Чӑваш Енри наципе культура аталанӑвӗн «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ маларах Шупашкарта Ҫӗнӗ ҫул саламӗсем чӑвашла марри пирки хула администрацине ҫыру янине эпир пӗлтернӗччӗ.
Пӗрлешӗве тивӗҫтерменни татах пур иккен. «...хулари «коммерци маршручӗсемпе» ҫӳрекен автобуссенче те чарӑнусем ҫинчен пӗлтерекен информаторсене вырнаҫтарнине пӗлтӗмӗр. Тӗлӗнмелле, унта чарӑнусем ҫинчен вырӑсла кӑна пӗлтереҫҫӗ. Унсӑр пуҫне хулара халӑх йышлӑ пуҫтарӑнакан вырӑнсенче «эвакуаци планне» пысӑк информаци хӑмисем ҫинче вырнаҫтарма тытӑннӑ, каллех вырӑсла кӑна», — тесе ҫырать вӑл халӑх тетелӗнчи хӑйӗн ушкӑнӗнче.
Ҫакӑн пек фактсемпе килӗшмесӗр пӗрлешӳ чӗлхе саккунлӑхне пӑснин ҫак факчӗсем пирки Шупашкар хулин администраципе республика прокуратурине ҫыру янӑ.
Республикӑн Вӗренӳпе ҫамрӑксен политикин министерстви «Чӑваш Республикинчи чӗлхесем ҫинчен» калакан саккун статйисем ҫине тайӑнса хула администрацине «Ирӗклӗх» пӗрлешӗвӗн асӑрхаттарӑвӗсемпе сӗнӗвӗсене шута илсе ӗҫлеме ыйтнӑ-мӗн.
Хула администрацийӗ те черетлӗ канашлура транспортра чарӑнусем ҫинчен чӑвашла та пӗлтерес пирки ыйтӑва ҫӗклеме шантарнӑ.
«Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ паян республикӑри тӑватӑ карас ҫыхӑнӑвӗн операторне — «МегаФон»-а, «Билайн»-а, «Теле2»-е, «МТС»-а — хӑйсен сервисне чӑвашла та йӗркелеме ыйтса ҫыру янӑ. Унта вӗсем тӑван чӗлхепе усӑ курасси Раҫҫей Федерацийӗн тата Чӑваш Республикин саккунӗсем ыйтнине тивӗҫтерни пулнине палӑртнӑ. Хӑйсен ҫырӑвӗнче вӗсем саккунпа килӗшӳллӗн чӗлхе пӗлменни халӑхпа ӗҫлекен организаци ӑна хӑйӗн сервисӗпе тивӗҫтерме пултараймассине пӗлтерменни пирки асӑннӑ.
«Ирӗклӗх» ҫавӑн пекех чӗлхе сакунне тивӗҫтерсе Раҫҫей Федерацийӗн ытти тӑрӑхӗсенче мӗнле ӗҫлени пирки те асӑннӑ. Тӗслӗхрен, «Билайн» суту-илӳ маркин хуҫи «Вымпелком» Тыва тата Тутарстан республикисенче абонентсене сервиспа тывалла тата тутарла тивӗҫтереҫҫӗ. Красноярск тӑрӑхӗнче китайсем ыйтнипе вӗсем йышлӑн пурӑнакан вырӑнта «Билайн» вӗсем валли хӑйӗн тарифӗсене китайла куҫарса панӑ. Тутарстанра тутар чӗлхипе хӑйӗн тарифӗсем пирки «Мегафон» та пӗлтерет.
Хӑйсен ҫырӑвӗнче «Ирӗклӗх» пирӗн республикӑра пурӑнакан ытларах пайӗ чӑвашсем пулнине те палӑртса хӑварнӑ.
Ҫӗнӗ ҫул ячӗпе чӑвашла саламлани сахал тесе Чӑваш Енри наципе культура аталанӑвӗн «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ Шупашкар хула администрацине ҫыру янӑ. Нумаях пулмасть Шупашкар хула администрацийӗн пуҫлӑхӗн экономика аталанӑвӗ тата финанс енӗпе ӗҫлекен ҫумӗ М.Л. Семёнов «Ирӗклӗхе» хуравланинче ҫынсен шухӑшне тӗпе хурса чӑвашла май килнӗ ытларах саламлама тӑрӑшнине пӗлтернӗ. Малашне ҫак енӗпе тата та ҫине тӑрас шухӑшлине пӗлтернӗ.
Чӑвашла саламланине ҫирӗплетме сӑнӳкерчӗксем те ярса панӑ.
Ҫыру вӗҫенче тӳре-шара салам открыткисен тексчӗсене чӑвашла тӳлевсӗр куҫарса пулӑшма ыйтнӑ.
Хула администрацийӗн хуравне тишкернӗ май «Ирӗклӗх» хаваспах пулӑшма килӗшнине палӑртса: «Пулӑшма вара эпир яланах хатӗр», — тесе калать.
Чӑваш юмахӗсене турккӑлла куҫарма килнӗ хӑнана тытса чарни пирки Чӑваш халӑх сайчӗ пӗлтернӗччӗ.
Аса илтеретпӗр, Турцирен килнӗ Джамаледдин Явуз — ӑсчах, тюрколог. Ҫамрӑк арҫын «Юнус Эмре» программӑпа диссертаци валли материалсем пухма килнӗ-мӗн. Ӑсчаха иртнӗ уйӑх вӗҫӗнче икӗ эрнелӗхе арестленӗ. Ӑна 5 пин тенкӗ штраф тӳлеттересшӗн-мӗн. Хальлӗхе Джамаледдин Явуз ют ҫӗршыв гражданӗсене хӑйсен ҫӗршывне ӑсатиччен вӑхӑтлӑх тытса усрамалли учрежденире ларать. Ун патне ӗнер «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗн хастарӗсем кӗрсе курасшӑн пулнӑ. Анчах вӗсене унта кӗртмен. Ҫакна учреждени ӗҫченӗсем «Ирӗклӗх» хастарӗсем Явузӑн тӑванӗсем маррипе сӑлтавланӑ. Ҫапах та хастарсем Явуз валли апат-ҫимӗҫ парса хӑварнӑ, учрежденире ӑна илсе юлнӑ.
Явузӑн кӗсье телефонӗпе усӑ курма юранине кура «Ирӗклӗх» хастарӗсем унпа шӑнкӑравласа калаҫни пирки пӗлтереҫҫӗ. Ӑсчах хӑйне аванах туять-мӗн, пурне те салам каланӑ. Раштавӑн 3-мӗшӗнче ун патӗнче Турцин Хусанти Тӗп консульствин вице-консулӗ Нуреттин Кая пулнӑ.
Рекламӑна чӑвашла хатӗрлекенсем те пуррине «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ асӑрханӑ. Чӑвашра пурӑнса ун пеккинчен тӗлӗнсе савӑнмалла та мар пек те, анчах тӑван чӗлхепе ҫырнине Чӑвашра курсан хальлӗхе чӑннипех те савӑнатпӑр. Ҫакӑн сӑлтавӗ ҫиелтех — чӑвашла реклама курма хӑнӑхман эпир.
«Ирӗклӗх» ушкӑн «Контактра» халӑх тетелӗнчи хӑйӗн страницинче «чӑвашла реклама, чӑваш чӗлхипе усӑ курни — хальхи вӑхӑтра суту-илӳ ӗҫӗнчи ытти организацисем хушшинче палӑрмалли, аудиторине «йӑл култармалли» тата тавар туянакан чӑвашсене (республикӑри чи йышлӑ халӑха) савӑнтарса хӑйсен енне ҫавӑрмалли меслетсенчен пӗри» пулнине палӑртать.
Чӑвашра чӑвашла реклама кирлине кунта ӗҫлекен хӑш-пӗр усламҫӑ хушшинче Раҫҫей шайӗнче ӗҫлекен пысӑк гипермаркетсемпе банксем те пуррине палӑртмалла.
Ҫав вӑхӑтрах «Ирӗклӗх» «вырӑнти хӑш-пӗр пӗчӗк кантурсем вара хӑйсен пуклак пуҫлӑ ертӳҫисемпе хӑйсен ятне те, информаци хӑмисене те, тавар этикеткисене те чӑвашла ҫырмасӑр-куҫармасӑр «перекет» тӑваҫҫӗ», — тесе асӑнать.
Ҫак кунсенче «Ирӗклӗх» пӗрлӗх Чӑваш Республикин Патшалӑх канашне тата ҫавӑн пекех юстици министерствипе Чӑваш Республикин прокуратурине ҫӗнӗ сӗнӳпе тухнӑ. Пирӗн пата лекнӗ ҫыру копийӗпе килӗшӳллӗн вӗсем Чӑваш Республикинчи чӗлхесем пирки калакан саккуна пӑсакансене явап тыттармалли майсем кӗртме ыйтаҫҫӗ.
Хӑйсен ҫырӑвӗнче «Ирӗклӗх» хастарӗсем юлашки вӑхӑтра Чӑваш Республикин «Чӗлхесем ҫинчен» саккуна вӗҫӗмсӗр пӑснине сахал мар тупса палӑртни пирки асӑннӑ, уйрӑмах 3-мӗш статьян 2-мӗшпе 6-мӗш пункчӗсене, 11-мӗш статьян 5-мӗш пунктне, 16-мӗш тата 22-мӗш статьяна, ҫавӑн пекех 20-мӗш статьян 1-мӗшпе 3-мӗш пункчӗсене пӑсаҫҫӗ иккен. Тупса палӑртнӑ кашни кӑлтӑк пирки Чӑваш Ен Элтеперӗ патне те Чӑваш Республикин Прокуратурине те сахал мар систернине пӗлтереҫҫӗ. Чӗлхе саккуне пӑснин сӑлтавӗсенчен пӗри — ӑна пӑснишӗн саккунсенче яваплӑха палӑртманнинче тесе шутлаҫҫӗ. Ҫавна май «Ирӗклӗх» хастарӗсем Патшалӑх канашне ятарлӑ саккун проектне хатӗрлеме ыйтаҫҫӗ, юстици министерствине ҫак ӗҫе хутшӑнма сӗнеҫҫӗ, прокуратурӑна — чӗлхе саккуне пурнӑҫласси мӗнле шайра пулнине тишкерме тата тивӗҫлӗ яваплӑх тыттарма ыйтаҫҫӗ.
Шупашкарти троллейбуссенче хальтерех вӑхӑтра сасӑпа пӗлтернӗ чухне чӑваш чӗлхин пайне самаях чакарнине ҫынсем сисрӗҫ. Ку тӗлӗшпе «Ирӗклӗх» пӗрлӗх ҫырусем те яма ӗлкӗрнӗ. Нумай пулмасть вӗсем патне Шупашкар хулинчи Ленин районӗн прокуратуринчен хуравланӑ — Шупашкарти «Чӑваш троллейбус управленийӗ» УМП чӑн та «Чӑваш Республикин чӗлхесем ҫинчен» саккуна пӑснине палӑртнӑ. Прокуратура троллейбус управленине тупса палӑртнӑ кӑлтӑксене юсама сӗннӗ.
Ак, нумаях пулмасть ҫак ӗҫ курӑна та пуҫланӑ. 20-мӗш тата 4-мӗш номерлӗ троллейбуссенче чӑн та чӑваш чӗлхи анлӑрах янрама пуҫланӑ. Унччен вырӑсла ҫеҫ пӗлтернӗ «Асӑрханӑр, алӑксем хупӑнаҫҫӗ» пӗлтерӗве те чӑвашла калама пуҫланӑ.
Ҫывӑх вӑхӑтра троллейбуссемпе автобуссенче ҫакӑнса тӑракан транспортпа усӑ курмалли йӗркене те чӑвашла куҫарма палӑртаҫҫӗ.
«Ирӗклӗх» общество организацийӗ влаҫа Чӑваш Енре Улӑп скульптурине лартма сӗнсе ҫыру янӑ пулнӑ. Ӑна Етӗрне районӗнчи М-7 ҫул хӗррине лартма сӗннӗ.
Нумаях пулмасть ЧР Министрсен Кабинечӗ ҫырӑва хуравланӑ. Чӳкӗн 23-мӗшӗнче янӑ ҫырура ЧР Правительствин председателӗн ҫумӗ Алла Салаева алӑ пуснӑ.
«ЧР Правительстви мифологи сӑнарӗсен палӑкӗсене лартма хирӗҫ мар. вӗсем халӑх историне кӑтартаҫҫӗ пулсан кирлӗ. Анчах, пирӗн шухӑшпа, сӑнарсен пӗлтерӗшӗ Чӑваш Ен шайӗнче кӑна мар, Раҫҫей шайӗнче те пултӑр», — тенӗ унта. Вырӑсла вариантне те илсе кӑтартар. «Правительство ЧР не против установки на территории ЧР новых памятников значимым мифологическим персонажам прошлого. Памятники нужны, если они отражают важную страницу истории народа. Однако в выборе персонажей для памятника нужно, на наш взгляд, руководствоваться значимостью героя в масштабах не только Чувашии, но и страны (как бы она ни называлась в разные времена), а также необходимостью увековечения имен людей, которые жили на нашей земле, прославляли наш чувашский край. Безусловно, это воины, защищавшие нашу страну в разные времена от захватчиков; это наши деды и прадеды, возрождавшие нашу страну из руин Великой Отечественной войны».
Чӑваш Енри икӗ патшалӑх чӗлхипе те ирӗклӗн те пӗртанлӑ усӑ курма майсем туса пама «Ирӗклӗх» пӗрлӗх ҫӗнӗ проект пуҫарнӑ — ӑна «Васкавлӑ чӗлхе пулӑшӑвӗ» ят панӑ.
Тӗп тӗллевӗсем: Чӑваш Енре икӗ патшалӑх чӗлхипе те пӗр тан усӑ курма майсем туса парасси; чӑваш чӗлхи халӑх культурин никӗсӗ пулнӑ май ӑна упрасси тата аталантарасси; чӑваш чӗлхи урлӑ халӑха пӗтӗҫтересси; чӗлхе тӗлӗшӗпе ҫураҫулӑха тата калаҫу культурин шайне ҫӗклесси.
Проекта пурнӑҫланӑ май чӗлхе тӗлӗшӗпе пулӑшу парӗҫ — уйрӑм ҫынсене те организацисене те. Ҫав шутра чӑваш чӗлхине право тӗлӗшӗпе мӗнле хӳтӗлеме пулассине ӑнлантарса парӗҫ: кӑтартмӑшсене мӗнле ҫырмалла, суту-илӳре е ытти сферӑра мӗнле усӑ курмалла тата ытти те. «Васкавлӑ чӗлхе пулӑшӑвӗ» проект чӗлхе сакунне пӑснисене палӑртсан патшалӑх органӗсене ҫӑхавсем яма та пулӑшасса шантарать. Унсӑр пуҫне вӗсем тӗрлӗ информацие ыйтни тӑрӑх чӑвашла куҫарма пулӑшасшӑн: хутсене (сӑмахран, бланксене), информаци кӑтартмӑшӗсене, организацисен ячӗсене тата ытти те.
Каласа хӑварас пулать: «Ирӗклӗх» пӗрлӗхӗн «Контактра» халӑх тетелӗнчи ушкӑнӗнче пӗлтернӗ тӑрӑх нумай пулмасть вӗсем йӗркеленипе «Чувашия-Мед» страхлакан организацире информацие вырӑслисӗр пуҫне чӑвашла та вырнаҫтарнӑ.
«Контактра» халӑх тетелӗнчи «Ирӗклӗх» пӗрлешӗвӗн ушкӑнӗнче пӗлтернӗ тӑрӑх ҫак кунсенче тӗп хуламӑрта вырнаҫтарнӑ ҫул кӑтартмӑшӗсене тинех чӑвашлатнӑ.
Аса илтерер, вӗсене Шупашкарта иртнӗ ҫӑмӑл атлетика чемпионачӗ тӗлне хатӗрленӗччӗ. Вырнаҫтарнӑ чухне пур кӑтартмӑшсене те вырӑсла тата акӑлчанла ҫеҫ ҫырса тухнӑччӗ. Ку ҫитменлӗх пирки «Ирӗклӗх» хастарӗсем чи малтанах хула администрацине ҫырса янӑ, анчах та лешӗсем чӑвашла ҫырманнинче йӗрке пӑснине курман. Акӑлчан чӗлхи — пурте йышӑнакан тӗнче шайӗнчи чӗлхе, вырӑс чӗлхи те тӗнчере самай сарӑлнӑ тесе хурав панӑ. «Ирӗклӗх» вара ун хыҫҫӑн ҫыру прокуратурӑна янӑ — ку ведомство чӑваш чӗлхипе ҫырманни йӗркене пӑснине палӑртнӑ.
Халь ӗнтӗ ҫул кӑтартмӑшӗсемпе виҫӗ чӗлхепе паллашма пулать. Вырӑсла, чӑвашла тата вӗтӗрех шрифтпа — акӑлчанла.
-0.7 °C