Электронлă вулавăш

Эп ку енче, эс леш енче —

Хушша каçма хывар-и?

 

Атăл тарăн, каçма çук,

Хамăр хывса каçар-и?

Халăх юррисенчен

 

Пĕрремĕш сыпăк

Асатте килĕнче çуралнă эпĕ. Аттепе аннен пĕрремĕш ачи пулнă. Йышлă çемьере пурăнаттăмăр. Кил хуçи асаннеччĕ. Асатте туя тытса картишне тухатчĕ те кун каçипе пӳрте пĕрре-иккĕ кĕрсе тухатчĕ-и, çуктаччĕ-и? Вăл пирĕнпе пĕрле ларса апатланнине те астумастăп. Тем кăштăртатса çӳреетчĕ хăй тĕллĕн. Ĕç тунă-ши вăл, çапла вăхăт вĕлернĕ-ши, ăна та пĕлместĕп. Пирĕнпте пĕрле аттен шăллĕ те пурăнатчĕ. Темшĕн çара илмерĕç ăна. Асатте пулнă, атте пулнă, кунăн та тăрса юлма нимле йӳтĕм те çук тесе шутлатчĕç килтисем. Хулара-мĕнре ĕçлекелесе пурăнатчĕ-пурăнатчĕ те каллех яла таврăнатчĕ. Аттепе темшĕн ялан хирĕçетчĕç. Мĕн пайланă? Каллех пĕлместĕп.

Эпĕ вуннă тултарсан йăмăк çуралчĕ. Асилсен халĕ те кулас килет. Сăпкара выртакан йăмăкăм хăлхине темшĕн тыта-тыта пăхаттăмччĕ. Çемçе-çемçе пек туйăнатчĕ вăл мана. Çав çулах атте шăллĕ авланчĕ те, атте, хĕрӳллĕ те теветкеллĕ çын, Çĕпĕре тухса кайма шут тытрĕ. Пĕр шăтăкра икĕ упан пурăнмалла мар тесе каланине халĕ те астăватăп.

Пĕр эрнерех пуçтарăнса çитрĕç. Çав эрне тăршшĕпех хурлăхлă çӳрерĕм. Ниçта та, ниçта та каяс килмест манăн.

Асанне калать: хам пăхăп тет, анчах атте яхăнне те килĕшмест. Анне те ӳкĕтлет, анчах атте парăнмасть. Унăн хăйĕн аслă ывăлне, ун чухне эпĕ унăн пĕртен-пĕр ывăлĕ пулнă-çке, хăйĕнчен уйăрас килмен ĕнтĕ. Хам та макăра-макăра тархаслатăп, анчах атте мана та итлемест.

— Йăлăхтарса ан çӳре! — ура тапса кăшкăрчĕ те пĕринче, урăхран пырса çулăхмарăм.

Çуллахи пĕр ирхине тиенсе ялтан тухса кайрăмăр. Колхоз пире машина уйăрса пачĕ. Сĕтел-пукан, диван-кравать таврашне лере, çĕн çĕре, çитсен те туянăпăр терĕç те аслисем асатте килĕнчен нимсĕр тенĕ пекех тухса кайрĕç. Алăпа йăтса пыма пуррине илчĕç те пĕр сумка кучченеç тултарчĕç.

Мăньяла çитсен ăсатма пынă тăвансемпе уйрăлма ресторанах кĕтĕмĕр. Мăннисем уйрăммăн ларчĕç, пире, ача-пăчана, урăх сĕтел хушшинче пылак апатпа йăпатрĕç. Çавăн чухне пуçласа курнă эпĕ вĕсене, Хĕлимун пиччепе Хветура аппана. Вĕсем тӳрех мана шеллесе калаçма пуçларĕç.

— Кур-ха, куçĕсем шыçăнсах кайнă, тăван çĕртен каяс килмесĕр йĕрет ĕнтĕ шеремет ачи, — терĕ Хветура аппа упăшкине.

Лешĕ вырăнтан тăрса атте патне пычĕ те юриех эпĕ илтмелле каларĕ:

— Кайса вырнаçăр малтан, хăвăр ачăр хăвăртан ниçта та тармĕ. Ахалех асап кăтартса ан çӳрĕр ăна. Хăварăр пирĕн пата, асламăш патне леçсе хурăпăр.

Пычĕ ман патăма, çупăрласа илчĕ. Инçе те палламан çула ăсатма тухнисемпе çула каякансем ĕçсе-çисе пĕтеричченех Хĕлимун пичче ытамĕнче лартăм. Ресторан умĕнче анне тытса юратрĕ те — уйрăлтăмăр. Аттен мана чипер пурăн тесе калама та вăхăчĕ тупăнмарĕ, те часах илме килĕп тесе шутларĕ, аякран кăна пăхса юлтăм ăна.

Мана асанне патне леçсе хуракан та пулмарĕ. Çапла çĕнĕ çемьере пурăнма тытăнтăм.

Хветура аппан аслă хĕрĕсем иккĕшĕ те качча кайнăччĕ, килĕнче кĕçĕнни, шăпах манпа пĕр çулти Арçук, кăначчĕ. Аттепе анне çитсе вырнаçсанах çыру ячĕç. Хĕлимун пичче çийĕнчех хуравларĕ, хальлĕхе эпĕ вĕсем патĕнчех пурăнни çинчен пĕлтерчĕ. Кăна эпĕ Хĕлимун пиччепе Хветура аппа калаçнинчен чухлатăп. Пурăна киле çырусем сайраланчĕç, анне ача хыççăн ача çуратрĕ, эпĕ, асли, вĕсене кирлех пулмарăм та пулас...

Эпир Арçукпа иксĕмĕр пĕр класа çӳреме тытăнтăмăр.

Пирĕн кил (ку ĕнтĕ иккĕмĕш тăван кил темелле-и?) шкула хирĕçехчĕ. Нимле çанталăкра та шкула кайма ăшă пальто тăхăнса курман. Çĕклеттĕмĕр те портфельсене ăмăртмалла тухса вĕçтереттĕмĕр.

Нихçан та пĕр-пĕрне кӳрентерсе те, тарăхтарса та курман пулĕ. Астумастăп та, тупата. Ялан, мĕн ĕç тытсан та, шухăшăмăрсем пĕр пекехчĕ. Пирĕн пĕр уйрăмлăх кăна пурччĕ, вăл атте те анне тетчĕ, эпĕ Хĕлимун пичче те Хветура аппа теттĕм. Пит килĕштернĕрен-ши, сăнсем те пĕр пекех тетчеç. Йĕкĕрешсем-и кусем тесе ыйтакансем те пурччĕ.

Аслисем те пире уйрăмшар пăхман, япала туяннă чухне хамăрăнне — лайăхраххине, усравне — юрĕ темен, тепĕр чухне лайăхраххи манах тивĕçнĕ пек те туйăнатчĕ. Пĕр пекех ачашланă, пĕр пекех вăрçнă. Çавăнпах-и, тен, хамăр та пĕр-пĕринчен юлмасăр ĕçленĕ, тупăшса вĕреннĕ.

Мăньяла шоссе çулĕ икке пайлать те, унта пурăнакансем шоссе ку енчисемпе леш енчисем çине пайланнăччĕ. Пирĕн, ку енчисен, петĕм ырлăх та — ялти лăпкăлăх кăна, леш енчисен вара каппайланмалăх сăлтав сахал мар. Вĕсем икшер-виçшер хутлă çуртсенче пурăнаççĕ, вĕсене шыв, газ кĕртсе панă, канализаци ĕçлет. Урамсене асфальт сарса панă. Вĕсем кăмака хутма маннă, шыв кĕвентисене таçта кайса пенĕ. Пирĕн енчисем харпăр хăй çурчĕпе пурăнаççĕ, ирпе кĕтӳ яраççĕ, каçхине кĕтме тухаççĕ. Пирĕн енче халăх çӳрекен çуртсем те çукпа пĕрех. Пурте леш енче. Шкулне кăна такамăн ăсĕ çитнипе ку енне лартнă. Тата вăрçăччен пекарня пулнă çурта пăсса çăкăр лавкки тунă. Унсăрăн çăкăр туянма та леш енне çӳреме тиветчĕ.

Эпир садри кайăк юррипе киленетпĕр, пирĕн енчи улăха кайăк кăвакалĕсем ана-ана лараççĕ. Леш енчисен савăнăçĕ — Культура керменĕ тăрринчи громкоговоритель.

Кулленхи пурнăçра леш енчи, ку енчи теместпĕр, тепĕр чухне кама та пулсан çул кăтартса ямалла чухне леш-ку енсемпе ăнлантарма çăмăлрах. Тен, çавăнпах тахçан пĕрин çăварĕнчен тухса кайнă сăмах паян та пурăнать пулĕ.

Пĕр-пĕрне ятран-хушаматран паллатпăр. Ку енчисем совхоза ĕçе çӳреççĕ, леш енчисем хăйсене пролетари тесе шутлаççĕ. Вĕсен унта «Сельхозтехника» та, сăра завочĕ те пур.

Пирĕн енче ял йăлисем упранса юлни маншăн питĕ те лайăх: çуралнă яла, асатте килне асаилтерет...

Мăньялта пурăнма тытăннă хыççăн тăван яла хăнана кăна çӳрекелетĕп. Кашнинчех хапăл туса йышăнаççĕ те — çӳретĕп. Анчах кил ăшшипе таравачĕ Хĕлимун пичче çуртне куçса пынă пулмалла. Асатте килĕнче нумайччен тытăнса тăрас килмест. Ӳснĕçемĕн тăван ялта сайрарах та сайрарах пулма, уншăн хытăрах та хытăрах тусăнма тытăнтăм. Яла кайма сăлтав шыракан пултăм. Килсе кĕретĕп хам çуралнă киле — пӳрт ăш-чикĕ маншăн сивĕннине туйса илетĕп те каялла — Хĕлимун килне васкатăп. Вунпилĕк çухрăма каçа хирĕç тухса утни те пайтах пулнă.

Икке пайланчĕ тăван ял, тăван кил туйăмĕ. Атте парас ăса Хĕлимун пиччерен, Арçук ашшĕнчен, анне парас туйăма Хветура аппаран, Арçук амăшĕнчен, илнĕ пулсан тăван атте-аннене ячĕшĕн кăна хисепленĕ. Пурнăçри пĕрремĕш утăмсене Хĕлимун пичче хыççăн унăн кĕçĕн ывăлĕпе Арçукпа пĕрле тунă.

Улттăмĕш класа куçсан пире пионер лагерьне кайма икĕ путевка туянса пачĕç.

— Кайса курăрах, — темле ытарлăн каларĕ Хĕлимун пичче.

Тепĕр çулхине урăхла сăмах пулчĕ.

— Ывăлсем, кӳлĕнме вăхăт çитрĕ...

Хĕлмун пичче ун чухне бригадирта ĕçлетчĕ. Пире лаша витине илсе кайрĕ.

— Эпир астăвассах лашапа çӳресси ача-пăчашăн алтайăн ĕç пулнă, — темиçе те каларĕ витене çитиччен.

Эпир пĕр-пĕрин çине пăхса илтĕмĕр: еплерех пулнине курăпăр-ха, малтанах ĕмĕтленсе хурар мар...

— Машина ĕмĕрĕнче тесе лашаран ан ютшăнăр. Хам комбайнерта-мĕнре ĕçленĕ пулсан, паллах, урăх ĕçе вĕрентнĕ пулăттăм... Хăвăрах пĕлетер, лашаран урăх ним те çук ман... Тилхепе турткалама вĕренни те усăллă...

Хĕлимун пичче тăрăшнипех ейӳ улăхне машина-трактор кĕртме чарнăччĕ те, пире ферма ĕнисем валли лашапа шыв турттарма хушрĕç. Шывне фермăри башньăран илмелле. Урапасем çинчи пичкесене тултаратпăр та лашасене улăхалла уттаратпăр. Кун каçиччен вуншар та хутлама тивет. Ывăнтăм тесе пĕри те каламан. Выртсан вара пуç хунă-хуман çывăрса каятпăр. Ирхине кайăк сассипе вăратаççĕ.

Пире валли чăланра вырăн саратчĕç. Вителĕк ăшне кĕрсе выртсан Арçукпа иксĕмĕр калаçу пуçарма, пĕр-пĕрне курни-илтни çинчен хыпар тума хăтланатпăр тепĕр чухне, анчах калаканнин калас килмест, итлекеннин итлес килмест пулмалла та, ыран та кун пулать тесе шутласа илетпĕр те харăсах куç хупатпăр. Ыранхи кун каллех паянхи пекех пуласси çинчен те шутламастпăр. Кунсем пурте пĕр евĕрлине курма хăнăхса çитрĕмĕр ĕнтĕ. Ирхине Арçукпа иксĕмĕр лаша витине каятпăр, анчах чылай чухне киле таврăнсан кăна пĕр-пĕрне куратпăр. Апат хушшинче ик-виç сăмах перкелешсе илетпĕр те, кăмăлăмăрсем тивĕçеççĕ.

Çу кунĕ вăрăм та сисĕнмесĕр иртет. Çунса хăмăрланнă пек ӳт-тирĕмĕрсене, шăнăрланнă хул-çурăмăрсене пăха-пăха савăнатпăр. Ара, арçын вăй-халĕ кирек хăш вăхăтра та хисепре пулнă мар-и?

Çĕнĕ вĕренӳ çулĕ валли кĕнеке-тетрадь, кĕпе-тумтир туянма кайсан Хветура аппа куç тĕлне пулнă-пĕр япалана тыта-тыта пăхать.

— Кирлĕ мар, — тетпĕр эпир харăссăн.

— Укçи хăвăрăн, хăвăр ĕçленĕ, ачасем. Ан хытăр, — тет вара вăл пирĕн çине ытараймасăр пăхса.

Апла каласан пирĕн те кăмăлăмăрсем çемçелеççĕ. Вара хатĕр пайсенчен пуçтармалли радиоприемниксем те, паяльник те, пуçватмăш вăйăсем те туянса таврăнатпăр.

Хамăр тантăшсемпе пулла çӳрейместпĕр. Çавă çеç пăшăрхантарать пире.

— Хĕл вăрăм, — лăплантарать Хĕлимун пичче. — Вып сарникунсенче шыв вăррине çӳреме тытăнăпăр.

Хĕлимун пичче хăй те çакăн пек калаçу хыççăн йăшма тытăнать. Ăна чăн-чăн пулăç тесе эпир ят паман, Мăньялта ватти те, вĕтти те ăна чăн-чăнниех тесе шутлать. Вăхăт ирттерме мар, пулă тытма шыв хĕррине çӳрет вăл. Ейӳ вăхăтĕнче атмапа вунă шӳпке тытмасан пустуй çӳрерĕм тесе мăкăртатать. Вăхăтне, пулă вăййи хăçан пуçланнине сисме пĕлет теççĕ ун пирки. Çулла бригадир ĕçĕ çыхса лартать çав. Ахалĕн илĕм-тилĕмлех вăлта хулли йăтса шыв хĕррине чупмалла та. Хăй кайнă чухне пире пĕрре те хăвармасть. Темиçе кун малтан каласа хурать. Кайнă-килнĕ чухне пире, тин кăна пулла çӳреме пуçланăскерсене, вĕрентсе калаçма нихçан та манмасть.

— Хаççан Петĕрĕ пирки каласа кулаççĕ. Кăмпана пит çӳрет вăл. Пушăлла таврăнмасть. Хĕрарăмсем пĕринче: «Петĕр, ертсе кай-ха пире те кăмпана!» — тесе тапăнаççĕ. Петĕр вара мăрт та март кăна. Хăй çӳрекен вырăнсене çын пĕлесрен хăрать пулать ĕнтĕ. Мĕншĕн çаплах хăрамалла ăна? Çутçанталăк пурлăхĕ пурне валли те çитет. Татнипе кăмпа, тытнипе пулă пĕтмест. Çĕмĕрмелле мар, таптамалла мар — çавă кăна. Аптăранипе вара çавăн чухлĕрен ытла пулă тытмалла мар йĕркесем туса тултаратпăр. Кĕнĕ чухне тыт ăна. Çутçанталăкăн ĕрчес-хунас саккунĕ хăйĕн. Эпир хамăра çутçанталăкран та вăйлăрах тетпĕр те, эх, кăна тискерленетпĕр. Пуртă вичкĕшне тĕрĕслесе пăхма пуслăх пек йывăçа касса ярасси пирĕншĕн ним те мар. Çăткăнланса пулла взрывпа-темпе анрататпăр. Ĕç-и ĕнтĕ вăл? Шупашкарта пĕр палланă писатель пурăнать, çавă каласа панăччĕ. Пульницасем вырнаçнă вырăн пур-çке-ха унта, университетран иртсен пульница картишĕ вăрманпах чикĕленет. Чирлĕ çынсем уçăлма-мĕне тухсан кайăксене, пакшасене апатлантарса йăпанаççĕ. Пакша тени часах алла хăнăхать те — хăнăхтарнă çаксене. Пенсири çынсем пульницаран тухсан та пакшасене çитерме çӳреççĕ. Вĕсен вăхăт пур. Пĕр сĕмсĕрскер пăшал йăтса тухать те алла вĕрентнĕ пакшасене йĕркипех пеме тытăнать. Ман пĕлĕш писатель ăнсăртран çакăнта çитсе тухман пулсан лешсен йăхĕ те юлас çукчĕ тет.

Чарăнса тăрса пирĕн çине пăхса илчĕ Хĕлимун пичче. Кусем итлессе итлеççĕ-и-ха тет ĕнтĕ. Унтан сасартăк хăй тĕллĕн калаçма пикенчĕ. Ку Хветура аппа юратман йăли ун.

— Хамăра хамăр çутçанталăк ачисем тетпĕр-ха. Хăш чĕрчун чĕппи-çури амăшне тискерленсе тĕп тăвать-ши? Хура çĕлене калаççĕ-ха, çурисем çиеççĕ теççĕ. Ашшĕ-амăшĕ чĕппи-çурине çинине илтнĕ, çурисем амăшне тенине вара... Кирлинчен ытлашши никама та кирлĕ мар темелле. Тем çитменрен, тем ытлашширен çăткăнланатпăр çав... Пирĕн еннелле çаврăнать те юнаса илет:

— Ывăлсем, нихçан та çăткăн ан пулăр...

Ун сăмахĕсем пирĕншĕн хушни пекех янăраççĕ.

Хĕлимун пичче палламан кайăк та, хальччен курман чĕрчун та çук. Вăл кашни кайăк, кашни чĕрчун мĕн-мĕн çинине, миçе чĕпĕ кăларнине, çура тунине калама тытăнсан иккĕленсе ӳкетĕп: «Çын пурне те пĕлме пултараймасть-çке...» Вăхăт тупсах библиотекăна каятăп. Хĕлимун пичче йăнăш каланине е тĕрĕс мар персе янине тытасах килет. «Чĕрчун пурнăçĕ», «Кайăксен пурнăçĕ» энциклопеди кĕнекисене унран ыйтса пĕлсе çырнăнах туйăнать.

Пĕринче Кăвакал авăрне вăлта ятăмăр. Хускалма хăраса вăлта шакки вылянине сăнатпăр. Хĕлимун пичче тĕлĕрет. Пулла килнĕ çыннăн апла пулмалла мар-çке-ха. Юри калаçтаратпăр. Ыйхи вĕçсе кайтăр тетпĕр. Питех пусăрăнса çитсен вăрантăр тесе пыра-пыра чăрмантаратпăр.

— Партасĕсем пурăнччăр, атьăр ав çав пырта бычок текеннисене тытар, — терĕ вăл ура çине тăрса.

— Юханшывра мĕн бычокĕ пултăр. Хура тинĕсре пурăнать вăл, — тет Арçук.

— Пур çав, ывăлăм, пур. Таçтан килсе ерчĕ те — хунать кăна. Ырă пулă вăлчине çиет мур. Нимпе пĕтереймĕн вĕт.

Хĕлимун пиччене шанма вĕреннĕскерсем, эпир йăпăр-япăр пуçтарăнтăмăр та вăл каланă еннелле утрăмăр.

— Ачасене çакăнта пуçтарса килĕр малашне, — терĕ те вăлтана шывалла ывăтса ячĕ. — Акă курăр. Çакă ĕнтĕ бычок тени.

Ырашпăтри евĕрлĕ мăн пуçлă пулла юри вĕçертсе илме васкамасть.

— Палласа юлтăра? Халь сĕтĕрĕр кăна. Ывăниччен, йăлăхиччен. Тепĕр чух ăмансăр вăлтана та хыпать. Шыв кайăкĕсемпе ерсе килнĕ пулмалла мурсем.

Пулла-кăмпана çӳренĕ чухне пире валли сахал мар пурнăç урокĕ ирттернĕ Хĕлимун пичче.

Ман атте вара пачах урăхла çын — пĕтĕм шухăшне хăйĕнче тытать. Хĕлимун пичче çынна илттересшĕн. Сасăпа калаçать.

«Çак çынпа пурăнсан, — шухăшлатăп час-часах, — нимле кĕнеке те вулама кирлĕ мар. Авал чух çаплах пулнă та. Асли пурнăç уртмахне çамрăксене парса хăварнă, çамрăкки ăна малалла йăтса пынă. Çавăнпа авалхи çынсен ăсне мухтатпăр та...»

Пĕр çумăрлă кун (уярта уяв тумаççĕ тет Хĕлимун пичче) пире хура çырлана илсе кайрĕ. Темиçе кун малтан выртса татмалли вырăн пĕлетĕп тесе мухтаннăччĕ. Арçук ĕненмерĕ çакна:

— Аттен ун ялан вĕçтерсе калаçмалла, пĕр-ик ывăç татмалăх лаптăк пĕлет те, унпа мухтанмалла.

— Хе! Пĕлмен-туман япала пирки сăмах сутманччĕ хальччен. Хама тиркеттерменччĕ. Илсе кайăп пĕрре. Утма кăна ан ӳркенĕр те вăрăмтунаран ан хăрăр. Çумăрлă кун пултăр-ха. Сăхман сарнă пек хуп-хура.

Каçхине хисте-хисте иртерех çывăрма вырттарчĕ (вăл çĕрле çумăр пуласса та пĕлнĕ), тепĕр кун кăвак çутăллах лăскаса вăратрĕ. Хăй вăрман касакан пекех тумланнă.

— Амăшĕ, иккĕшне те атă тупса пар, вăрăм çанăллă кĕпесем тăхăнччăр. Шăлаварĕсем те питĕреххисем пулччăр. Вăрăмтуна витермелле ан пултăр.

Пирĕн пата пычĕ.

— Лайăхрах чăптанăр, вăрманта макăрса çӳремелле ан пултăр.

Савăт суйлама пикентĕмĕр. Хветура аппа пире пластмасса бидонсем тыттарать.

— Эй, ывăлсем, куншăн кăна мĕн çӳрес пур? Илер пысăкрах витресем. Амăшĕ, апат ытларах чик.

Пирĕн тăрăхра та çакăн пек иртсе пĕтми вăрмансем пур тесе ĕненес те килмест. Сукмаксăр-мĕнсĕр çӳллĕ курăка таптаса шурлăхăн-мĕнĕн çӳретпĕр. Кăвакал нартлатнине илтет те Хĕлимун пичче хирĕç сасă парать. Кăвакал пекех: нарт-нарт! Лешĕ çине-çинех нартлатать. Куккук пек авăтса илет. Пăчăр пек кăшкăрса пăчăра хускатать. Кашни мишавайăн, çул юппин, çырма пуçĕн хăйне валли панă ячĕ пур унăн.

Вăрмана çитичченех йĕп-йĕпе тара ӳкрĕмĕр те шывшăн антăхакан пултăмăр. Кĕпе тӳмисене вĕçертес — ӳпре-пăван сăрăнать. Пуç чикнĕ те Хĕлимун пичче хыççăн танкăшатпăр. Тап! чарăнса тăчĕ çакă.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн