Тĕлĕк
— Пурăнатпăр-ха. Пĕрле чухне пире нимĕнле инкек-синкек те, чир-чĕр те çĕнтереес çук.
— Ватлăх та-и? — пĕчĕк хĕр ача пек айваннăн кулать Тоня. Хăй упăшки çумне ачашшăн тĕршĕнет.
— Юратакансем ватлăха та инçе-инçе тапса вăркăнтарма пултараççĕ.
— Килĕшетĕп. Çĕр çула çити пирĕн пата ан çывхартăр, — шӳтлет Тоня.
— Çапла, хытăрах тапатпăр та — ыратнипе сехри хăпать унăн.
— Тем пекехчĕ, — салхуланчĕ хĕрарăм.
— Çапла пулать те, — арăмĕн куççульпе тулнă куçĕсене чуптурĕ арçын...
Пуçланчĕ ялти пурнăç. Петр Иванович чăх-чĕп ферминчен чăхсем кайса илчĕ. Кунĕпех пахчара чакаланать Тоня. Ывăнса çитсен пăлтăра кĕрсе диван çине выртса канать. Ирсерен выç варла чĕрĕ çăмартапа ăшă сĕт хутăшне ĕçет. Кӳршĕри Микула мучи виçĕ литрлă банкăпа тин çеç юхтарнă пыл илсе килчĕ.
— Кашни ир пĕр апат кашăкĕ чухлĕ çак сиплĕ пыла çи. Çу уйăхĕнче пухнă пыл тем пекех сиплĕ. Укçа-и? Укçа çинчен калаçнă ан пул. Эп санран укçа илсен техĕмĕ манра юлать. Эй, пежем! Ман чĕрçи çинчен анмастăнччĕ пĕчĕк чух. Эсĕ карчăкпа маншăн хамăрăн хĕр пекех. — Микула мучи шывланнă куçĕсене тартма тăрăшрĕ. — Ну, юрĕ, хĕрĕм. Каç пулттипе пирĕн пата пырса лар. Карчăкăм хĕпĕртесех кайĕ. Темĕн аптăрасарах тăратъ-ха вăл çак кунсенче.
— Тавах, Микула мучи, — пырса çупăрларĕ старике Тоня. — Кăштах выртса канатăп та сирĕн пата çитетĕп.
Вăрах пăхса тăчĕ Тоня мучи хыçĕнчен. Ача-пăча памарĕ Турă Марье кинемипе Микула мучие.
Тоньăн хĕрĕпе ывăлĕ ялта чухне туха та пĕлмеççĕ вĕсем патĕнчен. Караслă пылне лĕклентеричченех çиеççĕ. Сутсан та питĕ йӳнĕ хакпа сутать мучи пылне. «Ял халăхĕ капла та укçасăр нушаланать. Чир-чĕртен сипленме, сывлăха çирĕплетме илет-çке çынни», — пуплешет вăл.
Кунĕпех тĕрлĕ курăк чейне ĕçсе киленет Тоня. Ачисем те акă каникула килсе çитрĕç. Пурнăç кĕрлесе çеç тăрать. Ывăннине те туйми пула пуçларĕ хĕрарăм. Упăшки те отпуск илсе килчĕ.
— Тоня, икĕ путевка параççĕ. Тен, санаторие кайăпăр? Пĕлтĕр каннă çĕре.
— Акă ман санатори. Акă ман курорт, — хавассăн кулать арăмĕ. — Капла пулсан эпĕ пĕтĕмпех яла куçса килме хатĕр. Шкул та юнашарах.
— Эпĕ вара? Ачасем?
— Эсĕ пĕчĕк ача мар. Мансăр та пурăнма пултаратăн. Ачасем çитĕнчĕç ĕнтĕ.
Лена çулталăкран диплом илет. Кольăн та вĕренесси икĕ çул анчах юлчĕ.
— Çук, апла мар. Шутласа пăхмалла. Ял хуçалăх пуçлăхĕпе калаçса пăхас. Тен, пĕр-пĕр механик кирлĕ мар-и вĕсене? Эпĕ ял хуçалăх институтне пĕтернĕ-çке. Инженер-механик. Мана хама та ял пурнăçĕ килĕшет. Эпĕ те ял ачи.
— Ун пекех хăтланар мар пуль кăçаллăха. Ачасене пăрахса хăварар мар пуль.
— Ара, халь кăна каларăн-çке вĕсене пурнăç тинĕсне кăларса ямалла тесе.
— Мĕнле пăрахăн хăвăн ĕçне? Сана унта хисеплеççĕ, хаклаççĕ.
— Хаклаççĕ, хаклаççĕ. Кăштах хирĕçлесен ĕнсе чикки те параççĕ.
— Аçупа аннӳ мĕн калĕç? Вĕсем те ватăсем-çке. Чăваш арçынĕ арăмĕн çуртне кайса пурăнни сумлă мар. Ку пирĕн вăхăтлăха çеç пулнине шанас килет. Пĕр хĕл каçам-ха кунта. Чĕмпĕр юнашарах-çке.
— Санпа та килĕшме пулать. Ну ăслă хĕрарăм та эс манăн. Сан пекки сайра пулать.
— Сан пекки те, — ăшшăн кулкалать Тоня. Пĕрпĕрин çине пăхса илчĕç те харăссăн пĕренене шак-шак! тутарчĕç.
— Куç ан ӳктĕрех! — ахăлтатса кулса ячĕç иккĕшĕ те куçĕсемпе телей хĕлхемĕ сапса.
* * *
Петр Ивановичăн çуралнă çĕрĕ — Самара облаçĕнче. Совет тапхăрĕнче Куйбышев облаçĕ тетчĕç ăна. Пур унта чăваш ялĕсем. Хăçан, кам килсе тĕпленнĕ малтанах çав вырăс ялĕсем хушшинче ларакан пысăках мар чăваш ялне? Хвостиха теççĕ ăна вырăсла. Чăвашла ячĕ — Хӳре ял. Тĕрĕс те. Сăнарах пăхсан ытти пысăк ялсен хӳри пекех курăнать вăл. Унтан инçех мар Атăл хĕрринче питĕ пысăк вырăс ялĕ вырнаçнă. Историпе паллашнă май çакă курăнать: хайхи ял Орлов граф именийĕ пулнă иккен. Йĕри-тавра вара — пысăках мар ялсем. Вĕсем те Орлов именийĕ шутне кĕнĕ. Çавсен хушшинче тĕпленнĕ те ĕнтĕ чăвашсен Хӳре ялĕ. Ялсенче крепостла хресченсем пурăннă. Орлов граф хай именийĕнче пĕрре кăна мар пулнине калаççĕ. Питĕ илемлĕ вырăнсем унта.
Атăл хĕррипе вырнаçнă ял выçлăх вăхăтĕнче çынсене пулăпа, çырла-кăмпапа çăлса хăварнă теççĕ. Вăрманĕ вара Атăл юппин сулахай енче вырнаçнă. Ăçтан хăваласа килнĕ крепостнойсем пулнă-ши Петр Ивановичăн йăхташĕсем? Вăл пит интересленмен кун пирки.
Ытти ялсемпе танлаштарсан Хӳре ял хăйĕн илемĕпе палăрса тăрать. Чăвашсен кил-çурчĕсем хăтлă. Йĕри-тавра хапха-хӳме. Кашни килĕрех сад пахчи. Епле илемлĕ вĕсен ялĕ çуркунне! Калăн пĕр пы-ы-сăк сад. Ытти ялсем пачах урăхла. Унта çурт-йĕрсем те япăхрах, сад пахчисем те çукпа пĕрех. Чăваш чăвашах ĕнтĕ. Вăл мĕн авалтанах хăйĕн ĕçченлĕхĕпе палăрса тăнă. Ял хуçалăхĕнче те пур çĕрте те чăвашсем малта. Вырăс хĕрарăмне колхоз ĕнисене сума яраймăн. Петр Иванович амăшĕ доярка пулса тăрăшатчĕ хуçалăхра. Ашшĕ фермăри выльăхсем валли апат турттаратчĕ. Ик ача çитĕнчĕç вĕсем çемьере. Аппăшĕ Лида Петьăран икĕ çул аслăрах. Типтерлĕ, ĕçчен çемьере çуралса ӳснĕскерсем ялти шкула ăнăçлă пĕтерсе пĕлĕвĕсене малалла ӳстерчĕç. Лида Куйбышеври экономика институтне пĕтерчĕ. Петя тăхăр класс хыççăн ĕлĕкхи Орлов граф именийĕнче йĕркеленнĕ ял хуçалăх техникумне механика вĕренме кĕчĕ. Ялтан инçех мар. Общежитийĕ хăтлă. Ку техникум çĕршывра колхозсем йĕркеленме пуçласанах уçăлнă. Чаплă техникумсенчен пĕри шутланать вăл. Мĕнле кĕрлесе тăратчĕ унти пурнăç. Тĕрлĕ кружоксем мĕн чухлĕччĕ унта. Спорт тата художествăллă пултарулăх енĕпе облаçра пĕрремĕш вырăнсене йышăнатчĕ. Юрăпа ташă ансамблĕ мĕне тăратчĕ! Ăна Петр Николаевич Плясунов ертсе пыратчĕ.
Хаваспах çӳретчĕ Петя çав ансамбле. Ертӳçĕ темшĕн ăна ыттисенчен ытларах уйăратчĕ, килĕштеретчĕ. Çакна малтан çамрăк, йăваш чăваш ачи ăнланса илме те пултарайман.
— Петя, паян пĕрер сехетлĕхе юл-ха. Санпа кăштах уйрăм ĕçлес килет манăн, — терĕ пĕррехинче ертӳçĕ ачана мамăк пек çемçе, анчах та çăра çӳçĕнчен шăлса.
— Мĕн, Петр Николаевич, пит япăх ташăçă пулать-ши манран? — йăвашшăн, шикленерех пăхрĕ ача ертӳçĕне куçран.
— Япăх мар, япăх мар, — ăшшăн кулчĕ лешĕ. — Япăххисемпе, кутăннисемпе эпĕ вăхăта ирттерместĕп. Санра Турă панă хĕлхем пур. Çав хĕлхеме вăйлăрах явăштарас килет манăн.
— Петя, мĕншĕн ертӳçĕ санпа нумайрах ĕçлет? Солист пулса ташлаттарать. Пирĕн ушкăнра санран аванрах ташлакансем те пур-çке, — тесе ăмсанатчĕç ыттисем.
Нимĕн те чĕнместчĕ ун пек чух сăпай чăваш ачи. Чĕрре кĕме юратмасчĕ вăл. Тен, çавăнпа пуль унăн çитĕнĕвĕсем ӳссе пыратчĕç.
Нумай çул иртсен пĕлчĕ Петр Иванович çав ертӳçĕ чăваш пулнине. Ун чухне лешĕ пурнăçран уйрăлса кайнăччĕ ĕнтĕ.
Петя пĕлмен. Анчах та ертӳçĕ пĕлнех ĕнтĕ вăл чăваш ачи пулнине. Çак йăрă, çӳллех мар, ырханкка, анчах та питĕ тăрăшуллă, пултаруллă ачара вăл, тен, хăйне курнă. Нумай-нумай çĕрте пулса курчĕ Петя ансамбльпе пĕрле. Питĕ паллăччĕ çав йыш облаçра. Мускав таранах çитетчĕ пултарулăхне кăтартма.
Час-часах аса килет Петр Ивановича унти пурнăç. Пĕрремĕш юратăвне те унтах тĕл пулчĕ çамрăк каччă. Люда тесе чĕнетчĕç черченкĕ, илемлĕ, питĕ мăн кăмăллă хĕре. Вăл та ташă ушкăнне çӳретчĕ. Час-часах пĕрле ташлаттаратчĕ вĕсене ертӳçĕ. Асăрхатчĕ пулас çамрăк каччă çак хĕре килĕштернине, ун çине ачашшăн тĕмсĕлсе пăхнине. Петя саватчĕ те çав, майра хĕрĕ урăххи тавра явкаланатчĕ. Люда кăмăллакан каччă хăйне принц пекех тыткалатчĕ. Ташă королĕ тетчĕç ăна. Çӳллĕскер, хитрескер ушкăнри ытти каччăсенчен уйрăларах тăратчĕ. Май пур чухне чăвашсене кӳрентерме пăхатчĕ. Каярахпа Люда унран йывăр çын пулнине те калаçкаларĕç. Те тĕрĕс пулнă çак пулăм, те тĕрĕс мар — Петя интересленмен. Майĕпен тухса пĕтрĕ çак хĕр сăнарĕ унăн чĕринчен те, асĕнчен те.
Час-часах алла тытать Петр Иванович ун чухнехи сăн ӳкерчĕксене. Ун пек чух çамрăклăха пуçĕпех чăмать. Ташласа çĕнсе илнĕ дипломсене ятарлă рамăра упрать. Паян та сăн ӳкерчĕксене алла илчĕ. Акă варринче ертӳçĕ — Петр Николаевич. Пĕвĕпе пысăках марччĕ вăл. Йăм хура çӳçлĕ, çĕмĕрт пек хура, çивĕч, анчах та питĕ ырă куçлăччĕ. Çула пуçтарăнас умĕн ачасене хăй список хатĕрлесе паратчĕ. Тухса каяс умĕн çав список тăрăх тĕрĕслетчĕ. Салтаксем пек тăратчĕç ун умĕнче çамрăксем. Нихăçан та сассине хăпартмастчĕ вăл. Пĕрре анчах илтрĕç ачасем ертӳçĕ сас хăпартса калаçнине. Калаçăвĕ леш куштан вырăс ачи ытти халăхсем çинчен киревсĕр калаçсан пулчĕ.
— Эй, чуматары! Чуваши, мордва, татары! Встань по два. Мы русские — начальники ваши, — тесе кăшкăрчĕ вăл пĕррехинче репетицисем иртекен залри алăка яри уçса.
Çакна ун хыçĕнчен кĕрекен ертӳçĕ илтрĕ.
— Апла иккен, — терĕ вăл малтанласа лăпкăн. — Эсĕ начальник иккен, эпĕ пĕлмен те. — Унтан сассине кăштах хăпартрĕ те çапла каларĕ: — Эпĕ пĕлнĕ тăрăх, пирĕн ушкăнри чăваш, мăкшă тата тутар ачисем санран чылай аван вĕренеççĕ. Стипенди илеççĕ, ашшĕ-амăшĕн капла та çӳхе кĕсйисене пуш-пушах хăварасран именеççĕ. Ан ман: начальник пулма çӳллĕ пĕв, хитре сăн, мăнкăмăллăх тата сĕмсĕрлĕх пулни çеç сахал. Çирĕп ăс-тăнпа тăрăшулăх та питĕ кирлĕ кунта. Ну, тăр хăвăн вырăнна, начальник, — терĕ вăл куларах.
Çав самантра пĕтĕм ушкăн ахăлтатма пуçларĕ.
— Ну, начальник юлташ, паянтан, тен, ертуçĕ вырăнне йышăнăн! — илтĕнчĕ хăюллă тутар ачин Мударисовăн сасси. — Эп вырăс мар та, сан пек шăл тасатмасăр пуçа каçăртса çӳреместĕп. Çынсенчен пирус тĕпĕсене те вăлтмастăп. Йĕрĕнсе вилетĕп ун пеккисенчен.
Пурте пĕр харăс шăпланчĕç. Люда именсе пуçне пĕкрĕ. Унăн куçĕсем шывланчĕç. Куштан Коля Стрельцов вара залран тухса сирпĕнчĕ. Ташă кружокне урăх пымарĕ вăл. Темле йĕркеленнĕ çав пуçтахăн пурнăçĕ — Петя пĕлмест. Людăна та вĕренсе тухнăранпа курман вăл.
Техникум хыççăн çамрăка салтака илсе кайрĕç. Виçĕ çул хушши сыхларĕ Петя Тăван çĕршыва хĕвел тухăç чиккинче. Тĕрекленсе, илемленсе таврăнчĕ каччă яла. Палласа та илеймĕн тăруках. Пĕвĕпе те çӳллĕрех, кăмăлĕ те самаях çирĕпленнĕ каччăн. Салтакран таврăнсан ашшĕпе амăшĕ ăна ялтах хăварасшăнччĕ. Пĕртен-пĕр ывăлĕ-çке. Килĕшнĕччĕ те ĕнтĕ Петя. Кăмăллать вăл ял пурнăçне. Ялтан инçех мар вырнаçнă район центрĕнче ĕç вырăнĕ те тупнăччĕ. Механик кирлĕччĕ унта. Анчах та пĕр тĕлпулу унăн пурнăçне веçех урăхла çавăрса хучĕ.
...Шавлать, кĕрлет ял варринче вырнаçнă пысăках мар, анчах та питĕ хăтлă, илемлĕ Культура керменĕ. Паян кунта уяв, ял çамрăкĕсене салтака ăсатаççĕ. Нумаййăн мар вĕсем. Кӳршĕ ялти çамрăксене шутласан пĕр вунă пулас салтак. Вĕсен колхозĕ виçĕ яла пĕрлештерсе тăрать. Ял совечĕ те пĕрре.
Виççĕмĕш шăнкăрав пулчĕ те, клуба халăх лăк тулли кĕрсе тулчĕ. Хăшĕн валли ларма та вырăн çук.
— Петя тете, килĕр ман çума, — илтрĕ каччă пĕр çамрăк сасса. Кӳршĕ ачи Саша иккен.
Петя йĕри-тавралла сăнаса пăхрĕ — ура çинче тăракан ватăсемпе хĕр упраçа курмарĕ, вара Саша çумне пырса ларчĕ.
— Ял çамрăкĕсене салтака ăсатассипе çыхăннă уява пуçлатпăр, — пĕлтерчĕ сцена çине шурă пирĕшти пек шуса тухнă пике.
Петьăн чĕри тыткăна лекнĕ кăвакарчăн пек тăпăртатать, сикет. Турăçăм! Мĕн тери чипер, мĕн тери асамлă ку пике! Сасси тата, сасси! Кун пек илемлĕ тембрлă, асамлă сасса хăй пурнăçĕнче каччă нихăçан та илтмен. Калăн, мĕнле хĕр халиччен курман, илтмен кĕвĕ инструменчĕ кăларать ку асамлă хумсене тесе.
Малтан ял хуçалăхĕнчи парторг саламларĕ пулас салтаксене, ун хыççăн колхоз председателĕ сăмах илчĕ. Вăл пурне те хаклă парнесем пачĕ, халиччен ял хуçалăхне пулăшса пынăшăн тав турĕ.
— Ан манăр. Çак тăван кĕтес, тăван хуçалăх сирĕншĕн яланах шанăçлă тĕреклĕх пулĕ! — вĕçлерĕ вăл сăмахне.
Çав вăхăтра пĕри нĕшĕклени илтĕнчĕ. Петя çаврăнса пăхрĕ те пĕр кинеми куçне ал тутрипе шăлкаланине курчĕ.
— Маюк аппа, ма макăратăн? Инкек пулман пуль те? — шикленерех ыйтрĕ вăл.
— Ах, ачам. Савăннипе макăратăп мар-и. Ытла та аван, çыпăçуллă калаçать-çке пирĕн председатель. Çынни те вăл япăх мар та-ха.
Ял совет председателĕ те çаплах вĕçлерĕ хăйĕн сăмахне. Саламлакансем татах пулчĕç: ялти шкул директорĕ, учительсем. Ашшĕ-амăш ятĕнчен хуçалăхри агроном Гурий Иванович калаçрĕ. Институт пĕтерсе инженер специальноçне алла илнĕ ывăлне те салтака ăсатаççĕ кăçал.
Ялти шкул ачисем хатĕрленĕ концерт пурин кăмăлне те уçрĕ. Учительсем те номерсем хатĕрленĕ иккен. Акă сцена çине шур акăш пикепе ялти физкультура учителĕ тухрĕç. Мĕнле илемлĕн янăрать çак дуэтăн юрри. «Албанское танго» текен юрра юрлаççĕ вĕсем.
Прости меня, но я не виновата,
Что я любить и ждать тебя устала...
Юхать юрă, çынсене тыткăнласа шухăша ярать.
Петя пуçне усрĕ. Хальлĕхе унăн никама савмалли те, кĕтмелли те çук-ха. Чĕри яш тирсе илчĕ. Çуркунне çитнĕ май тунсăх ытларах та канăçсăрлатма пуçларĕ. Юрату ыйтать унăн чунĕ. Юрату.
— Ку пике кам? Ăçтан килсе лекнĕ вăл пирĕн яла? — шăппăн ыйтрĕ Петя çумĕнче ларакан Сашăран.
— Куçна ытла ан чар. Унăн каччи пур, Чĕмпĕртен килсе çӳрет. Пирĕн учительница вăл. Кĕçĕн классене вĕрентет. Чĕмпĕрти педагогика институтне пĕтернĕ.
— Каччă упăшка мар, шăллăм. Ăна пăрса яма та пулать, — шӳтлесе ирттерчĕ Петя.
Çав каç паллашрĕç вĕсем. Паллашрĕç те — ĕмĕрлĕхех пĕрне-пĕри тупрĕç. Тоня Чĕмпĕр тăрăхĕнчи чăваш ялĕнчен иккен. Институт пĕтерсен направленипе Куйбышев облаçне лекнĕ. Ку ялти шкула кĕçĕн çулхи ачасене вĕрентме янă ăна.
— Чăваш ялĕ пулнине пĕлсен хаваспах килĕшрĕм, — пĕлтерчĕ хĕр.
Пĕр-пĕрне кăмăлларĕç çамрăксем. Мĕн çинчен кăна калаçмастчĕç-ши вĕсем тĕл пулнă вăхăтсенче! Хĕрĕн тавракурăмĕ анлă. Петя та, халăх калашле, улăм ури çинчен ӳксе юлман. Чылай вулать, нумай пĕлет каччă.
— Эпĕ сирĕн савнă тус пуррине пĕлетĕп. Тен, манăн пĕчĕк шанăçа сӳнтермелле пуль, — хăюллăн каларĕ пĕррехинче Петя. — Çулăмĕ пысăклансан чĕре çунса кĕлленесрен хăратăп.
— Каччă упăшка мар-ха вăл. Хĕр чухне хĕрĕх тус темеççĕ-и-ха, — шӳтлесе ирттерчĕ хĕр.
Пĕр вырсарни кун кăнтăр апачĕ хыççăн Петя Анат касра пурăнакан юлташĕ патне çитсе килме шутларĕ. Урăх урампа та çитме пулатчĕ унта. Темшĕн урисем Тоня пурăнакан урамалла уттарчĕç. Общежити патнелле çитсе пынă чухне палланă сасă илтĕнчĕ:
— ...Урăх килсе ан çӳре. Ман ку çула.
Пуçне сасă илтĕннĕ енне пăрчĕ те пĕр яштака каччă пуçне усса утнине курчĕ. Ăсатаканĕ Тоня иккен. Петя юнашар ӳсекен чăтлăха чăмрĕ. Асăрхамарĕ хĕр ăна. Тоня куçран çухалсан вăл юрласа ячĕ:
Прожил бы спокойно
Долгие года,
Если б ты случайно
Не прошла тогда...
«А-а, тармĕ-ха юлташ манран. Тоня патне васкас!» — хистерĕ шалти сас. Васкать каччă. Чунĕ юрлать унăн. Паçăртарах йывăçсем çинчи чечексене шурă юр пек вĕçтерекен çил те лăпланчĕ пек. Калăн, пĕтĕм тавралăх Петьăн чĕри юрланине итлет. Петьăн чĕри юрланине, леш каччăн чĕри ĕсĕкленине. Питĕ салхуллăн утатчĕ çав вăл. Тоня мĕн тăвать-ши халь? Юрламасть пуль. Тен, вăл та ĕсĕклет? Пĕр савмасăр çӳремен пуль çав каччăпа виçĕ çул. Вĕсен кӳршĕ ял каччи тесе каланăччĕ Тоня. Чĕмпĕрте ĕçлесе пурăнать. Тен, вăл та мар пуль, тен, урăх-хи?.. Каланăччĕ вĕт-ха хĕр чухне хĕрĕх тус тесе.
Вулавçăсен шухăшĕ
Çĕнĕ комментари хуш
иванов петр (2013-01-07 23:17:43):
килешмеле паянхи пурнаса санпаса парать