Чӑвашлӑх анлӑхӗнче вӑй хуракансем паянхи куна кашни ҫул асра тытаҫҫӗ — Митта Ваҫлейӗн асӑну хӑми ҫине чечек хураҫҫӗ. Кӑҫал та, чӑваш халӑхӗн пултаруллӑ ачине тытса кайнӑ кунхине, вӗсем Карл Маркс урамӗнчи 24-мӗш ҫурт умне пухӑнчӗҫ.
Асӑну хӑми умне чечек хума Чӑваш наци конгресӗн Президиум пайташӗ Николай Егоров, чӑвашсен паллӑ ваккачӗ Николай Столбов, «Ирӗклӗх» пӗрлешӗвӗн пайташӗсем Дмитрий Степановпа Юлия Романова, Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ ӳнерҫи Николай Енилин, Митта Ваҫлейӗн ячӗллӗ преми фончӗн ертӳҫи Илле Иванов тата чӑваш ҫыравҫи Юрий Сан хутшӑнчӗҫ.
«Ирӗклӗх» общество организацийӗн хастарӗсем Чӑваш Енӗн Конституцийӗн кунне йышӑнтарасшӑн. «Чӑваш Республикин патшалӑх влаҫ органӗсен официаллӑ порталӗнче раштавӑн 9-мӗшӗнче (ку куна тӗрӗссипе раштавӑн 12-мӗшӗнче палӑртаҫҫӗ-ха) Раҫҫей Федерацийӗн Конституци кунӗпе ЧР Элтеперӗн Михаил Игнатьевӑн ячӗпе салам пичетленӗ. Ҫӗршыв шайӗнче «Раҫҫей Федерацийӗн Конституцийӗн кунӗ ҫинчен» 1994 ҫулхи авӑн уйӑхӗн 19-мӗшӗнче йышӑннӑ саккун пур», — ӑнлантарса ҫырнӑ Чӑваш халӑх сайтне асӑннӑ пӗрлешӳ хастарӗсем.
«Ҫав вӑхӑтрах Чӑваш Республикин Конституцине йышӑннӑ кун та (2000 ҫулхи чӳк уйӑхӗн 30-мӗшӗ), унччен те, маларах та Чӑваш Республикин Элтеперӗн сайтӗнче те, Чӑваш Енӗн влаҫ органӗсен официаллӑ порталӗнче те республикӑн тӗп саккунӗпе Михаил Игнатьев саламлани пулмарӗ», — пӑшӑрханаҫҫӗ «Ирӗклӗх» пайташӗсем.
Унтан вӗсем Чӑваш Ен Элтеперӗ патне Чӑваш Ен Конституцийӗн кунне йышӑнма ыйтса ҫыру ҫырнине пӗлтернӗ.
«Ирӗклӗх» Шупашкарти аэропорт ертӳлӗхӗнчен пассажирсене рейссем пирки чӑвашла та пӗлтерме ыйтнӑ. Вӗсен ыйтӑвне тивӗҫтернӗ. Халӗ пассажирсене чӑвашла та хыпарлаҫҫӗ.
Ку ҫӗнӗлӗхе нумаях пулмасть кӗртнӗ. Унтанпа пӗр эрне те иртмен. Малтан рейссем пирки вырӑсла, унтан чӑвашла пӗлтереҫҫӗ. Пӗтӗм тӗнчери рейссене вара акӑлчанла та хыпарлаҫҫӗ.
Аса илтерер: «Ирӗклӗх» общество организацийӗ Шупашкарти аэропортӑн тӗп директорӗ патне утӑ уйӑхӗн варринчех ҫыру янӑ. Вӗсем ун чухне аэропорта информаци хӑмисемпе тивӗҫтерме те ыйтнӑ. Унта вара, вӗсен шухӑшӗпе, вырӑсла тата чӑвашла ҫырмалла.
«Ирӗклӗх» общество организацийӗ ЧР Элтеперӗ Михаил Игнатьев патне ҫыру ҫырнӑ. Хальхинче вӗсем ӗлӗкхи чӑваш фильмӗсене тӗнче тетелне кӑларса хума ыйтнӑ.
Хастарсем ҫакна палӑртнӑ: Электрон тата кинодокументаци патшалӑх архивӗнче «Страна Чувашская» документ ленти, «Священная Роща» илемлӗ фильм, «Ял» ӳнер фильмӗн пӗр пайӗ упранать. Вӗсене иртнӗ ӗмӗрӗн 30-мӗш ҫулӗсенче ӳкернӗ. Ку фильмсем – наци пуянлӑхӗ, анчах, хастарсем шухӑшланӑ тӑрӑх, архивра тусан пуҫтарса выртаҫҫӗ.
Хастарсем ЧР Наци вулавӑшне тӗслӗх пек илсе кӑтартнӑ. Вӗсем пичет кӑларӑмӗсене цифра ҫине куҫарса тӗнче тетелне кӑларса хунӑ. «Ирӗклӗх» чӑвашла фильмсене тата иртнӗ ӗмӗр пуҫламӑшӗнче ӳкернӗ кинокартинӑсене те тӗнче тетелне кӑларса хума сӗнеҫҫӗ. Ҫитес ҫул «Чӑвашкино» шӑпах 90 ҫулхине паллӑ тӑвать. Ку республика ҫыннисемшӗн ун чухне чӑн-чӑн парне пулӗччӗ. Ҫапла шухӑшлаҫҫӗ хастарсем.
Ҫак кунсенче «Ирӗклӗх» пӗрлешӳ «Раҫҫей Федерацийӗн чӗлхисем ҫинчен» саккунти чӗлхесене дискриминацилекен пайсене пӑрахӑҫлама ыйтса Патшалӑх Думин председетелӗ Вячеслав Володин патне ҫыру шӑрҫаланӑ. Ҫак 53-ФЗ номерлӗ саккунпа килӗшӳллӗн рекламӑра вырӑс чӗлхипе яланах усӑ курмаллине палӑртнӑ иккен. Кунпа чӑваш хастарӗсем килӗшесшӗн мар. Ун вырӑнне ирӗклӗхҫӗсем реклама чӗлхине Раҫҫей Федерацийӗн субъекчӗсенчи патшалӑх чӗлхийӗсенчен ирӗклӗ суйлама май туса пама ыйтнӑ.
Хӑйсен сӗнӗвне вӗсем РФ Конституцийӗнче ҫын правине чӗлхе тӗлӗшӗнчен хӗсме юраманни ҫине таянса хатӗрленӗ. «Ирӗклӗх» хастарӗсем ӑнлантарса панӑ тӑрӑх енчен те хальхи саккуна пӑхӑнас пулсан чӑвашла рекламӑланаканӑн ӑна ҫавӑн пекех тата вырӑсла та хатӗрлемелле. Ку вара тӑкаксене ӳстерет, пӗлтерӗве паракана тӑван чӗлхепе вырнаҫтарассинчен пистерет.
Ирӗкрен хӑтарнисене тытса усракан учрежденисенче этем правине епле пӑхӑннине тӗрӗслекен Халӑхӑн сӑнав комиссийӗ унччен те пулнӑ-ха. Пирӗн республикӑра халӗ унӑн ҫӗнӗ йышне ҫирӗплетнӗ.
Александр Белов журналист пӗлтернӗ тӑрӑх, комиссие Раҫҫей Федерацийӗн Общество палатин канашӗ регионсем валли палӑртать.
Пирӗн республикӑри Халӑхӑн сӑнав комиссине «Ирӗклӗх» чӑваш нацийӗпе культура обществин учредителӗсенчен пӗри — Илья Алексеев та кӗрет. Ҫӗнӗ тиев пирки тӑван чӗлхемӗр хӳтӗлевҫи ҫапларах каланӑ: «Манӑн юридици пӗлӗвӗ ҫук, анчах комиссире тӗрлӗ профессипе тӗрлӗ шухӑшлӑ ҫынсем кирлӗ. Комисси пайташӗ пулнӑ май ирӗкрен хӑтарнисен учрежденийӗсенче этем правине хӳтӗлес ыйтӑва епле тытса пынипе ҫине тӑрӑп».
Шупашкара Алькеш поселокӗ енчен кӗнӗ ҫӗрте ҫынсене Пинеслу савӑнтаратчӗ. Унпа юнашар пикен ҫӗр ҫинчи пурнӑҫне япӑхалатнӑ тухатмӑш карчӑк та пурччӗ. Шел те, Андрей Молоков скульпторӑн ӗҫне те чӑннипех те хаклама пӗлмерӗҫ, те Пинеслу ӑнсӑртран ҫунса кайрӗ…
Андрей Молоков — Чӑваш Енре улӑм-утӑпа ӗҫлекен пӗртен-пӗр скульптор. Улӑмпа ӗҫленӗ чухне пӗчӗк пайсене тума ҫук. Филармони умӗнчи лаша ҫемйи те — унӑн ӗҫӗ. Молоков утӑпа 4 ҫул каялла, пӗтӗм тӗнчери фестивальте, ӗҫлеме пуҫланӑ. Унӑн скульптурисем Францири пӗр курорт хулара та вырӑн тупнӑ. Вӑл Шупашкар хули валли те чылай ҫӗннине шухӑшласа кӑларать.
Скульпторӑн ҫӗнӗ шухӑш пур. Вӑл Шупашкарти Гагарин тата Калинин урамӗсем хӗресленнӗ вырӑнти ҫул ҫаврӑмӗнче «Улӑп» скульптура вырнаҫтарасшӑн. Вӑл ӑна тимӗртен ӑсталасшӑн. Улӑп 10 метр ҫӳллӗш пулӗ, унӑн ячӗ «Улӑп ҫынсене ҫулӑм парнелет» ятлӑ.
Аса илтеретпӗр, Улӑп кӳлепине вырнаҫтарма «Ирӗклӗх» те ҫырсаччӗ. Анчах тӳре-шара вӗсене укҫа-тенкӗ ҫукки пирки, палӑксене ытларах Чӑваш Ен шайӗнчисене кӑна мар, Раҫҫей пӗлтерӗшлисене суйлама сӗннӗ.
Мускав патшалӑхӗпе пӗрлештерес тӗлӗшпе ҫула тухнӑ чӑваш кнеҫӗсене сӑнлакан пилӗк юланутран тӑракан монументаллӑ композицие хула пуҫлӑхӗсем унӑн авторне, Фёдор Мадуров кӳлепеҫӗне, тавӑрса панӑ.
Ҫак кӳлепе Шупашкара Етӗрне ҫулӗпе кӗнӗ вырӑнти ункӑра вырнаҫнине, каярах ӑна влаҫрисен йышӑнӑвӗпе Шупашкарӑн 500 ҫуллӑхӑн паркне куҫарнине маларах Чӑваш халӑх сайчӗ пӗлтернӗччӗ.
Аса илтеретпӗр, кӳлепе авторӗн шухӑшӗпе унӑн ҫӗнӗ вырӑнӗ ытла та килӗшӳсӗр, Шупашкар ҫыннисен шухӑшӗпе юланутсем халь Мускава мар, Шупашкарӑн 500 ҫуллӑхӑн паркӗнчен анӑҫарах вырнаҫнӑ мунчана каяҫҫӗ имӗш.
Ҫу уйӑхӗнче «Ирӗклӗх» чӑваш халӑх пӗрлӗхӗ хула администрацийӗ патне ҫырупа тухнӑ, унта вӑл чӑвашсене Мускав патшалӑхӗпе пӗрлештерес тӗлӗшпе ҫула тухнӑ чӑваш кнеҫӗсене сӑнлакан пилӗк юланутран тӑракан монументаллӑ композици ытла та япӑхланса кайнипе пӑшӑрханнӑччӗ. «Ирӗклӗх» Шупашкар хула администрацине монументаллӑ композицие ытла та япӑхлантарса янӑшӑн яваплисене палӑртма тата кӳлепен малашлӑхӗ пирки пӗлтерме ыйтнӑччӗ. Халӗ, ав, кӳлепене ҫӗнетес вырӑнне унӑн авторне тавӑрса панӑ.
Чӑваш Республикинчи наципе культура аталанӑвӗн «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ хамӑр патра туса кӑларакан апат-ҫимӗҫ этикеткисене чӑвашла ҫырма пуҫлас ыйтӑва хускатнине эпир маларах пӗлтернӗччӗ.
Чӑваш наци конгресӗн ҫӗртме уйӑхӗн 23-мӗшӗнче иртнӗ Мӑн Канашӗнче Чӑваш Республикинче туса кӑларакан юр-вара, ӗҫме-ҫимене, ҫӑкӑр-тӑвара, апат-ҫимӗҫе тата ытти чӗртавара, япалапа хатӗр-хӗтӗре чӑвашла тата вырӑсла тӗрӗс ят парассине, этикеткӑсене чӑвашла-вырӑсла ҫырассине йӗркелеме, ҫырнине хаклама чӗлхе специалисчӗсене явӑҫтарма ыйтас, чӑваш тата вырӑс чӗлхисемпе усӑ курнине тӗрӗслеме тивӗҫлӗ учрежденисене тупма хушас тенӗ.
Чӑваш наци конгресӗн пайташӗсенчен хӑшӗсем хӑйсем те предприятисене ертсе пынӑран «Ирӗклӗх» хастарӗсем этикеткӑсене чӑвашла ҫырассине ҫав ҫынсен пуҫламалла мар-ши тесе те пуҫ ватнӑччӗ-ха. Халӗ вара «Ирӗклӗх» ЧНК президенчӗ Николай Угаслов патне ҫыру янӑ. Унта ҫапла шӑрҫаланӑ: «Чӑваш Республикинчи наципе культура аталанӑвӗн «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ чӑваш чӗлхине аталантарас, ун статусне ҫӗклесе ҫирӗплетес, чӑваш чӗлхипе — Чӑваш Республикин патшалӑх чӗлхипе — халӑх хутлӑхӗнче, пайӑррӑн суту-илӳ, йӑла ӗҫӗсенче, усӑ курнине анлӑн сарас тӗллевпе ҫакна пӗлтерет.
Нумай пулмасть Чӑваш Республикин Министрсен Кабинечӗ «Ирӗклӗх» пӗрлӗхе Раҫҫей тулашӗнче тулли праваллӑ элчелӗхсем туса хума майсем ҫукки пирки хуравларӗ. Хӑйсен хуравӗнче тӳре-шара правительство усламҫӑсене май ҫитнӗ таран ют патшалӑхсемпе ҫыхӑну тытма пулӑшни пирки ҫырса пӗлтернӗ. Хамӑр тӑрӑхра кӑларакан тавара Раҫҫей тулашӗнче сарма пулӑшма правительство укҫа-тенкӗ те сахал мар уйӑрать имӗш.
Тулли праваллӑ элчелӗхе уҫма ытлашшиех нимех те чармасть иккен. Федераллӑ саккун унашкал ирӗк парать: е республикӑн хӑйӗн уҫмалла, е Раҫҫей Федерацийӗ уҫнӑ элчелӗхре хӑйсен элчине тытмалла. Ҫавах та элчелӗх уҫма чи малтанах Раҫҫейӗн ют ҫӗршыв ӗҫӗсен министерствипе килӗшсе татӑлмалла иккен. Тата элчелӗхе тытса тӑма республикӑран укҫа уйӑрса тӑма тивӗ иккен. Чӑваш Республикин Министрсен Кабинечӗ пӗлтернӗ тӑрӑх Раҫҫейӗн ют ҫӗршыв ӗҫӗсен министерстви хальхи вӑхӑтра ҫавах та Раҫҫейри регионсене аталантарма, ҫыхӑну йӗркелеме пулӑшакан тулашри элчелӗхсене ҫителӗклӗ хатӗрлесе ҫитернӗ тесе шутлать. Ҫакна шута илсе тата укҫа-тенкӗ сахал пулнипе Чӑваш Республики тулашра элчелӗхсем уҫма килӗшмен.
-1.7 °C