21-мӗш ӗмӗрте пурӑнатпӑр та, хӑш-пӗр ялта пусӑран шыв ӑснине пуҫласа курсан тӗлӗнмеллипех тӗлӗннӗччӗ. Ун пеккине Елчӗк районӗнчи темиҫе ялта асӑрханӑччӗ. Ҫыннисем унран пӗртте тӗлӗнмеҫҫӗ иккен. Килсерен тенӗ пек алтнӑ та кӑмӑлсӑрланнине палӑртмаҫҫӗ.
Элӗк районӗнче ун пек ялсем пуррипе ҫуккине калаймӑпӑр, мӗншӗн тесен кӑсӑкланман та — пӗлместпӗр. Унта шыв объекчӗсем туса пӗтерес ӗҫе вӗҫленине пӗлетпӗр. Апла тӑк Ҫӗнӗ ҫула ҫӗнӗ шыв пӑрӑхӗсемпе тата башньӑпа (район администрацийӗн сайтӗнчи информацире шыв объекчӗсем тенӗ те, официаллӑ чӗлхерен куҫарсан, сӑмах пӑрӑхсемпе колонкӑсем, башня пирки пынӑн туйӑнать) кӗтсе илӗҫ. Элӗк салинчи Чечек, Ҫамрӑксен, Кӑнтӑр урамӗсенче тата Асамат ялӗнчи пролетари урамӗнче пӑрӑхсене 2,7 километр тӑршшӗ хунӑ иккен тата ҫӗнӗ колонкӑсем вырнаҫтарнӑ.
Ӗҫе пурнӑҫлама 13,99 миллион тенкӗ тухса кайнӑ, ҫав шутран 8,09 миллионне республика хыснинчен уйӑрнӑ, ытти Мускавран килнӗ.
Ӗнер пирӗн республикӑра «Таса шыв» федераци программине пурнӑҫланине сӳтсе явнӑ. Канашлӑва Чӑваш Ен Элтеперӗ Михаил Игнатьев ертсе пынӑ. Унта районсемпе хуласаен администрацийӗсен пуҫлӑхӗсем, проект тата подряд организацийӗсен ертӳҫисем хутшӑннӑ.
Михаил Игнатеьв каланӑ тӑрӑх, пысӑк объектсем тӑвассипе пырать-ха, ҫапах та ӗҫ пахалӑхӗ пур чухне те тивӗҫтермест. Кирлӗ туприне те уйӑрнӑ, тивӗҫлӗ хутсене яваплсием алӑ пуснӑ, анчах хӑш-пӗр ҫӗрте паян кун та пахалӑхлӑ шывпа усӑ кураймаҫҫӗ.
Канашлура Вӑрнар, Йӗпреҫ, Улатӑр районӗнчи Киря поселокӗсене, Ҫӗрпӳ хулине, Шӑмӑршӑпа Патӑрьел районне таса шыв ҫитересси епле пынине сӳтсе явнӑ. Ӗҫ шайӗ кирлӗ пек марри проектсене йӗркеллӗ туманнипе ҫыхӑннӑ-мӗн. Канашлура кашни объектпа туса ирттермелли ӗҫсене палӑртса хӑварнӑ.
Шыв-шуртаа тухнӑ черетлӗ инкек ҫурлан 21-мӗшӗнче Тӑвай районӗнчи Ҫӗнӗ Пуянкасси ялӗнче пулса иртнӗ. 51 ҫулхи арҫын хӑйӗн ҫуралнӑ кунне пӗве хӗрринче юлташӗсемпе паллӑ тунӑ, яланхилле ӗнтӗ ҫырткаланӑсӑр пуҫне «хаяр» шӗвӗкне те сыпнӗ. Хыҫҫӑн вара менелникҫӑ шыва кӗме шут тытнӑ, юлташӗсем асӑрхаттарни те ӑна чарайман.
Ҫыран хӗрринче ҫуралнӑ кунне паллӑ тума юлнӑ арҫынсем юлташӗ шывра ҫухалнине тӳрех асӑрхаман. Пулӑшӳ кӳрме чупса ҫитнӗ ял вӑйпиттисем менеликҫӑна шывран вилнӗскерне туртса кӑларнӑ.
Ҫӗр чӑмӑрӗнче ҫак кунсенче пӗр кӑсӑклӑ пулӑм пулса иртнӗ тет. Арктикӑра (Ҫурҫӗр полюсӗнче), иккен кӳлӗсем йӗркеленме пуҫланӑ. Ҫакна ҫав тӑрӑхри экологи обсерваторийӗ асӑрханӑ имӗш.
Ӑсчахсем ӑнлантарнӑ тӑрӑх кӳлӗсем ҫанталӑк ӑшӑтнӑран йӗркеленнӗ иккен — Арктикӑра икӗ эрне ӗнтӗ ӑшӑ ҫанталӑк тӑрать. Унти температурӑна сӑнакансем пӗлтернӗ тӑрӑх утӑ уйӑхӗн пуҫламӑшӗнче кунта вӑтам температура 1–3 градус ӑшӑрах тӑнӑ пулать.
Анчах ку вӑхӑтлӑха ҫеҫ иккен — ҫывӑх вӑхӑтра сивӗ сывлӑш таврӑнать, вара кӳлӗсем каллех шӑнса ларӗҫ. Тӗнче океанӗнчи шыв ҫӗкленессинчен те шикленме кирлӗ мар теҫҫӗ ӑсчахсем — мӗн ирӗлни каялла шӑнса ларӗ.
Сӗнтӗрвӑрри районӗнчи Хыркасси ялӗ, иккен, шывсӑр, газсӑр, ҫулсӑр пурӑнать. Ытти ялсенче ҫӑл пур пулсан кусен вӑл та ҫук иккен — типсе ларнӑ. Шыв патне вара ҫырмана ҫӳреҫҫӗ. Хӗлле, ҫырмари шыв шӑнса ларсан, юр шывӗпе пурӑнаҫҫӗ имӗш. Ялти ҫапларах лару-тӑру пирки «Ирӗклӗ хаҫат» пӗлтерет.
Хӑшӗ-пӗри, тен, республикӑра газпа тивӗҫтермен ялсем ҫук тесе те шутлӗ пулӗ, анчах йӑнӑшӗ — Хыркасси ялне ҫак ырлӑх ҫитеймен пулас. Унсӑр пуҫне лавкка ҫук, яла хытӑ ҫул кӗмест.
Аксарин ял тӑрӑхне кӗрекен яла 1930 ҫулсенче никӗсленӗ иккен, ун чухне кунта ҫӗр ытла ҫын пурӑннӑ. Вӑхӑт иртнӗҫем ял майӗпен юхӑна пуҫланӑ — 2002 ҫулхи ҫырав тӑрӑх ялта 16 ҫын ҫеҫ пурӑннӑ. Хальхи вӑхӑтра кунта хӗл каҫма та ватӑ кинемейсем ҫеҫ юлаҫҫӗ — ыттисем хӑйсен килӗсемпе дача евӗр кӑна усӑ кураҫҫӗ иккен.
Хӑйсен пурнӑҫне лайӑхлатма тӳре-шара патне темиҫе хут та ҫыру ҫырнӑ пулин те лавӗ халь те ҫавӑнтах имӗш. Яла аталантарма укҫа ҫуккипе сӑлтавлаҫҫӗ пулать. Чӑваш Ен Элтеперӗ патне ҫырнинче те уссине курман имӗш — ун хыҫҫӑн тӳре-шара килсе кайнӑ, лару-тӑрупа паллашнӑ, анчах ял халӑхӗ пулӑшӑва кӗтсе илеймен иккен.
Ҫулла кӑҫал пирӗн тӑрӑха шӑрӑх ҫанталӑкпа килчӗ. Ҫурҫӗр енчи районсенче лару-тӑру ытлашшиех япӑх мар пулин те ҫавах та унта та шыв ҫителӗксӗррипе аптӑраҫҫӗ.
«Хыпар» хаҫат (паянхи кӑларӑм) пӗлтернӗ тӑрӑх Ҫӗрпӳ районӗнчи Акташкассинче те шыв ыйтӑвӗ ҫивӗч. Пачах та шывсӑр мар-ха — 20 метр тарӑнӑш икӗ пусӑ пур. Акташкассисене вара скважина юрӑхсӑра тухни, ӑна халӗ те юсаманни пӑшӑрхантарать иккен. 1992 ҫулта туса лартнӑ хыҫҫӑн 5–6 ҫултан вӑл типсе ларнӑ имӗш. Кайран, хӑвсамӑрах пӗлетӗр ӗнтӗ унашкал лару-тӑрура япала майӗпен-майӗпен юрӑхсӑра тухать. Кунта та юсаман.
2004 ҫулта Л. Анисимов пенсионер шыв пӑрӑхне юсас тӗлӗшпе ӗҫе пикеннӗ иккен — проектне хатӗрленӗ, тӗрлӗ кантура ҫыру ҫырнӑ. Хальхи вӑхӑтра патшалӑхран пулӑшу илес тесен ӗҫе пӗр-пӗр программӑна кӗртмелле. Ял халӑхӗ тӑрмашнӑ, министерствӑсем тӑрӑх ҫӳренӗ. Анчах та, 2005 ҫултанпах строймин ӗҫченӗсем «хушма укҫа» тупӑнасса кӗтеҫҫӗ имӗш. Пӗлтӗр тата проект кивелни пирки пӗлтернӗ пулать — хутсене ҫӗнӗрен хатӗрлемелле имӗш, вара 2017 ҫулхи программӑна кӗртме шанӑҫ тупӑнӗ.
Шыв ялта кирлех.
Кӑҫалхи ҫу кунӗсенче вӑйлӑ ҫумӑр та, хӑрушӑ аслати те, йывӑҫсене хуҫакан ҫил-тӑвӑл та пулчӗ. Вӗсем те пуль этеме шырлӑх нумаях кӳнӗ. Ҫапах та пӗр енчен пӗлтерӗшсӗр шӑрӑх кунсем ҫынна тата та нумайрах шар кӑтартнӑ. Хытӑ хӗртекен хӗвелтен тарса кӳлӗ таврашне кӗрсе нумайӑшӗ лӑпкӑллӑх шыраҫҫӗ, унта вара вӗсемпе тӗрлӗ пӑтӑрмахсем пулса иртеҫҫӗ.
Чӑваш Енри Раҫҫейӗн ИӖМ служби пӗлтернӗ тӑрӑх кӑҫал республикӑра шыв-шур таврашӗнче пурӗ 29 инкек тухнӑ, вӗсенчен 24 ҫынӑн пурнӑҫӗ татӑлнӑ. Нумай чухне инкек шыва кӗме юраман вырӑнсенче ишекенсемпе тата «хӗренкеленнисемпе» пулать иккен.
— Паян, утӑн 16-мӗшӗнче, 11:30 сехетсенче Ҫӗмӗрле хулинчи «Статуй пӗвере» ҫын путса вилнӗ, — пӗлтереҫҫӗ ведомствӑра. — Путакан хӗрарӑм ишме юраман вырӑна ӳсӗрле кӗнӗ, ҫакӑ вара ӗнтӗ инкеке лекнӗ сӑлтавӗ пулнӑ та.
Иртнӗ эрнекун, утӑн 12-мӗшӗнче, Шупашкар районӗнчи Типнер ялӗнче 50 ҫулхи арҫын путса вилнӗ. Шӑматкун, утӑн 13-мӗшӗнче, шыв-шурта вара Вӑрмар районӗнчи Кивӗ Вӑрмарта пурӑнакан 56 ҫулхи арҫын пурнӑҫӗ татӑлнӑ.
Нумай хваттерлӗ ҫуртсенче пурӑнакансене маларах ку ыйту кӑсӑклантарман та. Пур та — аван. Пӗрех мар-им епле ӑшӑнни? Халӗ вара ку ыйту ӑшӑ шывпа усӑ куракансене пурне те кӑсӑклантарать.
Ҫапла, хваттерти шыв икӗ майпа ӑшӑнать. Специалитсем уҫӑ тата хупӑ тытӑм ҫине уйӑраҫҫӗ. Ҫавна кура ҫынсем ӑшӑ шывшӑн тӗрлӗрен тӳлеҫҫӗ. Пирӗн епле-ши тесе пуҫ ватакансен ыйтӑвне уҫӑмлатма пулӑшас тӗллевпе Шупашкарти тытӑм компанисенчен пӗри — «Эткер» — Трактор тӑвакансенчен проспектӗнчи ҫуртсене журналистсене экскурсие чӗннӗ.
Чӑваш Енӗн тӗп ҫурт-йӗр инспекторӗ Иван Никитин ӑнлантарса панӑ тӑрӑх, уҫӑ тытӑм текеннинче шыв ансат меслетпе ӑшӑнни пирки каласа кӑтартнӑ. Ун йышшисенче шыва ӑшӑ сетӗнчен тӳрремӗнех илеҫҫӗ. Вӑл шыв таса, анчах ун пахалӑхӗ начартарах иккен. Хупӑ тытӑмра пӑрӑхпа пырса ӑшӑтмалли прибор патне ҫитет.
Ҫак эрнере Чӑваш Ен Элтеперӗ Михаил Игнатьев Ҫӗмӗрле хулине ҫитсе килнӗ. Анчах савӑнмалли сахал пулнӑ унта. Республика ертӳҫи хула пуҫлӑхӗсене Правительствӑна кӑна шанса лармалла марри, хӑйсем тӗллӗн те яваплӑ утӑмсем тумалли пирки аса илтернӗ.
Ҫӗмӗрлере шыв ыйтӑвӗ яланах ҫивӗч-мӗн. Асӑннӑ хулара пурӑнакансем республика Элтеперӗ нумаях пулмасть ҫынсен ыйтӑвӗсене тӑрӗ эфирта хуравланӑ чух та хӑйсен тӑрӑхӗнчи ҫивӗч самантсене хускатнӑ. Ӗҫ-пуҫпа Михаил Игнатьев хӑй паллашнӑ.
1990-мӗш ҫулта хута янӑ котельнӑй япӑхса кайнӑ. Ӑна тӗпрен юсаса ҫӗнетме ытла та хакла ларать-мӗн. Кунсӑр пуҫне муниципалитетӑн «Теплоэнерго» предприятийӗ газшӑн тата ҫутӑшӑн парӑм 150 миллион тенке яхӑн пухӑнса кайнӑ. Ытти хӑш-пӗр районта, ав, блоклӑ котельнӑйсем туса лартаҫҫӗ. Ӗҫӗ хӑвӑрт пулаканскер.
Лайӑххи пирки каласан, тӑлӑх ачасене, нумай ачаллӑ ҫемьесене тата ишӗлекен ҫурт-йӗрте пурӑнакансене хваттерсемпе тивӗҫтереҫҫӗ-мӗн-ха. Анчах кӑҫалхи ҫӗртмен 15-мӗшӗнче 16 хваттерлӗ ҫуртри пушар хыҫҫӑн хваттерсӗр юлнӑ ҫынсен ыйтӑвне татассипе йывӑрлӑх пур иккен.
Этем тени ырлӑха часах хӑнӑхать ҫав. Ҫук, начар мар пуль-ха ӗнтӗ ку. Акӑ, Шупашкар районӗнчи Ишлей ялӗнче пурӑнакансем вӗри шывсӑр аптӑраҫҫӗ. Сивӗ шыв ырлӑхӗпех ҫырлахма хӑнӑхнӑ ҫын «Калӑн, тупнӑ нуша. Эпир ялан ҫапла пурӑнатпӑр» тейӗ. Анчах ишлейсем ӑшӑ шывсӑр кӑна мар, сиввисӗр те хӑшкӑлаҫҫӗ-мӗн. Кун пек йывӑрлӑха сакӑр ҫурт лекнӗ иккен. Унта пурӑнакансем тележурналистсене пӗлтернӗ тӑрӑх. Вырӑнти ял тӑрӑхӗ вӗсене малтан пӗр уйӑхран вӗри шыв пуласса шантарнӑ иккен. Анчах шаннӑ кайӑк йӑвара пулман тенешкелех сиксе тухнӑ. Халӗ вӗсем ӑшӑ шыв ҫеҫ мар, сивви те хӑш чух пулманнипе тарӑхаҫҫӗ-мӗн.
Шыва ӑшӑтакан котельнӑй вырӑнти пӗр завод харпӑрлӑхӗнче иккен. Предприяти коммуналлӑ пулӑшушӑн ҫынсен парӑм пулнишӗн кӑмӑллах мар темелле. Ҫапах та куншӑн сакӑр ҫуртра пурӑнакан мӗнпур ҫыннӑн асапланмалла марри паллӑ ӗнтӗ. Ҫавӑнпах пулӗ вырӑнти ял тӑрӑхӗ ку ыйту ҫывӑх вӑхӑтра татӑласса шантаратех иккен. Мӗнех, пурӑнсан курӑпӑр теҫҫӗ-и-ха?
-0.7 °C