Электронлă вулавăш

— Атьăр-ха, кĕлете кĕрсе пăхар, — терĕ Улангин. — Хапха умне вилнĕ чăх çакса хăварнă, вулăсрисене кăтартас тесе, юри пытарса хутăм.

Вăл кил картинчи кĕлетĕн пашалу пек пысăк çăрине шăкăртаттарчĕ те тимĕр алăка уçса ячĕ.

— Акă епле хăтланаççĕ тăшмансем, — терĕ Улангин, мăйĕнчен пăявпа кăкарса, каштаран çыхса хунă усăнчăк çунатлă чăпар чăх çине кăтартса.

Изотовпа Халапсин, нимĕн чĕнмесĕр, шалт тĕлĕнсе-и пăхса тăчĕç. Тахçанах вилнĕ, йытă çăварĕнче те пулнă. çăхан умĕнче те выртнă чăх уринчен хут татăкĕ çакса янă, унта кукăр-макăр саспаллисемпе çапла çырнă: «Манăн камунсем валли çăмарта тăвас килмест, çавăнпа çакăнса вилетĕп».

— Хăратасшăн, — терĕ Улангин, кĕлет алăкĕ çине çăра çакнă май. — Хăраканни эпир мар, йĕксĕксене хытăрах хĕстермелле.

— Сирĕн яла чăнах та кашкăрсем нумай тапăнаççĕ-и? — ыйтрĕ Изотов пӳлĕме кĕрсен.

— Мĕнле кашкăрсем? Тĕрлĕ кашкăр пур. — Улангин вулăсран килнĕ çынна вăлтса каланă пек ăнланчĕ.

— Тукмак хӳресем.

— Пĕрре, кĕркунне, çил арманĕ патĕнче пĕр пăрăва пăвса пăрахнăччĕ, унтанпа нимле сас-хура та çук.

— Эпĕ вулăсра кашкăрсем ĕрчесе кайни çинчен темле сăмах та илтрĕм ĕнтĕ; сирĕн яла нумаях пулмасть виçĕ кашкăр тăр-кăнтăрла пырса кĕнĕ текен юмах та пур.

— Юмах çав, юмах, Изотов юлташ, — Улангин сасси халĕ кăмăлĕ хуçăлнă пек тухрĕ. — Мана кĕпер çинче икĕ кашкăр тапăнни çинчен каларăм-çке.

— Эсĕ ан çилен мана. Юптарса мар, чăннипе калатăп, — Изотов Улангина аллинчен тытсах хăйпе пĕрле сак çине лартрĕ. — Сунарçăсен ушкăнне тăвасшăн, пăшал ыйтаççĕ...

— Камсем?

— Такам та пырать.

— Парăр, вĕсем вара пире кӳсекпе çапмĕç, пĕр-пĕр кĕтесрен пăшалпа персе ӳкерĕç. Ан кӳрен те-ха, Изотов юлташ, эсир, вулăсрисем, ман пек çынсем çинчен манарах каятăр. Çурхи пăр çинчи пек çӳретпĕр, халех пăр хускалса каяс пек, пире çăтса ярас пек...

— Ялти коммунистсене пăшал кирлех, — терĕ, витере çакăнса тăракан вилĕ чăх пирки шухăшласа, халиччен те пĕр чĕнмесĕр ларнă Халапсин.

— Эсир шухăшласа пăхăр-ха, — Улангин сак çинчен сиксе тăчĕ. — Пирĕн ял халĕ сĕм вăрман пекех, унта темле тискер кайăк та пытаннă. Çурçĕр вăхăтĕнче пĕр-пĕр хĕсĕк тăкăрлăка пĕччен кĕме шикленетĕп. Эпĕ хăравçă мар. Манăн кулак кулли пулас килмест. Эх, пурнăç!

— Пит ан хăрат, — терĕ Изотов, — апла сана йăмра тункати те çĕрле тăшман пек курăнса кайĕ.

Тунката-и, кулак-и курăнĕ, — çиллес татса хучĕ Улангин. — Тăшмансене çăварлăхламасан, малалла начар пулĕ. Чавса çывăх та, çыртма çук, Изотов юлташ! Ĕнер ман пата Хĕр-Ваçка килсе кайрĕ те шалтах тĕлĕнтерчĕ. Вĕсен ялĕнче Варлам патша чухнехи пек ирĕк пурăнать, тет, ялти выçă çынсен кăмăлне вĕчĕлтеттерме хĕл варринче чӳречине уçса ярать, тет, граммофон кăларса лартать, тет.

— Эсĕ Ваçкана лайăх пĕлетĕн-им? — ыйтрĕ Изотов, уяр хирте сасартăк çĕкленнĕ çавраçил пек шухăша кайни ăна пурне те тĕплĕн итлесе пыма та чарчĕ.

— Пĕлмесĕр. Ваçка аппăшĕ манăн арăм.

— Э, — терĕ Изотов, урăх нимĕн те калама пĕлмерĕ. Тимĕрçĕ лаççинчен тухса, пăтранса тăракан вулăса тытса пырасси алла икĕ пăтлă туптавçă тытни мар, питех те йывăр иккен.

— Ялта хăрушă иккенне пысăк çынсем мар, ача-пăча та ăнланать, — тарăхса каларĕ Улангин. — Эпĕ ирхине тухса кайнă чух манăн ачасем пурте шăкăр сиксе тăраççĕ: «Атте, çĕрле çӳреме патак ил!», — теççĕ. Эпĕ кулаксене патакпа хирĕç тăрам-и? Эсĕ, Изотов юлташ, час-час килсе çӳре, пулăш! Таркăн салтаксене те тытмалла, кулаксем пытарнă тырра та тупмалла! Çитменнине вĕри чир килсе кĕчĕ.

— Тиф? — Хăйне тем пĕçертнĕ пек сиксе тăчĕ Халапсин.

— Çавă. Чӳккассинче халĕ пĕр килте ашшĕпе икĕ ачи ăнсăр выртаççĕ. Ĕнер кĕрсе куртăм, — Улангин шыçса кайнă хĕсĕк куçĕпе Халапсин çине тилмĕрнĕ пек пăхса илчĕ. — Хапхи çине тикĕтпех: «Ан кĕрĕр» тесе çырса хăвартăм, юпи çине çĕтĕк çăпата çакрăм. Выçăхса вилес патне çитнĕ çемйине хамах мăкаçей кĕлетĕнчен пĕр пăт ыраш леçсе патăм.

— Эсĕ мана çурт тĕлне кăтарт. Халех каяр! — Халапсин тăлăпне хыврĕ. — Кунта çакса хăварма юрать-и?

— Юрать. Кантура питĕрсе хăварăпăр.

Вĕсем виççĕш те урама тухрĕç. Хĕллехи кун кĕске, вулăсран килнĕренпе нумай та вăхăт иртмерĕ, хĕвел анса ларасси йывăç çӳллĕш кăна юлнă, йăмăх хĕрлĕ пайăркасем юр пĕрчисем çинче сиксе выляççĕ.

— Сана, Дмитрий Изотович, манпа çапкаланса çӳреме кирлĕ мар, Эпĕ Улангинпа пĕрле кайăп, — терĕ Халапсин, хура пальто çине тăлăпран çакланнă шурă çăм пĕрчисене илсе. — Эпĕ чирлисен килне хамах тупма пултарăп, хапха юпи çине çакнă çăпата çине кăна пăхса пырăп. Улангин мана Чӳккассине кăтартса ярĕ.

— Эсĕ питĕ ăслă-çке, Улангин, — терĕ килнĕренпе чи малтан пăртакçă куланçи пулса Изотов. — Хапха юпи çине çĕрĕк çăпата çакни мăшкăлланă пек пулать тенĕччĕ эпĕ.

— Пурте шалт тĕлĕнсе пăхчăр, — терĕ Улангин; салтак шинелĕ ăна яштака та çамрăк çын пек кăтартать. — Тикĕтпе çырнине вулатăр, сехри хăпса тăтăр, — терĕ те вăл, Халапсин çумне пырса, шĕвĕр пӳрнипе кăтартрĕ: — Ав, лере, кĕпер урлă каçсан, сулахай енче кĕтесре икĕ хутлă кĕлет пур. Куратăн-и?

— Куратăп.

— Унта пырса çит те сылтăм еннелле кай, лавкка умĕнчен ирт. Çырма урлă каçсанах Чӳккасси пуçланать. Пысăк касă мар, унта пĕтĕмпе те çирĕм икĕ кил.

— Миçе кил таранчченех пĕлсе тăратăн-çке, — хăйĕн йывăр шухăшне сирес тесе, хальхинче йăл-йăл кулсах каларĕ Изотов.

Унта кам пурăннине те пĕлсе тăратăп. Чи пуянни те пуçтаххи çăмарта хуçи пулнă Упамсар Трапхинĕ, ĕлĕкрех таçта Абдулино стандинче склачĕ те пурччĕ, халĕ вăл кĕпе-йĕм пĕветмелли сарсем сутса çӳрет, ывăлĕ салтакран тарса килнĕ, çакă таврарах пытанса пурăнать. — Улангин пĕр пӳрни хыççăн теприне хуçса хучĕ. — Ман шутпа, кунта ултă вăтам хресчен, ыттисен килкартинче çил çӳрет, пӳлмисенчен шăшисем те Упамсар Трапхинĕ патне куçса кайнă. Чи чухăнни Хапха тăрринчи балкон Шăхрим, çаплах вăрăм ятпа чĕнеççĕ, мĕншĕн тесен çамрăк чухне питĕ вĕçкĕн пулнă, шухăшласа ларма хапха çинче балкон тума ĕмĕтленнĕ. Икĕ ывăлĕ те нимĕç вăрçинче вилнĕ, кинĕсем ачи-мĕнĕпех тухса кайнă, халĕ Шăхрим мучи пĕр-пĕччен пурăнать, ыйткаласа çӳрет, пӳртне хутма вутă çук, кăмакара çывăрать. Ăна та, икĕ салтак ашшĕне, мăкаçей кĕлетĕнчен тырă памалла пулчĕ.

— Эсĕ, Дмитрий Изотович, паян мана кĕтсе ан тăр. Пĕчченех юрттар, — Халапсин çил арманĕ çунатне кăнтса ларакан сăрт еннелле утрĕ.

Изосим Онисимович Халапсин, халăхшăн ялан тăрăшакан, ырă та паттăр кăмăллă вырăс çынни, интеллигент кил-йышĕнче çуралса ӳснĕ. Унăн ашшĕ, Чикме таврашĕнчи пĕчĕк лавкка хуçи ачи, Хусан университечĕн юридически факультетĕнчен питĕ лайăх вĕренсе тухнă; вăл пысăк пайта та ят паракан вырăншăн хыпăнса ӳкмен, хăй мĕн ачаран пĕлсе тăракан чăваш халăхĕ хушшине тухса кайнă, суд следователĕ пулса ĕçленĕ, мĕншĕн тесен унта вăл хăйне питĕ кирлĕ çын тесе шутланă. Суд чиновникĕсемпе тиексем, пуршăн-çукшăн суд серепине лектерсе, чухăнсен çуртне-йĕрне те, юлашки выльăх чунне те суттарнă. Чăвашсем турăран аплах хăраман, ăна юсман та нухрат парса йăпаткаланă, чиновниксемпе тиексене вара турăран çӳле хунă, вĕсем халăх сехрине хăпартакансем пулнă. Халапсин ашшĕ халăха çаратакан мурсемпе хаяр кĕрешнĕ, унăн йывăр ĕçĕ хăш чухне ăнăçлах та пулман, анчах халăх тĕрĕс тӳрене юратнă, унăн вулăсри çуртĕнче хӳтлĕх шыраса килнĕ çынсем яланах нумай пулнă. Час-часах вăл эрни-эрнипе халăх хушшинче пурăннă, чăваш уявĕсене ним тиркемесĕр çӳренĕ, юрăсемпе такмаксене, юмах-халлапсене, ваттисем ĕлĕкхине аса илсе каласа панисене итленĕ, вĕсене тĕплĕн çырса пынă, килне таврăнсан, суд кантурĕнчи тĕркĕшӳре ывăннине пăхмасăр, каçсерен сĕтел хушшинче ĕçлесе ларнă, вăл чăваш халăхĕ çинчен статьясем çырнă, кĕнекесем кăларнă.

Ашшĕ чăваш халăхне юратни пĕтĕм килĕнчи йăли пулса тăнă. Хутран-ситрен килкартине сĕм суккăрсем туяпа хыпала-хыпала пырса кĕнĕ. Ашшĕ вĕсемпе юнашар ларса калаçнă, ывăлне:

— Ан йĕрĕн, — тенĕ.

Ашшĕн чи юратнă поэчĕ Некрасов пулнă, унăн мĕскĕннисемпе асаприсем патне кайма чĕнекен сăввисене вăл пăхмасăр калама та, килĕнче вуласа пама та юратнă. Гимназирен тухнă хыççăн Изосим Онисимович малалла мĕнле çулпа каяс пирки ашшĕпе нумайччен канашласа ларнă.

— Халăха кам кирлĕ? — тесе ыйтнă ашшĕ.

— Врач, — татăклăн каланă ывăлĕ.

Изосим Онисимович, ашшĕ пекех, Хусан университетне пырса кĕнĕ, медицина факультетĕнче вĕреннĕ. Çавăнта вĕреннĕ чух вĕсем пĕрре ăсран тухнисене пăхакан клиникăна кайнă, профессор студентсене палатăран палатăна илсе çӳренĕ, хăйне патша е генерал вырăнне шутлакан чирлĕ мĕскĕнсемпе калаçнă. Пĕр палатăра типсе кайнă ватă чăваш ларнă, аллине пĕр вĕçĕмсĕр пуçĕ тавра çавăрнă.

— Шăна нумай! — тенĕ ватă çын, сӳннĕ пек тĕссĕр куçне вылятса, йĕри-тавра пĕр шăна вĕçмест пулин те.

Изосим Онисимович чăваш каланине профессора вырăсла куçарса панă чухне пĕр студент, хăйне çивĕч чĕлхеллĕ çын вырăнне хурса:

— Чăвашăн ăсран тухма ăсĕ пур-и вара? — тесе ыйтнă та ытти студентсемпе пĕрле ихĕрсе илнĕ.

Изосим Онисимович шăлйĕрен студент умне шăнарайми çилĕпе пырса тăнă:

— Мĕн терĕн? — тесе кашкăрнă та çак каппайчăка пĕтĕм вăйĕпе çутăлтарса янă.

Изосим Онисимович нихçан та хăй ашшĕне урлă пулса курман, унăн сăмахĕнчен тухман, вăл мĕн каланине асран яман, ăс çивĕчлĕхĕпе вăй-хал тĕрекĕ илес енчен те ашшĕ вĕрентнине çирĕп тытса пынă. Ялан Атăл хĕрринче пурăнса, сулмаклă ишме юратнă вăл, çавăнпа та унăн йывăр та тĕреклĕ алли хăпарса тăракан кăпăш пите тараса пуканĕ пек пырса тивнĕ, студент стена çумне сирпĕнсе кайнă.

— Псих! — тесе кăшкăрса янă студент тусĕсем Халапсина.

— Псих пулсан та, тĕрĕс, — тенĕ кĕтмен çĕртен ватă профессор, кăвакарнă çăра куçхаршисене антарса. — Эпĕ сире халăх çине çапла пăхма вĕрентетĕп-и?..

Изосим Онисимович, врач ятне илсен, чăваш ялне кайнă. Çĕнĕ больница ял хĕрринче пулнă, йĕри-тавра вĕтĕнсе кайнă çерем выртнă. Епле те пулсан илем кĕртес тесе, çунатлă ĕмĕтпе килнĕ çамрăк врач кирпĕч çурт тавра хăмаран хӳме тыттарнă, малтанхи çуркунне йывăçсем лартма ĕлкĕреймен, икĕ теçеттин ытла мăкăнь акнă. Вулăса темле çамрăк камит килнĕ текен хыпар таçта та сарăлнă, анчах кулăш кустăрмине кустаракан сас-хыпар нумая пыман — пĕр-икĕ çын йывăр чиртен сывалнине ялтсенех, Изосим Онисимович патне халăх хăпса пыра пуçланă; чечеке ларнă мăкăнь ани, йĕри-тавра асамат кĕперĕ ӳкнĕ пек, хĕрлĕ те кĕрен, сарă та шурă тĕссемпе çиçсе выртнă, йывăр чирлĕ çынсем те, аран-аран чӳрече патне пырса, савăнса пăхса ларнă.

Изосим Онисимович, çирĕм çул хушши ĕçлесе, хăй валли çурт та лартайман, укçи час-часах больница тертне кĕрсе пынă, анчах вăл иртнĕ çулсемшĕн ӳкĕнмен, чирлĕ çынсен кăмăлне епле те пулин пусарма, вĕсем умне хĕпĕртӳ тĕнчи илсе килме вăл халĕ те, типĕ çереме уçса, мăкăнь акма хатĕр пулнă.

Авăн çапнă чух анкартине акăш-макăш вăйлă çил пырса кĕрет, сарăмри кĕлтесене пăлтăр-палтăр çавăрса вăркăтать, çара йĕтем варрине вара юпа кăна тăрса юлать. Халапсин Хăвалăх ялне пырса кĕнĕ чух, çуна хыçне тайăнса ларса, нумай япала çинчен шухăшланăччĕ, анчах Улангин каласа панă хыпар пуçра йĕтем çинчи çил пек вĕрсе иртрĕ, ним те хăвармарĕ, тиф шухăшĕ кăна юпа пек тăрса юлчĕ. Изосим Онисимович, çырма урлă каçса сăрта хăпарсанах, тăрăсăр хапха юпи çинче çăпата çакăнса тăнине, тӳрĕ вĕçсе килекен икĕ чакак çак тĕлтен сасартăк айккинелле пăрăнса вĕçнине курчĕ.

Изотовпа Улангин, Халапсинран уйрăлсан, ерипен калаçса пычĕç. Тăкăрлăкра йытă вĕрнине илтсен; Улангин çул хĕррине пăрăнса тăчĕ те:

— Çул пар! Халĕ камит килет, — терĕ.

Чăнах та, вăрăм çара çуна кӳлсе янă икĕ йытă, хӳрисене тăратса, пĕр-пĕрин енне пуç тытса, вĕрсе тухрĕç; вĕсен хыçĕнчен сăхманне алшăллипе туртса çыхнă, икĕ хăлхаллă çĕлĕк тăхăннă çич-сакăр çулхи ача чупса пырать, хăй шĕвик те шĕвик шăхăра-шăхăра илет.

— Ăçталла, Арçук? — терĕ Улангин.

— Вăрмана! — мăнкăмăллăн каласа хучĕ ача, кăшт чарăнса утса, Изотов енне çаврăнса пăхрĕ те чупрĕ, çăпатисен айĕнчен юр пĕрхĕнсе тухни çеç курăнса юлчĕ.

— Мĕнле ача ку, харсăрскер? — ыйтрĕ Изотов.

— Кам пултăр... Салтак ачи, — терĕ Улангин ачана мухтакан хаваслă сасăпа. — Ашшĕ нимĕç вăрçи тухсанах кайнă, халĕ те çапăçать.

— Çапăçать, тетĕн...

— Пирĕн май çапăçать, — Изотова пӳлсе каласа хучĕ Улангин. — Çак пĕчĕкçĕ ача шăллĕпе аслашшĕне тăрантарса пурăнать, ларма та, тăма та пĕлмест — ялан ĕçре. Халĕ вăл вăрмана çапă пуçтарма кайрĕ ĕнтĕ.

Вĕсем чиркӳ каçăрăлса ларакан лапама килсе тухрĕç. Ĕлĕк пасар пулнă вырăна кĕрт хĕвсе кайнă, анчах лапам айккинерех ларакан икĕ хутлă кĕлет умĕ тап-такăр.

— Мăкаçей кĕлечĕ, — терĕ Улангин, ун умне пырса тăрса.

Çав самантрах чиркӳ пахчи çумĕнчен иртекен сарлака сукмак çинче юр кăчăртатни илтĕнсе кайрĕ. Килекен çыннăн çийĕнче хура та шурă тăла татăкĕсемпе сапланă ула-чăла шинель, пĕр ури йывăç, тепринче тĕпленĕ çăматă.

— Мăкаçей хуралçи, — пĕлтерчĕ Изотова Улангин.

— Аван-и, Изотов, — терĕ çак çын, аллине хаваслăн тăсса. — Эсĕ мана манса кайнă-тăр. Тимĕрçĕ лаççине кам кăна кĕрсе тухман, ăçтан пурне те астăвăн?.. — утса халтан кайнă çыннăн сăмахĕсем пĕрхĕнсе тухрĕç, вăл хашкаса сывласа илчĕ, салтак çĕлĕкне тĕртсе, лĕпки çине сиктерсе лартрĕ те аллипе тарлă çамкине шăлчĕ. — Эсĕ мана йывăç ура валли йĕс ункă туса панăччĕ. Шĕкĕр турра, халĕ те тӳсет!

— Пурнăç мĕнле? — ыйтрĕ Изотов.

— Пурнăç-и? Унта та пăрăнăç, кунта та пăрăнăç, ăçта савăнăç, ăçта хăрăнăç, — халлĕхе пĕлместпĕр, шавлатпăр, кĕрлетпĕр, хĕрне çураçман, каччине курман — туй тăватпăр. Эрехне сыпман — паттăр, малалла та вăй патăр... Калаçма ăста эсĕ, — терĕ Изотов.

— Ара, ĕлĕк мăн кĕрӳ пулнă, — йăл-йăл кулкаласа каларĕ Улангин. — Хура сухалне тураса кăтралататчĕ, хулпуççи урлă тĕрленĕ сĕлкĕ çыхса яратчĕ, такмакне чăх сăхса пĕтерес çук хăвăрт калатчĕ. Эсĕ мана та авлантартăн, Палюк пичче. Мăн кĕрӳ чухне хĕп-хĕрлĕ кĕпе тăхăннăччĕ.

— Эсĕ çынни чипер, Кевриш, анчах туй тумасăрах мухмăрлă çӳретĕн. Пуçу ыратмасть-и? — пусăрăнчăк сасăпа ерипен каласа хучĕ йывăç ураллă çын.

— Пăртак янăрать.

— Татах та янăратма пултарĕç. Шăпăрлансем алхасса кайрĕç. Ĕнер кĕлет умĕнче хуралта ларатăп, çурçĕр иртнĕччĕ. Тĕттĕмре кĕлет хыçĕнчен икĕ çын килсе тухрĕç, ним те чĕнмерĕç, мана шăннă лаша пăхĕпе персе хăварчĕç. Мăшкăл куратпăр, Изотов. Мăкаçей кĕлетĕнче кулакран тăпăлтарса илнĕ тырă выртать. Эпĕ пур, хур чĕпписене сыхланă пек, алла патак тытса ларатăп. Пăшал пар мана!

— Парăпăр.

Мăкаçей кĕлечĕ умĕнче вашават кăмăллă çын, аллинче пăшал пулас хаваспа çĕкленсе, ял хыпарĕсене ăста каласа панине итлесе тăнă май вăхăт чылай иртнĕ, кĕлет таврашĕнчи çерçисем шăпланнă, анса ларнă хĕвел çути тӳпепе çĕр хушшинче пĕрĕхсе сывлама пăрахнă. Изотов Халапсина пĕччен хăварасшăн пулмарĕ тата Хăвалăхри хыпарсене тĕплĕрех пĕлесшĕн пулчĕ. Анчах паян халăх çуртĕнче спектакль пулмалла, унта ытти ялсенчен те çынсем килмелле.

— Вĕсен те хыпарĕсем нумай, — тесе шухăшларĕ Изотов. Мăкаçей кĕлечĕ патĕнчен ял кантурне утнă чух вăл Улангина хăйпе пĕрле спектакле ларса пыма чĕнчĕ.

— Манăн пысăк ĕç пур. Кулаксене шăршлас пулать. çынсене те систерсе хунă, — терĕ ăна хирĕç Улангин. — Паян кулаксен ĕçкĕ пулмалла, ытти çĕртен те пуянсем килмелле. Илтетĕн-и?

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн