Ырӑ сунса кӗтетпӗр Кубер-Педине! / © iz.ru
Унччен сире Австралири Херальтон хулапа паллаштарнӑччӗ. Паян черетлӗ хула ҫинчен — Кубер-Педи ятли ҫинчен — каласа парасшӑн. Хальхинче сире куҫарнӑ статья кӗтет.
Австрали пушхирӗ питӗ кичем, унӑн сӑнӗ пӗр евӗрлӗ. Ӳкерчӗксенче кӑна ун тӑрӑх тӗлӗнмелле кенгуру сиккелесе ҫӳрет, сумкӑллӑ каюрасем шӑтӑк чаваҫҫӗ. Чӑннипе вара, вӑл шӑрӑхпа ҫуркаланса пӗтнӗ хӗрлӗ сӑнлӑ ҫӗр, ун ҫийӗн пӗлӗтсӗр тӳпенелле йывӑр ӑрша хумӗсем ҫӗкленеҫҫӗ. Таврара ҫӗр-ҫӗр километрта пӗр чӗрӗ чун та тупаймӑр. Мӗншӗн тесен сывлӑш температури ҫӗр ҫийӗнче +40° таран хӗрнӗ чухне кунта ни ҫын, ни чӗрчун пурӑнма пултараймасть.
Австралири пушхир / © iz.ru
Кӑнтӑрти Австрали тӑрӑх вӗҫӗ-хӗррисӗр, пӗр евӗрлӗ сарӑ-хӗрлӗ пейзажсем хушшинче, ҫӳренӗ май ҫӗр ҫийӗнче этем пӗвӗ ҫӳллӗш хатӗрленӗ тирпейлӗ тӗмескесене асӑрхама пулать. Вӗсене, паллах, алӑпа ӑсталанӑ, ҫывӑхарах пырсан, ҫакна чӑннипе ӗненетӗн.
Сезонлӑ хӑватлӑ ҫил Францине илсе килнӗ Сахара тусанӗ радиоактивлӑ пулни палӑрнӑ. Ҫакӑн ҫинчен правительствӑпа ҫыхӑнман Acro организаци пӗлтернӗ. Радиоактивлӑх шайӗ ҫынсемшӗн хӑрушлӑх кӑларса тӑратмасть, анчах та ӑна вӗҫтерсе килнинче тӑрӑхласа каламалӑх вырӑн та пур.
Франци 1960-мӗш ҫулсенче Алжирта ядерлӑ хӗҫ-пӑшалӑн тӗрӗслевне ирттернӗ. Экспертсем каланӑ тӑрӑх, ҫавӑнтанпа унти хӑйӑрта цези-137 элемент нумайланса кайнӑ, халӗ вара ҫутҫанталӑк хрантсуссене ҫав «парӑма» каялла тавӑрса панӑ пулать.
Канар утравӗсенчи ҫав йывӑрлӑха Лагуна университетӗнче тӗпченӗ. Салазар Карбалло профессор каланӑ тӑрӑх, Сахарӑри тусанта час-часах Франци ирттернӗ атомлӑ тӗрӗслевсем хыҫҫӑн юлнӑ кали-40 тата цези-137 тупаҫҫӗ. Карбалло ку элементсен виҫи тӑпрара хӑрушсӑррине палӑртать. Ӑсчах каласа панӑ тӑрӑх, уйрӑмах радон газ сиенлӗ, вӑл вара ҫав вырӑнти тӑпраран хӑй тӗллӗн тухать, онкологи чирӗсем аталанас хӑрушлӑха вӑйлатать.
Ку сезонра вара Африкӑри пушхир тусанне ҫил Хӗвеланӑҫ Европӑна виҫӗ хутчен вӗҫтерсе килнӗ.
Боготӑри (Колумби) Росарио Университечӗнчи ӑсчахсем Кӑнтӑр Америкӑра ӗлӗкхи-авалхи 7–13 миллион ҫулсем хушшинче пурӑннӑ пысӑк тимӗр шапа юлашкине тупнӑ. Шуса ҫӳрекенсен йышне кӗрекен ҫак тем пысӑкӑш чӗрчун хӑйӗн калӑпӑшӗпе автомобильпе тан пулнӑ тесе ҫырать «Би-би-си».
Stupendemys geographicus пысӑк тимӗр шапасем пирки иртнӗ ӗмӗрӗн ҫитмӗлмӗш ҫулӗсенче тӗпчесе пӗлнӗ, анчах та палеонтологсен ҫак авалхи чӗрчунсем ҫинчен тӗплӗ информаци пулман. Халӗ вара, тӗпчевҫӗсем Колумбири Татакоа пушхирӗнче S. geographicus юлашкийӗсене тупнӑ хыҫҫӑн, ку тӗлӗшпе улшӑнусем пуласси куҫкӗретех.
«Эпир тимӗр шапан сыхланса юлнӑ виҫӗ метрлӑ панцире тата унӑн аялти янах шӑммине тӗпчерӗмӗр. Ҫӗнӗ палеонтологи материалӗ пире ҫак авалхи шуса ҫӳрекен тӗлӗнмелле чӗрчунсем ҫинчен тарӑнрах пӗлме май пачӗ», — каласа параҫҫӗ Колумбири ӑсчахсем.
Stupendemys geographicus пысӑк тимӗр шапан тӑршшӗ тӑватӑ метр таран пулма пултарнӑ, шуса ҫӳрекен чӗрчунӑн йывӑрӑшӗ вара 1200 килограммран кая мар пулнӑ. Урӑхла каласан, Кӑнтӑр Америкӑри калама ҫук пысӑк тимӗр шапана автомобильпе танлаштарма пулать. Тӗлӗнмелле те, тахҫан ӗлӗк ҫӗр ҫинче тата та пысӑкрах тимӗр шапасем пулнӑ — сӑмахран, океансенче ҫитмӗл миллион ҫул каялла пурӑннӑ архелонсен тӑршшӗ тӑватӑ метр ҫурӑна ҫитнӗ.
Норвег ӑсчахӗсем Ҫӗр чӑмӑрӗн климатне модельлесе пӑхнӑ та Сахара пушхирӗ пачах та урӑхла йӗркеленме пултарнине палӑртнӑ. Енчен те унччен ӑсчахсем ҫак тӑрӑх 3 миллион ҫул каялла ҫанталӑк улшӑннине пула йӗркеленнӗ тесе шухӑшланӑ пулсан ҫӗнӗ тӗпчев Сахара пушхирӗ 7–11 миллион ҫул каялла пулса кайнине палӑртнӑ.
Норвег ӑсчахӗсен шухӑшӗпе вӑл вырӑнта мезозой ӗмӗрӗнче Тетис ятлӑ океан пулнӑ-мӗн, вӑл типнине пула Сахара пушхирӗ йӗркеленнӗ. Ҫавӑн пекех унпа пӗрле Вӑтаҫӗрпе Каҫпи тата Хура тинӗс пулса тӑнӑ тесе шутлаҫҫӗ.
Асилтеретпӗр, Сахара пушхирӗ Африка континенчӗн ҫурҫӗр пайӗнче вырнаҫнӑ, вӑл унӑн 10% лаптӑкне йышӑнать. Пӗтӗмӗшле лаптӑкӗ 9 миллион тӑваткал метртан та ытла. Вӑл Ҫӗр чӑмӑрӗнчи чи шӑрӑх вырӑнсенчен пӗри шутланать — унта 57,7° ӑшӑ палӑртма пултарнӑ.
Унчченхи теорине 2008 ҫулта пӗлтернӗччӗ. Ун чухне Германи, Канада тата АПШ ӑсчахӗсем Йоа кӳлӗри юшкӑна тӗпченӗ. Вӗсен шухӑшӗпе 6 пин ҫул каялла кӑна пушхирте кӳлӗсем чылай пулнӑ, йывӑҫсем сахал мар ӳснӗ. Вӗсен умӗн вара тепӗр ӑсчахсем Сахара 5500 ҫул каялла кӑна темиҫе ӗмӗр хушшинче йӗркеленни пирки каланӑ.
-10.7 °C