Тӑван халӑхӑмӑра ҫутта кӑлараканӗн, Чӗмпӗрти чӑваш шкулне уҫнӑ, чӑвашла букварь хатӗрленӗ Иван Яковлевӑн хӗрӗ Лидия чӑвашла ҫырнӑ. Кун пирки Станислав Убасси журналист, блогер Фейсбукри хӑйӗн страницинче паян хыпарланӑ.
Иван Яковлевӑн виҫӗ ачинчен (вӗсем – Алексей, Лидия, Николай) пӗри, маларах асӑннӑ Лидия, 12 чӗлхепе калаҫнӑ, ҫав шутра вӑл ашшӗн чӗлхине те пӗлнӗ, чӑвашла ҫырнӑ.
Станислав Убасси Фейсбукри постра Любовь Пижанован «Ефремов и чуваши» статйи пирки асӑннӑ, ӑна вулама сӗннӗ.
Чи кӑсӑкли – Лидия Ивановнан лагерьте ҫырнӑ ҫырӑвӗсем упранса юлни. Вӗсене Иван Яковлевӑн ҫывӑх ҫыннисем Чӑваш патшалӑх университетне панӑ, халӗ ҫавсем унта тирпейлӗн упранаҫҫӗ.
Лидия Ивановна чӑвашла шӑрҫаланӑ ҫырусенчен пӗринче этем шӑпи пирки каланӑ. Шел те, ҫав ҫырӑвӑн чӑвашла варианчӗ пирӗнте ҫук. Этеме хуйхӑпа асап ҫӗлен пекех ҫавӑрса илни, телей вара хирти чечек пек пулни ҫинчен ҫырнӑ. Хӗвел пӑхсанах чечек савӑнать, анчах хуйхӑпа асап пуҫа устараҫҫӗ тенӗ.
Нумай пулмасть эпир «Ҫыравҫӑ тӑван чӗлхене хӳтӗленӗшӗн айӑпа кӗнӗ» хыпара вырнаҫтарнӑччӗ, унта «Московский комсомолец» сайт ҫак ыйту тавра хатӗрленӗ материала тишкернӗччӗ. Статьяна Ҫемен Элкер ҫырнӑ ҫырусене тӗпе хурса хатӗрленӗ, ҫавна май эпир ку икӗ ҫырупа сире те паллаштарас терӗмӗр. Хӑй ҫырӑвӗсене эсир Ҫемен Элкер ҫырнӑ хайлавсен пуххинче, «Хурапа шурӑ» ят панӑ кӗнекере (1994 ҫ.) тупма пултаратӑр (412–424 стр.).
Многоуважаемый Семен Матвеевич!
Нет надобности говорить Вам о значении ленинской национальной политики, являющимся мощным фактором в деле установления дружбы между народами. По этому вопросу Вы сами можете поучить людей очень многому. Я прямо начну с того, что явно бросается в глаза в области соблюдения принципов ленинской национальной политики в нашей Чувашской АССР.
Уважение языков всех народов является одним из главных устоев ленинской национальной политики.
Ӗнер ҫанталӑк сасартӑк улшӑнчӗ. Шартарса пӑхакан хӗвел ҫухалчӗ те, шарласа ҫумӑр ҫума пуҫларӗ. Ҫавӑнпа пӗрлех усал хыпар ҫитрӗ: Михаил Константинович Волков куҫне хупнӑ иккен.
Пӗр ӳстермесӗрех ун пирки ҫапла калама пулать: ҫутта кӑларакан. Унӑн пӗтӗм ӗмӗрӗ ҫутӗҫӗнче иртрӗ. Малтан Михаил Константинович ачасене тӑван чӗлхене тата вырӑс чӗлхине вӗрентнӗ, шкул директорӗнче тата роно инспекторӗнче вӑй хунӑ. Унтан чӗрӗк ӗмӗр хушши Раҫҫей Федерацийӗн ҫутӗҫ министерствин наци шкулӗсен ӑслӑлӑх тӗпчев институчӗн Чӑваш лабораторийӗнче ӗҫлерӗ. Вунпилӗк ҫула яхӑн ҫак учреждение ӑнӑҫлӑ ертсе пычӗ, ӑна «лаборатори» статусӗнчен «филиал» шайне ҫитерчӗ. Пӗччен тата ытти авторсемпе нумай-нумай вӗренӳ кӗнеки тата вӗрентӳ программи хатӗрлесе пачӗ. Вӗсен йышӗнче: «Чӑваш букварӗ», чӑваш шкулӗнчи I-IV классенче вӗренмелли «Вырӑс чӗлхи учебникӗ», букварь умӗнхи вӗрентӳ кӗнеки, букварь хыҫҫӑнхи «Тӑван чӗлхе», «Чӑваш чӗлхине иккӗмӗшле е ютла вӗрентессин меслетлӗхӗ».
Тӗрлӗ шайри пуҫлӑхсене унпа хутшӑнма ҫӑмӑл пулман. Никамран та шикленсе тӑмастчӗ, сӑмахне тӳррӗн калатчӗ, тӑван чӗлхене тата йӑлана кӗнӗ орфографие ҫине тӑрса хӳтӗлетчӗ.
Раҫҫей ҫыравҫисен пӗрлӗхӗ кӑларса тӑракан «Литературная Россия» хаҫат нумаях пулмасть Чӑваш кӗнеке издательствинче «Экологическая энциклопедия Чувашской Республики» кӗнекене вулакансем патне ҫитернӗ май сиксе тухнӑ пӑтӑрмахсем пирки каласа панӑччӗ («Не совсем академическая история» 19 №). Эрнере пӗрре тухакан ҫак хаҫат пирӗн республика ҫине куҫне илмесӗр «пӑхать» темелле. Унӑн юлашки номерӗнче те акӑ (25 №) Александр Балтинӑн «Ленты чувашской литературы» статьи пичетленнӗ.
Автор хивре стиле кӑмӑллани пӗрремӗш йӗркесенченех сисӗнет, статья кӗтмен танлаштарусемпе тата хаклавсемпе вулакансене туртса тӑрать: «…О! кабы остались тексты времён домонгольской волжской Булгарии, многое бы рассказали они о жизни чувашей… Известно несколько эпитафий: кратких, как положено, и часто сочных, но это относится к золотоордынским временам; а вот стихотворение анонима, восхваляющее Екатерину II, называет её «всеобщая мать», и сравнивает с богиней…С десяток таких наберётся – авторы их неизвестны, но некоторые приписывают Н. Бичурину – архимандриту, востоковеду и путешественнику; у создателя старой чувашской письменности Е.
Чӑвашсен ӑс-тӑнӗнче ҫапларах шухӑш ҫирӗпленнӗ: ӗлӗк, имӗш, чӑвашсем пытанса пурӑннӑ, тӗттӗм пулнӑ, тӗнче курса ҫӳремен. Ҫакна ҫирӗплетес тесе вӗсем чӑваш ялӗсем ҫырмасенче вырнаҫнипе ҫирӗплетме пӑхаҫҫӗ. Мӗншӗн «ҫирӗплетме пӑхаҫҫӗ»? Ара, тимлӗн тишкернӗ хыҫҫӑн ҫак теори чӑл-пар кӑна саланать-ҫке.
Паллах, ҫак шухӑшӑн тымарӗ ытларах пайӗпе совет саманинче ҫуралнӑ пулмалла. Ун чухне совет влаҫӗ, хӑйӗн пахалӑхне тата уссине ҫӗклес тесе патша вӑхӑтӗнчи саманана май ҫитнӗ таран хурлама тӑрӑшнӑ. Вӗсенчен пӗр ҫитӗнӗвӗ вӗсен шучӗпе вара — чӑваша тӗттӗмлӗхрен кӑларни. Имӗш, совет влаҫӗччен пирӗн халӑх хӑраса та пытанса, айван пурнӑҫпа пурӑннӑ.
Ак Хӗветӗр Уярӑн «Таната» романӗнчи «Паллӑ мар инкек» сыпӑкӗнчи пӗр абзацах илес:
«Ҫырма хӗррине кӗтӳ пырайман пулас-ха, шыв тӑп-тӑрӑх. Вӑрмансем хушшинче тура ялсем пуррине Шуркасси ҫыннисем ӗлӗк ҫак шыв тӑрӑх турпас юхса аннипе пӗлнӗ, тет. [Хӗветӗр Уяр. Таната. Паллӑ мар инкек]»
Ҫакна вуланӑ хыҫҫӑн вулаканӑн пуҫӗнче мӗнле шухӑш ҫуралмалла?
ЮТВ телеканал (унӑн хуҫи – Юрий Гурьянов) Тӗмен тӑрӑхӗнчи йӑхташсем патне тухса кайнӑ. Ку хыпара асӑннӑ тӑрӑхри чӑвашсен ассоциацийӗн ертӳҫи пулса ӗҫленӗ Ираида Маслова Фейсбукра пӗлтернӗ.
Уйрӑм ҫыннӑн ҫак каналӗ тӗрлӗ регионта тӗпленнӗ ентешсен наципе культура автономийӗсемпе туслӑ ҫыхӑну йӗркеленӗ.
Халӗ асӑннӑ канал Тӗмен тӑрӑхӗнче сюжетсем ӳкерет. Телеканала кӗтсе илес ӗҫе тивӗҫлипе йӗркелессишӗн асӑннӑ тӑрӑхри чӑвашсен «Тӑван» пӗрлешӗвӗн президенчӗ Н.Н. Герасимов нумай тӑрӑшнине пӗлтернӗ Ираида Маслова. Хальлӗхе «ЮТВ» Горьковка ялӗнче пулнӑ, «Земляки» (чӑв. Ентешсем) телепроект валли сюжетсем ӳкернӗ.
Тӗменти чӑваш культурин область центрӗнче культура, ӳнер, ӑслӑлӑх ӗҫченӗсем пуҫтарӑннӑ. Йӑхташӑмӑрсем юрланӑ та, ташланӑ та, наци апат-ҫимӗҫӗпе хӑналанӑ.
Паллӑ тележурналист, поэт, драматург, режиссер, сценарист Марина Карягина ӗнерхи куна Чӑваш Енӗн сумлӑ ҫыннипе Виталий Станьялпа юнашар ирттернине пӗлтернӗ.
Тӗмен хулинчен килнӗ чӑваш хастарӗсемпе Чемен картинче, унти музейра пулнӑ, «халӑхӑмӑр иртнӗлӗхӗ ҫинчен хальччен пӗлменнине илтсе-курса» тӗлӗннӗ. Унтан Виталий Станьял вӗсене тӑван ялӗнчи (вӑл Шупашкар районӗнчи Ҫӳлтикассинчен) «хӑйӗн шӑнкӑрч вӗлли пек тӑпӑл-тӑпӑл кил-ҫуртне хӑнана» илсе кайнӑ.
Марина Карягина Виталий Станьял республикӑн ҫӗнӗ ертӳҫисене панӑ халалне те ҫырса илнӗ. Шурсухал республикӑн хальхи ертӳҫин Олег Николаевӑн, Николай Федоровӑн тата Анатолий Аксаковӑн ячӗсене асӑннӑ. «Пуҫа лайӑх ватма, ҫамрӑк пуҫа лайӑх ҫавӑрса тӗрӗс ҫул тупса пыма» ыйтнӑ. «Ҫын хӑйшӗн тӑрӑшни лайӑх вӑл. Хӑйшӗн хӑй тӑрӑшмасан такам тӑрӑшас ҫук. Анчах хамӑршӑн тӑрӑшни вӑл хамӑр халӑхшӑн тӑрӑшнипе пӗр килтӗр. Вара халӑха та ҫӑмӑл пулӗ, ӳсӗм те пуласса шансах тӑратӑп», — ырӑ суннӑ шурсухал.
Паян, Республика кунӗнче, Чӑваш Ен ялавӗ Америкӑри Пӗрлешӳллӗ Штатсене ҫитнӗ. Кун пирки республикӑн влаҫ органӗсен официаллӑ порталӗ Инстаграмра хыпарланӑ. Республика ертӳҫисене АПШри Пенсильвани штатӗнче пурӑнакан Тэтчер Монтгомери пӗлтернӗ.
Ҫав ҫамрӑк маларах Чӑваш Ен ертӳҫинчен Олег николевран Чӑваш Ен ялавне ыйтнӑ иккен. Америка каччи вырӑс историйӗпе культурине вӗреннине пӗлтернӗ. Халӗ вӑл Раҫҫей субъекчӗсен элемӗсемпе шкул проекчӗ хатӗрлет иккен.
Ют ҫӗршыври ҫамрӑка Олег Николаев пулӑшас тенӗ. Ялава вӑл посылкӑпа ӑсатнӑ. Паян парне Питтсбург хулине ҫитнӗ. Чӑваш Республикин элемне илсен каччӑ хытах савӑннӑ. Унӑн тусӗсем тата ҫемйи те Чӑваш Енпе кӑсӑкланма пуҫланине ӗнентернӗ.
Паян, тӑван республикӑмӑр Чӑваш автономи облаҫне йӗркеленӗренпе 100 ҫул ҫитнӗ кун, «Славься, Чувашия!» (чӑв. Мӑнаҫлан, Чӑваш Ен!) юрӑ марафонӗ вӗҫленет. Ҫав видеоролик тӑван халӑхӑмӑрӑн авалхи гимнӗпе, «Алран кайми», юрӑпа пуҫланать. Ӑна Чӑваш патшалӑх оперӑпа балет театрӗ артисчӗсем юрлаҫҫӗ.
Марафон ҫу уйӑхӗн 26-мӗшӗнче пуҫланнӑччӗ. Паллӑ кунпа ҫыхӑннӑ акцие республикӑри мӗнпур районпа хула хутшӑнчӗ, вӗсем хӑйсен гимнӗсене шӑрантарчӗҫ, тӑван тӑрӑхӗн ҫитӗнӗвӗпе кӗскен паллаштарчӗҫ. Эстафетӑна вӗсем пӗрин хыҫҫӑн теприне пачӗҫ. Ҫапла вара акцие ҫӗнӗрен те ҫӗнӗ муниципалитет хушӑнса пычӗ.
Пӗтӗмлетӳллӗ видеороликпа паллашас тесен ҫак каҫӑпа иртме сӗнетпӗр.
Николай Плотникова халаллатӑп: санӑн аслӑ ӗҫӳ – наци пуянлӑхӗ!
Ҫакӑнта "Нарспи" хайлавӑн тӗп вӑртӑнлӑхӗ пирки, малтан палӑртнӑ шухӑсене, схемӑллӑ ҫырса кӑтартас терӗм.
Нарспи НАРӐС уйӑхӗнче ҫуралнӑ. Нарӑс уйӑхӗ — Ҫӗнӗ ҫул, ҫулталӑк пуҫламӗшне палӑртать (ҫулталӑкра 13 уйӑх пулнӑ чухне). Ҫав вӑхӑтрах (ӑнсӑртран мар(!), хайлав пуҫламӗшне те К.Кашкӑр-Иванов Ҫӗнӗ ҫул пуҫланнипе ҫыхӑнтарать: «Пуш уйӑхӑн вӗҫӗнче Хӗвел пӑхрӗ ӑшӑтса…» (ҫулталӑкра 12 уйӑх пулнӑ чухне чӑвашсен Ҫӗнӗ ҫул пуш уйӑхӑн вӗҫӗнче пуҫланмалла). Нарӑс сӑмахӗнче Хӗвел пӗлтерӗшӗ «нар» тымарӗпе ҫыхӑннӑ. Апла пулсан Нарспи ятӗнче те вӑл пурах! Тӗплӗнрех ҫакӑнта ҫырса палӑртнӑччӗ.
+10.3 °C