе килсе тухман çĕрте çырма лартăм эпĕ шурă хута хуратса, сире, сар кайăк пек тăванăмсем, юратса. Çыратăп эпĕ, Сирĕн Лисукăр, пасартан илнĕ кăранташпа мар, хуйхă-суйхăра çунса кăмрăкланнă çамрăк чĕремçĕм татăкĕпе. Сире курас килсе, пĕтĕм чунăм ыратать, хăш-пĕр чухне юри куçа хупатăп та хам çуралса ӳснĕ килĕм-çуртăма ума килсе лартма тăрăшатăп...

 

Ай, Хусан инçе, инçе,

Хусантан Самар инçе.

Сирĕн хĕрĕр халь çӳрет

Унтан инçе çĕрсенче.

Кайăк ятăм вĕçтерсе

Хир-хир урлă Чĕмпĕре.

Сире аса илсенех,

Ыратса каять чĕре.

Авăтать чăпар куккук

Лутра йĕлме тăрринче.

Ай-хаях та, çамрăк пуç,

Мĕн кĕтет-ши çĕр çинче?

Çунат пулсан, кайăттăм,

Кайăттăм та вĕçеттĕм,

Хамăн атте-аннене

Ыталаса илĕттĕм.

Пĕвĕм манăн яш хăва,

Куçăм манăн — хурлăхан.

Ӳсрĕм эпĕ, пултăм хĕр,

Ырлăха мар, хурлăха.

Килчĕ çил те аврĕ çил

Ман хăва пек пĕвĕме.

Пулăш, терĕм, йăлăнтăм

Эпĕ савнă аннеме.

Шăрăх пулчĕ, ĕнтрĕ вăл

Хурлăхан пек куçсене.

Тутăр пар-ха витĕнме,

Терĕм, эпĕ аттене.

Ĕненмерĕ çав анне,

Итлемерĕ çав атте.

Тупаймарăм хӳтлĕх те,

Ыр сăмах та хам килте.

 

Иртнисене аса илсен, атте-аннем, манăн ӳт-тире пăчăр-пăчăр сивĕ тар персе тухать, хам ача чухне тата хĕр пӳне çитсен çӳренĕ сукмаксем çинче тилпĕрен ӳснĕ пек, хыçран çĕлен-калта хăваланă пек туйăнать. Эпĕ хамăн инкеке, упăшка килĕнчи çăкăр наркăмăшлă пулнине тӳссе куртăм, мăшкăллă пурнăçра вилессине, пусмăр урапи айĕнче таптанса юлассине сиссе, тухса тартăм. Пире кунта вăрçă ĕçне вĕрентсе çитерчĕç, çапăçма ыран-паян каяс пекех кĕтсе тăратпăр. Куççуль тăкса çын пулаймарăм эпĕ, малашне ялкăшса тăракан вутпа тупă кĕрлевĕнче хамăн хуйхă-суйхăран тасалса çитĕп, нӳрлĕ тăпрана ыталаса йăванса юлмасан, манăн хуçăлнă пĕвĕм тӳрленĕ, яланхи хурлăхра сӳне пуçланă куç шăрçинче хаваслăх вылĕ.

Эсир, аттепе анне, Ирккана ытла ĕçлеттерсе шăмшакне ачаллах ан ватăр, вĕрентме тăрăшăр, мана пама пулман телее ăна та пулин парăр.

 

Пилеш çине ӳкнĕ тăм

Ан лекинччĕ çĕмĕрте!

Йăмăк манăн хурлăха

Ан куртăрччĕ ĕмĕрте!

 

Петюка аркă çине лартса сиктерес, хулпуççинчен тытса çупăрлас килет. Ытти ачасем хушшинче савăнса чупса çӳреме ман ăна кĕпе çĕлесе парасчĕ, анчах киле хăвăртах пырса тухас шанчăк халлĕхе çук-ха.

 

Икĕ ана хушшинче

Ӳссе ларнă сар чечек.

Атте-анне килĕнче

Манăн шăллăм ылтăн пек.

Аппуна кĕте-кĕте

Каçăн-ирĕн ан та çун!

Хăвăрт çитмĕп сан патна,

Пĕчĕк чун та ырă чун.

 

Эпĕ хамăн çырăва хавасланса çырас тесе лартăм, епле кăна тăрăшсан та, шухăшласа хунă пек тухмарĕ, иртнисене пурне те аса илнĕçем хурлă кăмăл пухăнса килчĕ, куççуль юхма тытăнчĕ. Улмуççи лартсан, хĕрлĕ улмине кĕтсе илме нумай вăхăт кирлĕ, савăнăç тени те çавăн пекех хăвăрт килмест иккен. Питĕ нумай кĕтрĕм эпĕ ăна, халĕ ĕнтĕ аркă çине ӳкес пек туйăнать. Килет-и вăл, килмест-и, анчах ĕмĕт пурри савăнтарать. Килетех ĕнтĕ! Ăна, тен, эпĕ кураймăп, чĕкеç чĕлхеллĕ Иркка курĕ.

Камсене салам çырам-ши? Ырă чĕреллĕ çынсене пурне те манран пысăк салам калăр. Питĕ чипер пурăнать, тейĕр, шинель тăхăннă, салтакла утать, тейĕр. Çырма ларас чухне шухăш лавĕпе килет, çырнă чухне çул çине ӳксе юлнă кĕлте пек кăна тăрса юлать.

Юратнă аттепе анне, Иркка йăмăкăмпа Петюк шăллăм, манăн сирĕн пата юрласа çырас, такмаксем шухăшласа кăларас килет. Çӳрессе эпĕ, сар кайăк пек хаклă тăванăмсем, вăрçă тумĕпе çӳретĕп, калпак çинче — хĕрлĕ хĕрес. Пирĕн мăнтарăн Лисук таçти темле çынсем хушшине килсе лекнĕ, тесе ан шухăшлăр эсир. Ялта çынсене: Лисук халĕ Чишмари ăçтиçуксен килĕнчи хăрхăм мар, чухăн çынсен ирĕкне хӳтĕлеме кайнă, тейĕр, йăваш Станук Макçи килĕнче те хурчка куçлă çынсем çуралаççĕ, тейĕр. Мана тĕлĕкре ырăпа курăр, тертре курсан — ан макăрăр. Эпĕ çитмĕл сăмах çырасшăнччĕ, çич çĕр çитмĕлтен те иртсе кайрĕ: юпах пек чунăм юрттарчĕ, сирĕн пата çитсе курасшăн пулчĕ.

 

Вĕç-вĕç, çыру, вĕç, çыру,

Çитес çĕре çит, çыру,

Сар пичетпе пĕр шакка

Атте каснă алăка.

 

Çырăвăм ĕнтĕ, тăванăмсем, каять, пĕр çулпа, эпĕ тăрса юлатăп çичĕ шухăшпа.

Сире юратакан Лисук».

Чинук вуласа пĕтерчĕ те çырăва арки çине хучĕ, аллине лашт усрĕ.

— Лисук ӳпкелет, — терĕ амăшĕ тытăнчăк сасăпа, чăтса тăраймарĕ, макăрса ячĕ, хăйчикки çумне пуканне шутарса ларнă Макçи çине пăхрĕ. — Ак çак мур чĕре тĕпренчĕкне сутса ячĕ! — терĕ те ӳлесе макăрма тытăнчĕ;: пĕтĕм ӳт-пĕвĕ сивĕ чирпе чирленĕ чухнехи пек туртăнса чĕтренчĕ.

— Ара, ху та килĕшрĕн-çке, карчăк! — тăрăшсах питĕ йăваш каласшăн пулчĕ Макçи, ним тума пĕлмен енне шĕшлине çăпата куçне тирме тăчĕ, анчах алли ăна пăхăнмарĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн