Сызрань хулинче Халӑхсен туслӑхӗн «Добро пожаловать, соседи!» (чӑв. Кӳршӗсем, ырӑ сунса кӗтетпӗр) фестиваль иртнӗ. Мероприятие нимӗҫсен «Надежда» (чӑв. Шанчӑк) центрне пыракан Расима Салаватова йӗркеленӗ. Унта Сызраньти наципе культура центрӗсемпе автономийӗсем, ҫав шутра чӑвашсем те, хутшӑннӑ.
Чӑвашсен наципе культура центрӗн ертӳҫи Надежда Назарова чӑвашсем хӑнасене епле кӗтсе илнипе паллаштарнӑ. Вӑл чӑвашсен «Шӑнса килекене ӑшӑтса яма пар, выҫса килекене тӑрантарса яма пар» (ҫӑлкуҫра кӗлӗ сӑмахне «Продрогшего отогрей, голодного накорми» куҫарупа илсе кӑтартнӑ, ӑна ваттисен сӑмахӗ тенӗ — Авт.) кӗлӗ сӑмахӗсем пурри пирки пӗлтернӗ. Тарават тени те чӑвашсен хӑналанине, хисепленине пӗлтерет. Чӑвашсен ҫемье уявӗсем нумай тенӗ Надежда Назарова. Унта ҫемье пуҫӗн, кил хуҫи арӑмӗн, хӗрсемпе ывӑлсен ролӗ пуррине ӑнлантарнӑ вӑл. Чӑвашсен фольклор ансамблӗ те уява хутшӑннӑ.
| ЧӲК | 15 |
Пӗтӗм тутарсен обществӑлла центрӗ демократиллӗ ҫӗршывсен парламенчӗсемпе правительствисем патне чӗнӳпе тухнӑ, унта вӗсем Раҫҫей Федерацийӗн Патшалӑх Думипе РФ Правительствин патшалӑхри кӑк халӑхсене вӑйпа ассимиляцилес политикине хирӗҫлеме, пӗтӗм тӗнчери кӑк халӑхсен прависене пурнӑҫлантарма ыйтнӑ. Кун пирки «Idel.Реалии» сайт пӗлтерет.
Ҫыру авторӗсен шухӑшӗпе Раҫҫейре наци чӗлхисене вӗренӳ системинчен кӑларас ӗҫ пырать. Тӑван чӗлхесене хӗссе вырӑс чӗлхине ытларах вӗрентес тени чӑннипе халӑхсене вырӑслатас политикӑна пурнӑҫлани тенӗ.
Раҫҫей патшалӑхӗ кӑк халӑхсене вӑйпа ассимиляцилессинчен пӑрӑннине 2007 ҫулхи авӑнӑн 12-мӗшӗнче йышӑннӑ «Кӑк халӑх прависем ҫинчен ПНО декларацине» йышӑнни, РФ Патшалӑх Думи «Вырӑнти чӗлхесемпе, вак чӗлхесен Европа хартине» ратификацилени, патшалӑхӑн пӗтӗмлетӳллӗ экзаменне тӑван чӗлхепе тытма ирӗк ҫукки пирки Хушӑва пӑрахӑҫлани ҫеҫ кӑтартма пултарӗ тенӗ ҫырура.
Кӑҫал Чӗмпӗр облаҫӗнчи чӑвашсен наципе культура автономине йӗркеленӗренпе 20 ҫул ҫитрӗ.
Шӑп 20 ҫул каялла, 1997 ҫулхи авӑн уйӑхӗн 27-мӗшӗнче облаҫри чӑвашсен иккӗмӗш отчетпа суйлав конференцийӗ иртнӗ. Унти тӗп ыйту шӑп та лӑп Чӗмпӗр облаҫӗнче чӑвашсен наципе культура автономине йӗркелесси пулнӑ.
Конференцие 250 делегат суйланӑ, 228 делегат хутшӑннӑ. Тӗп ыйтупа Петр Яковлевич Уфимкин, вӑл вӑхӑтра Чӑнлӑ районӗн пуҫлӑхӗн ҫумӗ пулнӑскер, тухса калаҫнӑ. Вӑл облаҫри чӑвашсен И.Я. Яковлев ячӗллӗ культурӑпа ҫутӗҫ обществин (вӑл вӑхӑтра председательте Виктор Егоров пулнӑ) делегачӗсене тата чӑвашсен «Еткер» ыркӑмӑллӑх фондне (президенчӗ Олег Мустаев пулнӑ) Чӗмпӗр облаҫӗнче чӑвашсен наципе культура автономине йӗркелеме сӗннӗ. Конференцие хутшӑннӑ мӗнпур делегат — 228 ҫын — пӗр шухӑшлӑ пулса сасӑланӑ. Ҫакӑнтах автономин уставне, унӑн пӗрремӗш председательне — П.Я. Уфимкина тата ревизи комиссине суйланӑ. Общество организацийӗн тӗп тӗллевӗ — чӑваш культурипе йӑли-йӗркине сыхласа хӑварасси, чӑваш чӗлхине сарасси тесе палӑртнӑ.
Унтанпа 20 ҫул иртрӗ. 20 ҫул хушшинче автономи тӑрӑшнипе Чӗмпӗр облаҫӗнче нумай чӑваш халӑх уявӗ чӗрӗлсе тӑчӗ.
Чӗмпӗр хула администрацийӗ пулӑшнипе, Чӗмпӗр облаҫӗнчи чӑвашсен наципе культура атономийӗ, чӑваш культура центрӗ тата «И.Я. Яковлев хваттерӗ» музейӗ чӑваш букварӗн уявне паллӑ турӗҫ.
Шӑп та 145 ҫул каялла Хусанти К.А. Тилли типографийӗнче паллӑ педагог-ҫуттакӑларуҫӑ хатӗрленӗ чӑваш букварӗ кун ҫути курнӑ. Чӑваш ҫырулӑхӗн сӑпки Чӗмпӗр хули тесе ахальтен каламаҫҫӗ. Шӑпах Чӗмпӗрте хатӗрленӗ те букваре. И.Я. Яковлевӑн ҫак ӗҫри пӗрремӗш пулӑшаканӗсем студент-филолог В.А. Белилин тата пӗрремӗш вӗренекенӗ, педагог, тӑлмач, этнограф А.В. Рекеев пулнӑ. Букварь 1872 ҫулта «Чӑваш ачисене ҫырӑва вӗрентмелли кӗнеке» ятпа пичетленсе тухнӑ.
Мероприятие Чӗмпӗрти 6, 21, 40, 55-мӗш, Луговойӗнчи, Чӑнлӑ районӗнчи Аслӑ Нагаткин, Репьевка шкулӗсенче чӑваш чӗлхипе культурине тӗрлӗ майсемпе вӗренекен ачасемпе вӗрентекенсем килсе ҫитнӗ. Чи малтан вӗсем Чӗмпӗр чӑваш шкулӗн комплексӗпе паллашнӑ, «И.Я. Яковлев хваттерӗ» музейра экскурси иртнӗ. Музейӑн ӑслӑлӑх ӗҫтешӗ Светлана Борисова уйрӑмах иккӗмӗш хутри чӑваш алфавичӗпе тата чӑваш букварӗпе ҫыхӑннӑ экспонатсене тимлӗх уйӑрнӑ. Виҫҫӗмӗш хутра ачасем И.
Нумай пулмасть Михаил Петров удмурт ҫыравҫин чи паллӑ романӗ венгрла пичетленсе тухнӑ. Куҫараканӗ — чӗлхеҫӗ тата тӑлмач Иван Хорварт. «Известия Удмуртской Республики» (чӑв. Удмурт Республикин хыпарӗ) хаҫат нумай пулмасть куҫаруҫӑпа калаҫу ирттерсе ҫакӑн пирки статья кӑларнӑ.
«Кивӗ Мултан» — удмурт ҫыравҫин чи паллӑ романӗ шутланать. Унӑн сюжечӗ 125 ҫул каялла пулса иртнӗ «Мултанское дело» ят панӑ хурлӑхлӑ пулӑм тавра пулса пырать. Романа Михаил Петров 20 ҫул яхӑн ҫырнӑ, вӑл хӑйӗн кун ҫутине 1954 ҫулта курнӑ. Тепӗр ҫул вара, шел те, ҫыравҫӑ куҫне хупнӑ. 1956 ҫулта роман Мускавра вырӑсла тухнӑ. Ку хайлавпа эпир чӑвашла та паллашма пултаратпӑр. 1999 ҫулта вӑл «Кивӗ Мултан» ятпа Шупашкарта 1000 экземплярпа пичетленсе тухнӑ. Чӑвашла куҫараканӗ — Роза Петрова-Ахтимирова. Кӗнекене ҫавӑн пекех тутарла, эстонла тата хрантсусла куҫарнӑ.
Каласа хӑварас пулать, венгрла тухнӑ куҫарӑвӑн пӗтӗмӗшле тиражӗ пысӑках мар — пурӗ те 100 кӑна.
Тутарстанра чӑваш ялӗсем сахал мар. Хӑш-пӗр районсенче вӗсен шучӗ ҫирӗмрен те иртет. Ҫав вӑхӑтрах тӗл-тӗл ҫеҫ тӗл пулаканнисем те пур. Сӑмахран, Ҫӗнӗ Шешме районӗнче пӗр ял кӑна — Чӑваш Шупашкарӗ. Шӑп та лӑп ҫав ял пирки хаҫатӑн ҫӗнӗ кӑларӑмӗ хыпарлать те.
«Чувашская Чебоксарка – село потомков Ивана и Лукерьи» (чӑв. Чӑваш Шупашкарӗ — Йӑванпа Лукарье тӑхӑмӗсен ялӗ) ят панӑскерте ялти культура тытӑмӗпе паллашма пулать. Ялти вулавӑшра, сӑмахран, 656 кӗнеке чӑвашлисем тесе пӗлтерет хаҫат. Статья авторӗ, Лариса Фёдорова, ялти шкула та ҫитсе курнӑ, кунти апатланӑш мӗнпе сӑйланине пӗлнӗ. Ҫавӑн пекех вулакан ял халӑхӗ епле пурӑннине вуласа пӗлме пултарӗ — кам ӑҫта ӗҫлеме ҫӳрет, укҫа-тенке мӗнле тӑвать тата ытти те.
Сӑмах май, тутарла пӗлекенсем статьяпа тутарла та паллашма пултараҫҫӗ.
Тольятти хулинчи Чӑваш наципе культурин автономийӗ тӑрӑшнипе иртнӗ шӑматкун, юпан 14-мӗшӗнче, черетлӗ хут «Чӳклеме» уяв иртнӗ. Ӑна вырӑнтисем чӑваш чӗлхине, литературине, культурине тата йӑли-йӗркине сыхласа хӑварса аталантарас тӗллевпе йӗркелеҫҫӗ.
«Все мы — Россия» (чӑв. Эпир пурте — Раҫҫей) информаци порталӗ пӗлтернӗ тӑрӑх кашни ҫул кунта ҫӗршер-ҫӗршер чӑваш пухӑнать. Кӑҫал 300 ытла ҫын килсе ҫитнӗ — вырӑнтисем те, ытти хуларисем те пулнӑ.
Уявра наципе культура автономийӗн ертӳҫине Александр Бикмурзина тата пултарулӑх ушкӑнӗсене хисеп хучӗсемпе чысланӑ, чӑваш халӑхӗн йӑли-йӗрки пирки ӳкернӗ фильмпа паллашнӑ. Ҫавӑн пекех уява пынисем тӗрлӗ апат-ҫимӗҫпе паллашма пултарнӑ, чӑваш апатне тутанма пултарнӑ, вырӑнти чӑвашсен пултарулӑхӗпе паллашайнӑ.
Паллах, уяв юрӑ-кӗвӗсӗр иртмен. Пултарулӑх ушкӑнӗсем Самартан та, Тольяттинчен те, Чӗмпӗр облаҫӗнчен те ҫитнӗ. Ачасем те хӑйсен пултарулӑхӗпе халӑха савӑнтарнӑ.
Ҫак карччынкка ҫинче Чӗмпӗр облаҫӗнчи Вешкайма районӗнчи Каркел ятлӑ чӑваш ялӗнче епле Акатуй ирттернине кӑтартнӑ.
Ку ял пирки хӑй вӑхӑтӗнче Иван Юркин, Мӗтри Юман тата ытисем те ҫырса хӑварнӑ.
Хальхи чӑвашсенчен вара ун пирки сахалӑшӗ ҫеҫ пӗлет.
Ку — Вешкайма районӗнчи хальхи вӑхӑтри пӗртен-пӗр чӑваш ялӗ. Урӑх ҫук.
Тӗрлӗ ялсенчи нацилӗхсен шайне палӑртакан пӗр сумлӑ, авторитетлӑ сайтра кунта пурнакансенчен 75% вырӑссем тенӗ. Мӗншӗн?
Чӑваш тӗпчевҫисем ак ҫакӑн пек кӗнеке кӑларнӑ: СИМБИРСКО-САРАТОВСКИЕ ЧУВАШИ. Под общей редакцией проф. М. Г. Кондратьева. Чебоксары — 2004. Анчах та вӑл кӗнекерен тӗнчере Каркел ятлӑ чӑваш ялӗ пурри ҫинчен пӗлейместӗн. Мӗншӗн?
2013 ҫулхи кӗркунне Чӗмпӗрте «Наци ялӗ» комплексра чӑваш кил-ҫурчӗн никӗсӗн пӗрремӗш чулне хунӑччӗ. Унтанпа «Наци ялӗ» самай улшӑнчӗ. Чӑвашсен кил-ҫурчӗ уҫӑлчӗ, ӗҫлет. Унта музей комплексӗ, хӑна ҫурчӗ, ресторан пур. Вырӑссен комплексӗ ҫӗкленчӗ.
Иртнӗ вырсарникун, Пукрав уявӗ хыҫҫӑн тепӗр кун, юпа уйӑхӗн 15-мӗшӗнче Нацисен ялӗнче Архангел Михаил ячӗллӗ храмӑн никӗсӗн пӗрремӗш чулне хучӗҫ. Архангел Михаил йывӑҫ чиркӗвӗн ҫурчӗ унччен Гончаров урамӗнчи 30-мӗш ҫурт вырӑнӗнче ларнӑ. Унпа усӑ курман, мӗншӗн тесен юнашар ҫӗнӗ чиркӳ ҫӗкленӗ. Анастасий Митрополит пилӗпе храма Наци ялне куҫарма палӑртнӑ.
Наци ялӗнче чиркӳ ҫӗклесси пирки Анастасий Митрополит кӑҫалхи чӑвашсен Акатуйӗнче пӗлтернӗччӗ. «Чун тасалӑхӗшӗн кӗлтумалли вырӑн пулмаллах», — тенӗччӗ. Ку сӑваплӑ та пархатарлӑ ӗҫе йӗркелесе те тӗрӗслесе тӑма чӑвашсен наципе культура автономине пилленӗччӗ.
Строительство ӗҫне хӑй ҫине икӗ организаци илчӗ — «УльяновскЦентрГазСтрой» (тӗп директорӗ В. Федоров) тата «Спецстройпроект» (тӗп директорӗ А. Пахомов). Вӗсем «Чӑвашсен кил-ҫурчӗ» тата «Вырӑссен кил-ҫурчӗ» комплекссене ҫӗклекенсем.
Юпа уйӑхӗн пуҫламӑшӗнче Пушкӑрт Республикинче ящур чирне тупса палӑртнӑ. Ҫавна май Чӑваш Енре ветеринарипе санитари тӗрӗслевпе вӑйлатнӑ.
Халӗ хӗле хатӗрленӗ апата, кӳрсе килекен тата каякан выльӑха, какайран тунӑ симӗҫсене тӗрӗслеҫҫӗ. Выльӑх пусмалли вырӑнсенче ветеринарипе санитари йӗркине пӑхӑннипе пӑхӑнманнине те сӑнаса тӑраҫҫӗ.
Чӑваш Ене выльӑх-чӗрлӗхрен, ҫав шутра – кайӑк-кӗшӗкрен те, хатӗрленӗ продукцие ЧР Ветеринари патшалӑх службипе килӗшӳ туса ҫеҫ кӳрсе килӗҫ.
Сӑмах май, юлашки 7 ҫулта Раҫҫейре ящур чирӗ 41 хутчен пулнине палӑртнӑ. Чӑваш Енре унашкалли 1968 ҫулта пулнӑ.
+12.5 °C