Электронлă вулавăш

— Атя, иккĕн каяр, йăмăкăм, — терĕ те типшĕм çын сĕтел хушшинчен тухрĕ, кăмака умĕнчи яш хĕрарăма хулĕнчен тытрĕ. Вĕсем тухса кайнă хыççăн хăраса ӳкнĕ Антун, хăйне никам та сĕтел хушшине чĕнменнине кура урай варринчех тăчĕ.

— Тепре сып та каласа пар, — куштанни, ыттисене тĕрткелесе, сĕтел хушшинчен тухса тăчĕ, Антуна курка тыттарчĕ.

— Сире каласа парас тесе, пасарта кĕтсе тăтăм. Ĕçĕр... ăнăçлă пултăр, — Антун нумай сыпмарĕ, куркине сĕтел çине лартрĕ. — Йĕлмекассинче камунсем хĕтĕртнипе халăх урсах кайнă, Варлам пуян тыррине туртса илнĕ.

— Варлама çав кирлĕ! — кăшкăрса ячĕ сĕтел хушшинче пĕри. — Вăл ытла çăтă куçлăччĕ, пĕтĕм таврара хай çеç пуян пулма хапсăнчĕ. Ман атте Варак шывĕ хĕррине арман лартасшăнччĕ. Варлам аттене хай килне хăнана чĕнтеренçи тунă, ай-ай, хăналанă, хăлха чикки панă та арманна вут тĕрттереп тесе сехрине хăпартнă. Вара атте усал Варлампа тытăçас темерĕ, арман лартас шухăша пăрахрĕ.

— Эсĕ вара камунсене хĕрхенсе тăрасшăн-и? — çиллес пăхса каларĕ куштанни. — Вĕсем Варлам çине кăна мар, пирĕн çине те турта çĕклеççĕ.

Пӳртри çынсем тавлашса кайнă, пурте коммунистсене вăрçса юнанă вăхăтра çамрăк хĕрарăмпа пĕрле типшĕм çын килсе кĕчĕ, кĕрĕк арки айĕнчен сĕтел çине пысăк кĕленче кăларса лартрĕ.

— Халĕ ĕнтĕ эпир, — терĕ вăл хавасланса, — пуçран сĕрĕм тухиччен ханша ĕçме пултаратпăр. Ку кĕленче юлашки мар, тата та пулĕ. Тӳлессе чипер тӳлерĕмĕр, çакă кăмăллă çын çуни çинчен ĕне пĕççи кайса патăм. — Типшĕмми Антуна хулпуççинчен çупăрласа илчĕ: — Ханши санăн, малтан ху курка тĕпне кăтарт!

— Малтан çакă паттăр çынна тав тăвам! — Антун сĕтел умне пырса тăчĕ, пысăк та йывăр кĕленче савăта ярса тытрĕ, икĕ курка тултарчĕ, пĕрне куштан çынна тыттарчĕ.

— Пире юратакансем пур. Ку хăех пирĕн хушша пырса кĕчĕ, хăна тума та хытса тăмарĕ. Тавăсъе сана, пасарта паллашнă юлташăм! — куштан хăйĕн куркине Антун куркипе шаккарĕ, пĕр сывламасăр шалт ĕçрĕ те курка тĕпне кăтартрĕ.

Ĕне какайĕ ахалех харама кайнипе кулянса ӳкнĕ Антун икĕ-виçĕ курка сыпнă хыççăн самаях хĕрсе кайрĕ, шавласа ларакан ушкăн хушшине кĕрсе ларчĕ те, чĕлхе чаракне çухатса, ыттисене пӳлсе пычĕ, хăй нумайрах калаçма тытăнчĕ, ăна хăйĕн сасси илемлĕ янăранă пек, шухăшĕ питĕ ăслă пек туйăнса тăчĕ, анчах хăй Йĕлмекасси çынни иккенне калама юраманнине асран ямарĕ.

— Эсир, ырă çыннăм, Йĕлмекассине манса ан кайăр, — терĕ вăл. — Нумаях пулмасть, эпĕ унта кĕрсе тухрăм та, макăрса ярас килчĕ. Мĕн çеç хăтланмаççĕ унта камунсем? Пĕлтĕр çара пакартасем Варак шывĕ хĕррине сиксе тухрĕç те хутора вут тĕртсе çунтарчĕç, турта вăрçи пуçласа ячĕç. Кăçал Хĕр-Ваçка камун хушнипе пуянсене кăна мар, чухăнсене те мăйран пăвса тытрĕç, юлашки тырра пӳлмерен шăлса кайрĕç. Эсир ячĕсене астуса тăрăр: Хĕр-Ваçка, Наçтук, Ямшăк Михали арăмĕ, Шерхулла кĕтӳçĕ. Халĕ Станук Макçи текен апăрша этем те камунсем енне çаврăнса ӳкнĕ, пăшал та, хĕç те çакса çӳрет, яла пăтратать. Паян яла пырса кĕмелле те çĕмĕрмелле!

Антун нумайччен калаçрĕ, темле те сӳтсе яврĕ, юлашкинчен, Йĕлмекассине епле те пулин инкек пырса кĕртес тесе, ӳсĕр ушкăна йăлăнма тытăнчĕ, паянах пырса кĕме чĕнчĕ.

— Эсир пымасан, пĕтрĕ вара Йĕлмекасси! — терĕ те вăл, хăйĕн хуйхи-суйхи витĕмлĕ те ĕненмелле пултăр тесе, куççульпех макăрса ячĕ, пуçне сĕтел çине хучĕ.

— Пырăпăр! — терĕ куштанни, типшĕм этем çине хаяр куçпа пăхса хушса хучĕ: — Татах та ханша пур, тетĕн эсĕ. Тух та чуп!

— Ĕçсе кăна ларатпăр. Çиесчĕ! — кăшкăрса ячĕ Антун.

— Эсĕ йĕрсе лариччен çуна çинчен какай илсе кĕр! — куштанни сĕтел çине чикĕннĕ Антуна айккинчен чышса илчĕ. — Йĕлмекассине çитме вăй кирлĕ.

— Камунсене çапма та алăсем тĕреклĕ пулмалла! — терĕ тепри.

Хаяр çухăрашакан çынсем хушшинчен типшĕм çынпа пĕрле Антун та, хулпуççи çине кĕрĕкне уртса, тула тухрĕ, нимле апатсăр юлнă лаши хуралтă хĕрринчен кивĕ улăма туртса тăнине курчĕ, çуни патĕнче йытă хăрлатса илнине илтрĕ.

— Тух! — тесе кăшкăрчĕ те Антун çуни патне чупса пычĕ, шăналăк айĕнче пĕр татăк какай та курмарĕ, типшĕм этем те ханша сутакансем патне нумай илсе кайнă-тăр, чылай вăхăт пӳртре кĕрлесе ларнă чух йытăсем те хăна пулма питĕ чипер вырăн тупнă. Вăл улăм айне ухтарчĕ, хут укçа хутаçне епле те пулин сыхласа хăварас тесе хыпăнса ӳкрĕ, анчах пӳртри ӳсĕр ушкăна ахалех хăварма кирлĕ марри çинчен шухăшларĕ.

— Эпĕ сире халĕ лайăх какай çитерес тенĕччĕ, ĕç тухмарĕ, ырă тусăмсем. Айăпĕ манра мар, — Антун куштан çын умне пырса тăрса пуç тайрĕ. — Леш этем ханшашăн панă хыççăн юлнине йытăсем сĕтĕрсе кайнă.

— Малтанах пĕçермелле пулнă. Хĕрхеннине хĕрлĕ йыт çиет çав, — терĕ пĕри.

— Ним те хĕрхенмерĕм, — Антун ӳсĕр çынсем чĕрре кĕресрен хăрарĕ, сĕтел умĕнче сиккелесе тăчĕ. — Леш этем, ханша илекенни, шăналăка уçса хăварнă.

Типшĕм çын килсе кĕчĕ те сĕтел çине тепĕр пысăк кĕленче лартрĕ, калаçу какай çинчен пынине пĕлсенех аллине сулса, кăшкăрса ячĕ:

— Ханша та тăрантарать пире, какăртать. Какайне Йĕлмекассинче çийĕпĕр. Эпир ĕнтĕ сана, кĕске сухал хамăрпа пĕрле илсе каятпăр.

— Эпĕ, ырă çыннăмсем, маларах тухса каям та сире халăх шавĕпе кĕтсе илем, хăна тăвам! — хавасланса каласа хучĕ Антун.

— Чее чăваш иккен эсĕ, — типшĕмми Антуна хулĕнчен ярса тытса силлерĕ. — Мĕн чухлĕ палкаса лартăн, çапах хăв хăш ялтан иккенне каламарăн.

— Хăвалăхсем эпĕ, — Антун, хăйĕн сехри хăпнине ирттерсе ярас тесе, кулкаласа илчĕ. — Тĕпчесе лариччен санăн мана тепĕр курка сĕнесчĕ.

— Куркине парăп та кайран кĕсйӳне ухтарăп. Тен, эсĕ хăв та камун? — тесе типшĕмми Антуна курка тултарса пачĕ.

— Эпĕ ку самана пуçланиччен Сĕве хулинче çăмарта складĕнче ĕçленĕ, пуянах та, чухăнах та пулман, — терĕ Антун, куркине ĕçсе ячĕ те çăварне кĕрĕк çаннипе шăлса илчĕ.

— Эпĕ Хусанта пулнă, Сĕвене кайкаласа çӳренĕ, сан пек кĕске сухала пĕрре те курман. Тупата, суять! — кăшкăрса ячĕ типшĕмми.

— Тавлашатпăр-и? — типшĕмми çине сиксе ӳкес пек пăхса илчĕ те çĕлĕкне хыврĕ Антун, шалта аллипе ухтарма тытăнчĕ, пĕр хут туртса кăларчĕ.

— Кай! — терĕ те типшĕмми куштан этеме курка тыттарчĕ. — Чĕрре кĕрсе тăмăпăр, ханша ĕçсе савăнăпăр, Йĕлмекассине каятпăр-и?

— Каяс! — терĕ пĕри, юрлама тăчĕ, анчах сăмах тупаймарĕ, ĕне пек кăна ĕнĕрлерĕ.

— Пырăр! — тесе Антун килкартине тухрĕ. Вăл лашине хуллен урама кăларчĕ, тăкăрлăка пырса кĕчĕ те шăхăрса ячĕ, пуç çинче тилхепине çавăрчĕ.

 

21

Кулаксен пăлхавĕн хӳри пулса килсе тухнă ушкăн пасарти халăха хаярлатса яма, суя сăмахсем каласа, ăна коммунистсемпе активистсем çине вĕскĕртме шухăш тытнă, анчах Энтрипасарти çынсем пăтранчăк ӳкĕте кĕмен, утă лавĕсем патĕнчен саланса кайнă, инкекрен айккинелле пăрăнма васканă. Кулаксем унччен чылай ялсенче пулнă, çынсене ытла та хăрушă самана килессипе хăратнă; хăйсен хир-хир тăрăх, вăрман урлă пыракан çăмхи халăха хăй çумне хутшăнтарса пырасса ĕненнĕ, ялсенчен чухăнсене те, вăтамсене те хăваласа кăларнă, вилĕмпе юнанă, хĕненĕ, пуртă та, сенĕк те йăттарнă, анчах ултав çамхине пырса лекнĕ çынсем саланса пынă, ăçтакилнĕ унта тарса пытаннă. Кулаксен сехре хăппи хыпарĕ хăйсенчен нумай малта пынă, ӳсĕр те усал ушкăн килесси çинчен пĕлтернĕ. Таврари ялсенче кулаксем халăх сиввĕн те тиркесе калаçнине илтнĕ. Антун та ӳсĕр ушкăна ĕненсех кайман, çавăнпа хăй ятне пĕлтермен, Йĕлмекассине те пырса кĕмен, таçта тарса пытаннă.

Кулаксем, вăрах ĕçсе сĕрлесе ларнă хыççăн, хăшĕсем çуна çине ларса, хăшĕсем юланутпа пасар урамне килсе тухрĕç. Унта вĕсен куçне никам та курăнмарĕ. Чи малта хăла лашапа пыракан куштан çын пăшалне ниçта тĕллемесĕр персе ячĕ, пасар кунĕ лавĕсем пĕрчĕ-пĕрчĕ улăм тăкса хăварнă çул çине тухрĕ; ыттисем лашисене ун хыççăн хăваларĕç.

Вĕсем нумай кун хушши ĕнтĕ хĕвел курман, вĕсен хĕрелсе кайнă куçĕсене сивех мар çил те шывлатнă. Çуна çинчисем тĕлĕрсе выртса пычĕç, юланутпа пыракансем тайкаланчĕç. Йĕлмекассине çитме пилĕк-ултă çухрăм юлсан, Катĕркассинчен сиксе тухнă йытăсем, пăшаллă та сенĕклĕ çынсем патне пыма хăраса, инçетрен вĕркелесе тăнă чух, куштан кăшкăрса илчĕ:

— Анкă-минкĕ ан пулăр-ха!

Куштанни хĕрĕнкĕ чухне кăна хăйне паттăр пек тытнă, юлашки вăхăтра, пуçĕ сĕрĕмрен кăштах тасалнă самантсенче, вăл хăйĕн тусĕсемпе калаçман, шăпи вĕçне çитсе пынине, хăйне ăçта та пулин çапса пăрахасса сиснĕ. Вăл çуралнă ялĕнчен усал ĕçпе тухса кайнăранпа темиçе вулăс урлă та каçнă, ытла пысăк ялсемпе станцисен таврашĕнче пулма хăранă.

Катĕркассинчен иртсен, вăл çул çинче хура мĕлке мĕшĕлтетсе пынине курчĕ, лашине урипе тапса илчĕ те юрттарчĕ. Сăхман çинчен ахаль кантра çыхнă пĕр лутра çын, лаша ури сассине илтсен, чарăнса çул çинчен пăрăнчĕ.

— Ăçталла кайма тухрăн? — терĕ куштан этем, унпа пырса танлашсанах.

— Юмахри пек пулса тухрĕ пурнăç, — терĕ виçĕ юплĕ тимĕр сенĕкне хулпуççи çине хунă çын, çул хĕррипе утса пырса. — Лаша çук пирки пĕчĕк улăм купи хирте тăрса юлчĕ. Халĕ ĕнтĕ çăлкалатăп та çĕклемпе киле качака валли йăтса таврăнатăп. Ăçта каятăн эсĕ? Сунара-и?

— Йĕлмекассине мулкач тытма, — кулса каларĕ куштан çын.

— Мулкачсем Атăл хĕрринче нумай. Вĕсем çуркунне хăва хуппине кăшлама юратаççĕ. Иккĕш калаçма çеç тытăннă самантра ыттисем хăваласа çитрĕç, шавлама тытăнчĕç.

— Ку сӳптĕркке ăçта каять? — терĕ тин çитсе чарăннă типшĕм этем.

— Хире улăм туртма! — кăшкăрсах каларĕ сăхман çын.

— Йĕлмекасси инçе-и?

— Сăрт урлă каçсан — кĕпер, унтан вара Йĕлмекасси мăрйисем курăнсах лараççĕ.

— Санăн пуç шавламасть-и? — ыйтрĕ типшĕмми куштанран.

— Мĕн вара? Пур-и? — терĕ лешĕ.

— Ахаль калаçса çăвар тутине те сая ямастăп.

— Хиртех-и?

— Юр çинче ăшăнăпăр.

Куштанни лаша çинчен сиксе анчĕ те ăна çуна патне çавăтса пычĕ. Çаксем хир варринче ĕçнине тĕлĕнсе пăхса тăман пулсан, çул çинче ăнсăртран усал ушкăна килсе лекнĕ Курак Куçми инкек курас çукчĕ, кăштах кăна утатчĕ те пăрăнса кĕрсе каятчĕ.

Типшĕмми Антун какайĕпе йӳнеçтерсе, усламçăсене хăратса çул çине те пĕр пысăк кĕленче тулли ханша илсе тухнă иккен.

— Мĕн ых-ых чĕппи тытса ĕнтĕркетĕн? — тесе типшĕмми Курак Куçмине курка тыттарчĕ.

— Ĕçни аван-ши? Кайран хирте шăнса хытмăп-ши? — текелесе илчĕ Курак Куçми.

— Янках яр! — кăшкăрчĕ типшĕмми. — Эпир сана шăнса хытма памăпăр, ыттисене хытарма пырăн.

— Сып! — терĕ куштанни.

— Сыпасса сыпăп... — Курак Куçми хăй çине хаяр куçпа пăхакансене курчĕ, ним те калама аптрарĕ, ĕçсе ячĕ.

— Халĕ ĕнтĕ эсĕ пирĕн! Сенĕкне тыт та ут! — типшĕмми ăна хулпуççинчен ярса илчĕ, çуна çине йăвантарчĕ.

— Ăçта каям-ха эпĕ сирĕнпе? — терĕ Курак Куçми.

— Камунсене тӳнккеме! — çухăрса каларĕ типшĕмми, сăхманлă ырхан çынна пусса выртрĕ те ахăрса кулса ячĕ.

Курак Куçми ку ушкăн ялсенче çӳрени çинчен илтнĕ, çавăнпа та хăй, путене пек, йытă çăварне килсе лекнине пĕтĕмпех ăнланса илчĕ, ним тума та пĕлмерĕ, хăранипе те шăннипе тăр-тăр чĕтреме тытăнчĕ.

— Йĕлмекассинчи камунсене пĕлетĕн-и? — темиçе хутчен те ыйтрĕç унтан.

— Йĕлмекассинче эпĕ каччă чухне кăна пулнă, — терĕ вăл ним суймасăр, анчах ăна типшĕмми те, ыттисем те çапкаласа илчĕç, вĕлерсе хире пăрахса хăварассипе те хăратрĕç. Ĕмĕрĕнче нихçан та ырлăх курман, çынсенчен хăраса пурăннă мĕскĕн хресчен тарма хăюллă шухăш тупаймарĕ, хыçалтан юр вĕçтерсе пыракан çуна çинче Иĕлмекассине пырса кĕчĕ. Малта юланутпа пыракан Куштан, Антун сиксе тухасса кĕтсе, урамра чарăнса тăчĕ, Çеркки умĕнче çынсем тăнине курчĕ те лашине унталла сиктерсе пычĕ:

— Камунсем ăçта? Кăтартăр! — тесе вăл пыр тĕпне хыртарса кăшкăрчĕ.

Çынсем Çеркки лавкки умĕнчен пĕр самантрах çухалчĕç, пахчасем урлă, çуртсен çумĕпе тарса пытанчĕç, Укахви, çаратасран шикленсе, лавкка чӳречине шалтан хăмапа хупларĕ.

— Уç! — терĕ куштанни, чӳречене пăшал кӳпчекĕпе çапса çĕмĕрчĕ. — Эрех пур-и?

— Çук, — илтĕнчĕ шалтан хăраса ӳкнĕ сасă.

— Камунсем ăçта?

— Хĕр-Ваçка, — терĕ питĕ шăппăн Укахви. Хăйсене Антун кĕтсе илмен пирки çиленсе, куштан этем кушак та курăнман пушă урамра, чĕлпĕрне кăрт-карт туртса, лашине темиçе хут та сиктерсе илчĕ, тарăхса çитнĕ лаши, хуçине хăй çинчен сирпĕтсе хăварас пек, сиккипе кайрĕ, хăй хыçĕнче тăман мăкăрлантарса хăварчĕ.

— Хĕр-Ваçкана тытăр! — кăшкăрса ячĕ куштан. Унăн юлташĕсем, çунисене пăрахса, урамра чупкаларĕç, Хĕр-Ваçка ăçта пурăннине пĕлмерĕç, ыйтса тĕпчеме çуртсене кĕре-кĕре кайрĕç. Курак Куçми пăрахса тарма манса кайрĕ, хăй юратса ӳстернĕ Хамит лашин хуçине — Станук Макçине — шыраса тупма ăс тытса, тĕркĕшӳре Чинук патне кĕрсе кайрĕ те йăваш сасăпа шăппăн ыйтрĕ:

— Ан хăрăр. Мана Станук Макçи кирлĕ, — терĕ.

— Сан тус-и вăл? — тесе кăмака хыçĕнчен сиксе тухрĕ Вирук.

— Питĕ лайăх тус. Эпĕ ăна лаша сутнă.

— Çырмана кайнă çĕрте тăкăрлăк хĕрринче, — терĕ Вирук, хăй сăхманлă çын тухса кайсанах чӳречерен пăхрĕ, йăваш çын сенĕк йăтса утнине курчĕ, вĕлерекен çынна хăйĕн куккăшĕ патне çул кăтартса патăм тесе макăрса ячĕ. Чинук, Çеркки лавкки умĕнче пăшаллă çын тăнине курсанах, килкартине чупса тухнă, «Камунсем ăçта?» тенине илтнĕ, пахча хыçĕпе Хĕр-Ваçка патне чупса пынă, пӳртĕнче апат çисе ларакан çынна: «Тар!» — тесе каласа хăварнă та хăй кантăр çурăмĕсем хушшине пытаннă.

Темиçе уйăх ĕнтĕ тĕпсакайĕнче пурăнса шурăхса кайнă Энтри яла шăв-шав пырса кĕнĕ чух хăйĕн шапаллă тĕттĕм тĕнчинчен тухнă та, алăка сăлăп ярса, пӳртре пĕчченех апат çисе ларнă. Нумайранпа кĕтнĕ хаяр пăлхав килсе çитрĕ тесе, вăл васкасах урама сиксе тухрĕ, Варлам патне чупрĕ. Варлам хапхи яланхи пекех питĕрĕнчĕк пулнă. Энтри хапхана чылай тӳнлеттернĕ хыççăн Матĕрне тухрĕ, ним те ыйтса тăмарĕ, хапха уçрĕ.

— Мана Варлам пичче кирлĕ! — тесе кăшкăрса каларĕ те Энтри пӳртелле вирхĕнчĕ; сухалĕ шăртланса кайнă пирки Матĕрне ăна паллаймарĕ те.

— Варлам пичче, винтовка пар! — терĕ Энтри шалти пӳлĕмре тĕлĕрнĕ пек тăсăлса выртакан çынна. — Пăлхав килсе çитнĕ, коммунистсене пемелле!

— Кам вара эсĕ? — терĕ Варлам, минтер çине тайăнса.

— Çерккин аслă ывăлĕ Энтри. Атте ман пăшала сана сутса янăччĕ.

— Эх, ачам, ун пек теттене мĕн туса усрам эпĕ? Люшша ăна тахçанах сутса янă, — питĕ лăпкă каларĕ Варлам.

— Люшша ăçта?

— Чишма ялĕнче.

— Эх, халĕ ун ялта пуласчĕ! — Энтри Варлам çине тарăхса пăхса тăчĕ, вăл хăйне çын вырăнне хуманнине, пăлхавра паттăр пулассине шанманнине пĕтĕмпех сисрĕ.

— Люшша мĕн тума кирлĕччĕ халь? — терĕ Варлам, пĕвне йăтса тăма йывăртан каллех выртрĕ, тĕлĕрсе каяс пек, куçне хупрĕ.

— Пăлхав-çке, Варлам пичче, — пуçне сулса илчĕ Энтри. — Коммунистсене çаплах ирĕк парса пурăнăпăр-ши?

— Пăлхав тумастăр, пуканелле вылятăр эсир, — Варлам çаврăнса выртрĕ те мăкăртатса каларĕ. — Каюра Тимахви те пăлхава çĕкленчĕ, хăй йытă çыртнипе вилсе кайрĕ. Халĕ эсĕ ĕнтĕ чупса тухнă, хĕç хушшине хăнкăла кĕнĕ пек, сиккелесе çӳретĕн, пăшал та тытасшăн. Пăс пур та ăс çук сирĕн!

— Коммунистсем майлă мар-и эс, Варлам хуçа? — ыйтрĕ Энтри.

— Халлĕхе çук-ха, майлă мар, эсир, акă, вĕсене майлă ĕçлесе пыратăр.

— Епле? — тĕлĕнчĕ таркăн.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн