Электронлă вулавăш

— Иркка, урăх вăй выляр-ха! — тесе çинçе сассипе кăшкăрчĕ вăл.

— Мĕнлине? — Иркка чарăнса тăчĕ. — Юртан этем кĕлетки тăвар! — Пĕлместĕп, кил! — Иркка Вилюка кăчăк туртрĕ.

Вĕсем виççĕш юр муклашкисене пысăклатса пырса кустарчĕç, иккĕн те, пĕрерĕн те эхлетсе пĕр вырăна çĕклеме тытăнчĕç. Нумаях та вăхăт иртмерĕ, урам тăрăх чупса çӳрекен ытти шухă ачасем те хаваслă вăййа хутшăнчĕç; купи ӳснĕçем ӳссе пычĕ, вара этем кĕлеткин кăкăрĕ пулса тăчĕ. Таçтан виçĕ патак тупса килчĕç, иккĕшне алăсем тума купа çумне тирчĕç, тепĕр патакне мăй вырăнне кĕртсе лартрĕç, ун çине пуç тăхăнтарса лартмалла. Кĕлеткен пуçĕ патне алă çитми те пулчĕ. Ирккапа Хĕлле-Хĕлип Ямшăк Михалисен килне кĕчĕç те, икĕ пукан илсе тухса, кĕлетке умне лартрĕç.

— Ме, тыт! — тесе пукан çинче тăракан Ирккана ачасем юр чăмаккисем парса тăчĕç.

Иркка кĕлеткен аллисене туса çитерчĕ, пуçне те вырнаçтарса лартрĕ.

Çав самантра лапсăркка çĕлĕк тăхăннă Колякка килсе тухрĕ. Ăна ытла чăркăша кĕрсе ашкăнса çӳренĕшĕн ачасем пĕрре тытса хĕртнĕччĕ, унтанпа ăна амăшĕ урама тухма та чарнăччĕ. Колякка пĕр сăмах та чĕнмерĕ, ачасем хушшинче тăчĕ-тăчĕ те сасартăк юр этеме пырса тапрĕ, йăвантараймарĕ, пĕрре сиксе илчĕ те аллипе çапса пуçне сирпĕтрĕ.

— Ăçтиçук, Варлам чĕппи! — Иркка кăшкăрса ячĕ, вирхĕнсе таракан Коляккана хуса çитрĕ те çурăмĕнчен, аллипе тӳнккесе пычĕ.

Ăçтан та пулсан тĕттĕм çĕртен тăмана лăпăс-лăпăс вĕçсе тухсан, ăна чанасемпе çерçисем пур енчен те хупăрласа илсе хӳтернĕ пек, ачасем пурте Коляккана тустарма тытăнчĕç, юр чăмаккисемпе персе пычĕç, пĕр ача ăна Варлам çурчĕ умне çитес чухне ура хучĕ те çул çине чикелентерсе ячĕ. Çиленсе кайнă ачасем пăчăр тĕкне тататчĕç пулĕ, анчах хапха умне Матĕрне тухрĕ, ачасен юр кĕлетки патнелле каялла килмелле пӳлчĕ.

— Атьăр пуçне тепĕр хут лартар, — терĕ Иркка.

— Куçĕсене кăмрăкран тăвар! — Хĕлле-Хĕлип килне чупса кĕчĕ те пĕр ывçă кăмрăк илсе тухрĕ.

Ирккапа Вилюк икĕ пукан çине хăпарса тăчĕç, пуçне çĕнĕрен туса лартрĕç, куç харшине те, куçĕсене те кăмрăкран турĕç, юр кĕлеткене турпассемпе хырса якатрĕç те, сиксе анса, аяккарах кайса тăчĕç.

— Мĕнле пек? — терĕ Иркка, хĕвелтен хупланса, алă витĕр пăхрĕ.

— Хăрушă курăнать, — терĕ пĕр ача.

— Каснă-лартнă Варлам, — терĕ Хĕлле-Хĕлип. Ачасем юр этем тавра чупкаласа кăшкăрашрĕç:

— Варлам!

— Усал куçлă!

— Хĕнес Варлама! — çухăрчĕ пĕр ача.

— Хĕнес! — тесе илчĕç темиçе сасă.

Унччен те пулмарĕ, сиккелекен ачасем юр чăмаккисем турĕç, çул çинчен лашасен шăннă тăккаланчăкĕсене пухрĕç, çаксене пурне те кĕлетке çине вăр-вар вăркăтма тытăнчĕç, кĕлеткене патакпа хĕртсе те, урисемпе тапса та илчĕç.

— Мĕн кĕрлетĕр? — терĕ пĕр сасă.

— Варлама тĕп тăватпăр! — сиккелерĕç ачасем.

— Ашкăнса кайрăр-и? Кăтартăп сире! — туйипе хăмсарса, ачасем хушшине чиркӳ старости пырса тăчĕ, юр этеме урипе тапрĕ-тапрĕ — йăвантараймарĕ, кăкăрĕпе пырса тĕртĕнчĕ, хăй те унпа пĕрлех ӳкрĕ, урисене тăратса выртрĕ.

Чăл-пар саланса кайнă ачасем ăхăлтатса кулчĕç, шăри-шари çухăрчĕç, çаврăна-çаврăна пăхса, Муçука витлесе хăварчĕç:

— Чан çап, Муçук!

— Юр паттăра пытарма пупа чĕн!

Ача-пăча пысăккисем калаçнине хăлхана чиксех пырать, темле хыпар та пуçтарать. Вĕсем урамра пулса иртнĕ пухура пĕтĕм халăх Муçука питлесе кăшкăрнине итленĕ, ăна сăмах калама паманнине те курнă, Муçук ячĕ халĕ шыв çинчи пĕчĕк турпас вырăнне те тăманнине сиснĕ, çавăнпа ĕнтĕ шухă чунлă ачасем унтан хăрамаççĕ.

Муçук мăкăртатса утма тытăнсанах, ачасем пĕр харăс такмакларĕç:

 

Муçук кайнă Мăркара,

Мăркара та пасара.

Мăкăр вырăнта тăрса,

Мăкăртатса, мăрлатса,

Мухтанасшăн илнĕ çак

Марăлти хура кушак.

 

Ăшă кунта чупкалакан ача-пăча тем те хăтланать, пур çĕрте те савăнăç тупать.

— Алсишсене типĕтсе тухар-ха, Хĕлип, — терĕ Иркка, хăйсен тĕлне çитсен, вăл шавлă ушкăнтан тăрса юлчĕ.

— Манăн та йĕпе, — Хĕлле-Хĕлип алсишĕсене çапса илчĕ.

Вите çумĕнчи тап-таса юр çине пăхса илчĕ Иркка. Пĕр хура пăнчă та çук, юс йĕрри кăна иртет.

— Хĕлип, пăртак кĕтсе тăр. Эпĕ юр çине çырам-ха, — терĕ Иркка, патакпа хуллен чĕрме тытăнчĕ.

«Юратнă Лисук» тесе саспаллисене шкулта вĕрентнĕ пек кукăртса илемлетнĕ чух çатан хĕрринче Хĕр-Ваçка курăнса кайрĕ.

— Аçу килте-и, Иркка? — терĕ чăм тара ӳкнĕ Ваçка, хăй шиклĕ куçĕсемпе ял çине пăхкалать.

— Вулăсра.

— Лаша килте-и?

— Хамит килтех.

— Халех лашуна витерен кăлар!

— Мĕншĕн, Ваçка пичче? — Иркка шартах сикрĕ, Варлам пек пуянсенчен те хăраман ял пуçлăхĕ Хамите туртса илессĕнех туйăнчĕ ăна, çакна пĕлтернĕ пекех; Ваçкан хаярланса кайнă куçĕсем выляса илчĕç.

— Хамита эпĕ вулăсра аçуна паратăп. Ан хăра, Иркка. Васка! — тархасласах каларĕ Ваçка, ял варринче такамсем шавланине итлерĕ, килкартине кĕчĕ.

— Мĕн пулнă пичче? — Иркка витере тумлакан шывпа çурăмне йĕпетнĕ Хамите çавăтса тухрĕ, чĕлпĕрне таçта васкакан Хĕр-Ваçкана тыттарчĕ.

— Яла кулаксем килнĕ. Аннӳ тарса пытантăр, — терĕ те Ваçка Хамите хăвăрт утланчĕ.

— Кулаксем мĕн тăваççĕ? — пăшăлтатса ыйтрĕ Иркка вĕрлĕк хапхана уçнă май.

— Вĕлерме те пултараççĕ. Эсир те тухса ан çӳрĕр, пытанăр! — Ваçка Хамите шак сиккипе чуптарчĕ, çырманалла анса кайрĕ.

— Аннене кайса калас-и? — кăшкăрса ячĕ Хĕлле-Хĕлип, анчах ун çинçе сасси Ваçка патне çитеймерĕ.

— Тарар, Хĕлип! — Иркка ăна хулĕнчен ярса тытрĕ те, вĕсем пӳрте чупса кĕчĕç. Иркка вучахри кĕле ăскăчпа ăсса витрене яракан амăшĕ умне пырса тăчĕ те васкаса калама тытăнчĕ:

— Анне, анне! Яла кулаксем килнĕ. Çынсене вĕлермелле, тет. Хĕр-Ваçка Хамите утланса тарчĕ, сана пытанма каларĕ.

— Тепĕр ухмах тупăннă. Лашасăр тăрса юлтăмăр-и? — тимĕр ăскăчпа юнаса, шăл витĕр каларĕ амăшĕ, кĕлне вĕçтерсе, витрине урайне лартрĕ. — Ху кашăка та чипер тытма пĕлместĕн, килти лашана ют çынна тыттарса яратăн?

— Ваçка пичче Хамите вулăсра аттене паратăп, терĕ. Хăйне вĕлересрен тухса тарчĕ вăл, — Иркка, ăнланма пултарайман амăшне çиленсе, йĕрсе ячĕ. — Вĕлереççĕ, анне! Тар! — çухăрса каларĕ те куçне икĕ аллипе хупларĕ.

— Пĕр-икĕ пукку вĕреннĕ те ăсланса кайнă, шĕшлĕ, хуçа пулса тăнă, лашана та парса янă, — кăмака патĕнче мăкăртатрĕ амăшĕ. — Мана кам вĕлертĕр? Эпĕ камун мар, Наçтук пек, урамри сĕтел çине тăрса кăшкăрман.

— Атте камун пулса кайнă, пăшал та, хĕç те çакнă. Акă тытĕç те сана та, мана та вĕлерĕç. Тар, анне! — Иркка пĕтĕм чунтан каларĕ, тулта тем шав пуррине илтрĕ, чӳречерен пăхрĕ, хулпуççи çине сенĕк хунă çын вĕрлĕк хапха умĕнче тăнине курчĕ. — Кулак килнĕ, анне! — терĕ Иркка, вилĕм йăтса килнĕ этем киле пырса çитнине туйса илчĕ, хытсах кайрĕ.

— Чăнах-ши? — терĕ амăшĕ, чӳречерен пăхса. — Эсĕ тухса калаç, эпĕ тĕпсакайне сикем. Эс пĕчĕк.

Ирккапа Хĕлле-Хĕлип пӳртрен тухнăччĕ çеç, сенĕклĕ çын питĕ йăваш сасăпа каларĕ:

— Усалли эпĕ мар. Ан хăрăр, ачасем! Эпĕ — Катĕркассем, Курак Куçми. Манăн Макçи тусăм килте-и?

— Çук, — терĕ Иркка, сасси ачаш пулин те, сенĕклĕ çын патне пыма хăрарĕ.

— Эсĕ кулак-и? — терĕ Хĕлле-Хĕлип, хапха патнелле пырса..

— Эй, ачам, манран кулак пулать-и? — терĕ хура сухаллă лутра çын. — Манран ан шикленĕр, кунтарах килĕр. Макçи тусăм мĕнле çĕмĕрттерет? Лаша сывă-и, лайăх чупать-и?

— Сывă, — Иркка хапха умне пырса тăчĕ, сенĕклĕ çын чăнах та кăмăллă иккенне ĕненчĕ.

— Аçу манран лаша илнĕччĕ. Эпĕ ăна выçă пирки сутса ятăм, халĕ те лашасăрах пурăнатăп, туянма вăй-хал çитмерĕ. — Курак Куçми сенĕкне юр çине тăрăнтарчĕ те ун çине кăкăрĕпе тайăнчĕ.

— Хамит питĕ лайăх лаша, — терĕ Иркка. Унăн хăрани пĕтĕмпех иртсе кайрĕ, ырă кăмăллă çынпа калаçас килчĕ. — Хамит этем пекех ăслă, чи лайăх лашасене те хуса çитет те вăшт кăна иртсе каять.

— Мана, ĕлĕкхи чухăн хуçине, манса кайрĕ пулĕ ĕнтĕ, янавар, — Курак Куçми хурланса пăхса илчĕ. — Пĕрре мăйĕнчен ачашласа хăварасчĕ. Паян аçу килет-и, хĕрĕм. Калаçса ларасчĕ.

— Пĕлместĕп, — пуçне сулчĕ Иркка. — Хамит тиха чухне те çаплах ăслăччĕ-и, пичче? — терĕ.

— Хамит ман килтех çуркунне çуралчĕ. Пĕр-икĕ кунтан амăшĕ урине икĕ пĕрене хушшине лектерсе хуçрĕ, вара ăна пусрăмăр. Хамит асап курчĕ, малтан качака сĕчĕ ĕçтерсе ӳстертĕм. Тертре ӳснĕ выльăх ăслă пулать, хĕрĕм.

— Ун чухне те Хамит кĕсьене шăршлатчĕ-и? — терĕ Иркка.

— Выçă ӳснĕскер таçта та апат шырама вĕреннĕ ĕнтĕ. Эпĕ ăна яланах çăкăр татăкĕ параттăм, вăл çавăнпа шăршлама хăнăхса кайнă.

Курак Куçми татах тем каласа пама хатĕрленнĕччĕ, ял варринче пĕр хĕрарăм хăрушă çухăрса яни илтĕнчĕ.

— Урама ан тухăр! Тарăр, ачамсем, — терĕ Курак Куçми, сенĕкне хулпуççи çине хучĕ те тăкăрлăкпа утрĕ.

Ялта кăшкăрашса ӳхĕрекен сасăсем вăйланса пычĕç. Иркка Хĕлле-Хĕлипе хулĕнчен ярса илчĕ те витене танкăлтаттарса илсе кĕчĕ, кĕтесре выртакан икĕ йывăç каска çине кăтартрĕ:

— Кĕрсе вырт, урусене пытар! — терĕ, хăй тепĕр каска хăвăлне кĕрсе кайрĕ.

Хурама каскасене Макçи çамрăк чухнех Варак шывĕ хĕрринчен илсе килнĕ, тырă хума ырçасем тăвасшăн пулнă, анчах тырри нумай усрамалăх йăтăнман, пысăк ырçасем кирлех те пулман. Пытанмалла вылянă чух Иркка яланах каска хăвăлне кĕрсе выртнă, ăна никам та шыраса тупайман.

— Кулаксем те тупас çук, — шухăшларĕ Иркка.

 

20

Таçта, Йĕлмекассинчен чылаях инçетре, кулаксен пăлхавĕ хаярлăхпа йӳçсе хăпарнă, унăн хыпарĕ Энтрипасар ялне эрне кун, пасарта халăх кĕрленĕ чух, пырса çитнĕ. Чи малтан утă лавĕ çине пĕр кĕреçе сухаллă куштан хăпарса тăнă, ханша кӳпсе тултарнăскер икĕ аллине чăмăртаса, пуçĕ çинче çавăрнă.

— Камунсене пушкарма тухрăмăр. Хăш ялта вĕсем нумай? — урса кайсах сĕлекине сирпĕтнĕ вăл, шухăшĕ çыхăнса пыман тĕлте намăс сăмахсем те каланă. Пасар халăхĕ утă лавĕсем тавра кĕпĕрленсе тăнă.

Йĕлмекасси çынни, çĕнĕ пуяна тухса кайнă Антун, хăй çине тырă парăмĕ хунăранпа килне пырса та кĕмен, лашине ялтан яла чуптарнă, хурăнташĕсемпе юлташĕсем патĕнче çĕр каçнă, кунти пасара ĕне какайĕ сутма ирхине ирех çитсе чарăннă. Унăн çуни патĕнче никам та тăрса юлмарĕ, вăл пĕкĕрĕлчĕк лаши сĕлĕ улăмне апат курман пек çăвар тулли çинине сăнаса тăчĕ, утă лавĕ çинче çухăракан куштан çын çине пăхса илчĕ. Антун лашине хăвăрт кӳлчĕ, какайне шăналăкпа витрĕ те çунине тĕкме пекех таракан халăх айккине пырса тăратрĕ.

— Камунсен ячĕсене пĕлтерĕр! — тесе тепĕр хут хаяр сасăпа çухăрса илчĕ куштан çын, тӳпери сивĕ те хăмăр пĕлĕтсене çиленнĕ пек юнарĕ те утă лавĕ çинчен сиксе анчĕ. Халăх таçтан килсе тухнă хĕрĕнкĕ этем сăмахне хăлхана чикмерĕ, икĕ урам хушшинчи сарлака лапам çине сарăлчĕ, хăраса ӳкни те, хыпăнса калаçни те палăрмарĕ. Сутуçăсем хăйсен таварĕсене мухтаса кăшкăрашма чарăнчĕç. Антун каллех çап-çара çĕрте тăрса юлчĕ, леш куштан хăй пек хĕрĕнкĕ пилĕк-ултă çынна ертсе килнине курчĕ те çуна çинчех ларчĕ.

— Мĕн туса ларатăн, кĕске сухал? — терĕ ăна куштан этем, çăра куçхаршисем айĕнчен пăхса илсе.

— Кунта шавланине илтрĕм те, ларатăп-ха, — Антун хăраса ӳкрĕ, хутаç тулли укçине те, какайне те çаксем тăпăлтарса илес пек туйăнчĕ.

— Шавлани кăмăлна каймарĕ-и, кĕске сухал? Эпир сан пеккипе калаçма пĕлетпĕр, ураран тытатпăр та пуçхĕрлĕ кустаратпăр, — куштан çунана хăрах ӳречинчен тытрĕ те çĕклесе кăтартрĕ.

— Эпĕ кайран çитрĕм, пурне те илтсе юлаймарăм, ырă çыннăм. — Антун ним тума аптрарĕ, малтан çак куштан унпа ăшшăн калаçасса кĕтнĕччĕ.

— Çапăçма е хăна тума? Хăшне килĕшетĕн? Э? — куштан çын халех çапса пăрахас пек пăхкаларĕ.

— Ăнланса çитейместĕп, ырă çыннăм? — Антун тем тума та хатĕр пулнă пек тилмĕрнĕ сасăпа каларĕ, хăй ларнине кăна уçăлса каймасăр тытăнса тăракан шăналăк çинчен тăма хăрарĕ.

— Пирĕнпе пĕрле камунсене тӳнккеме пыратăн-и? Пымасан, лашуна тытса илетпĕр. Хăш ялта камунсем нумай?

— Камунсем-и? Йĕлмекассинче нумай.

— Эсĕ унтан-и?

— Эпĕ хам урăх ялсем, унта пултăм. Камунсем алхасса кайнă, халăха вĕри çатма çинче ташлаттарма тытăннă, сывлама та памаççĕ. Акă турă! — Антун сăхсăхса илчĕ.

— Эсĕ пире, кĕске сухал, сăхха персе ан лар! Хăна тăвасси пур-и сан? — тин çеç хăйăрпа тасатнă пăхăр сăмавар пек хĕрлĕ питлĕ куштан этем Антуна мăйĕнчен икĕ аллипе ярса тытрĕ те пуçне пăрса татас пек силлерĕ.

— Пур, ырă çыннăм! — пăвăнса ларнă Антун аран-аран каласа хучĕ. — Ханши ăçтарах тупăнĕ-ши? Укçине хĕрхенмĕттĕм.

— Хамăр тупăпăр! — тесе кăшкăрчĕ пĕр тăрнаккай типшĕм этем, виçĕ-тăватă пĕрчĕллĕ сухалне шăлса.

— Ларар! — куштан кăшкăрса ячĕ, Антунпа юнашар вырăн илчĕ, ыттисем те çуна çине сике-сике ларчĕç.

— Хам ертсе каятăп, — терĕ типшĕм этем, Антунтан тилхепене карт туртса илсе, шăл витĕр шăхăрчĕ.

— Хĕр-Ваçкана та, ыттисене те вĕрентем-ха, — шухăшласа пычĕ Антун пĕкĕрĕлчĕк лаши юр вĕçтерсе юртнă май.

— Камунсем сана та ярса тытрĕç-и? — терĕ Антуна куштан, хăй çăварне карсах анасларĕ.

— Эй, ырă çыннăм, ан та кала ĕнтĕ. Макăрса ярас килет, — Антун хăй ăçтисем пулнине ыйтасран хăраса пычĕ, ӳсĕрĕлсен те каламалла мар тесе чунне хытарчĕ.'

— Манăн пытарнă тырра пĕрчĕ хăварми шăлса кайрĕç. Тулса çитнĕ çиллĕме ниçта чикме пултараймастăп. Камунсене çапас та сенĕкпе чикес! — куштан çын нумаях калаçаймарĕ, ларнă çĕртех тĕлĕрме тытăнчĕ.

— Тăпру! — терĕ типшĕм этем, тилхепене Антуна тыттарчĕ те сиксе анчĕ. — Хĕрарăмсем чупкалаччăр, çимелли те, ĕçмелли те пултăр! — сасси çинçешке те хăйăлти пулсан та, хытă кăшкăрма мекĕрленчĕ вăл хапха умĕнче.

Вĕсем уçса пăрахнă хапхаран юр вĕçтерсех кĕрсе кайрĕç. Антун лашине вите умĕнче чарчĕ, анчах çуни çинчен анма васкамарĕ, епле пулсан та ĕне какайне сыхласа хăварасшăн пулчĕ.

— Эсĕ çуна çинче чĕп кăларасшăн-и, кĕске сухал? — кăшкăрса ячĕ куштан.

— Халех кĕретĕп! Халех! — терĕ Антун йăваш сасăпа. Çынсем пӳрте кĕрсе кайсан, вăл какай çинчи шăналăкне йывăç йĕпсемпе тирсе тухрĕ, лашине тăвармарĕ, урхалăхне çеç пушатрĕ.

Антун пӳрте кĕнĕ çĕре ушкăн çын кĕрĕкĕсене хывса пăрахса, сĕтел хушшине кĕрсе вырнаçма та ĕлкĕрнĕ, варринче куштанни ларать, шурă кĕпин тĕрĕллĕ çухине вĕçертсе янă, хура çăмлă кăкăрĕ курăнать.

— Ме, сып, кĕске сухал! — терĕ те вăл, Антун çине хĕрлĕ куçпа пăхса, курка çĕклерĕ.

— Малашне те пĕрле ĕçмелле пултăр, ырă çыннăм, — Антун шалт ĕçрĕ. — Пасарта шăнса тăни пĕтĕмпех иртсе кайрĕ, — терĕ.

— Халĕ ĕнтĕ хăвăн хăна тумалла, — терĕ тăрнаккай этем, кăмака умĕнче тăракан хĕрарăма кăшкăрса каларĕ.

— Йăмăкăм, çуттине тупса кил-ха.

— Ăçтан тупам-ха? — илтĕнчĕ хĕрарăм сасси.

— Эй, йăмăкăм, патша пек çын умĕнче чипер калаç. Çĕр айне анса кай та туп! Хаклă хакпа тӳлетпĕр.

— Мĕнпе вара?

— Çуллă какайпа. Çапла-и? — типшĕм этем Антун çине тинкерсе пăхрĕ.

— Тӳлĕпĕр, йăмăкăм, — терĕ мĕскĕн сасăпа Антун. Çуни çинчи какайĕ харама каясса чĕри унчченех сиссе илни халĕ ĕнтĕ тĕрĕсех пулчĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн