Электронлă вулавăш

— Ну, Арçук, кил-ха çывăхарах. Кур, сăхман витнĕ пекех мар-и? Ун пекех мар пулсан ятла мана, суеçĕ, ултавçă, сăмах вĕçтерекен тесе кăна кала. Витрӳне ларт та ху çумне тăсăлса выртсам. Унсăрăн мăйлаканнисем çисех ярĕç.

Малтан тута-çăвар кăн-кăвак пуличчен шултăра та сĕтеклĕ çырласене çирĕмĕр те çирĕмĕр.

— Пĕрерĕн ан суйлăр, ывăçласа татăр! — таçтан илтĕнет те Хĕлимун пичче сасси ахрăм пулса шурлăхра çухалать.

Хальччен кун пеккине курманскерсем, Арçукпа иксĕмĕр ниепле те ахлатма пăрахаймастпăр.

— Калатăп-çке-ха, çутçанталăк ырлăхĕ иксĕлми тетĕп. Кирлĕ чухлех татрăмăр, тепĕрне валли те юлчĕ, — калаçрĕ Хĕлимун пичче каялла килнĕ чухне. — Çавăнпа нихçан та сăхă ан пулăр. Хăш-пĕрисем çынна ан юлтăр тесе юри таптаççĕ, ватаççĕ пулĕ тетĕп вара.

Лĕпсĕр ывăннăскерсем вăрмантан тухрăмăр та курăк çине канма лартăмăр. Икĕ хĕрача лĕпĕш тытать. Мăньял енчен йытă çавăтнă арçынпа хĕрарăм килеççĕ. Саркаланса утаççĕ. Лĕпĕш хăвалакан хĕрачасенчен пĕри çаксен тĕлнех сиксе тухрĕ. Кăкарăнчăкри йытă хамлатса сиксе те ӳкрĕ, хĕрачана ури хырăмĕнчен çыртса илчĕ. Хăраса çухăрса ячĕ хĕрача, такăнса ӳкре. Канса ларакан Хĕлимун пичче (таçтан вăй сиксе тухрĕ ун?) тăчĕ те пĕр самантран хĕрача патне çитсе тăчĕ. Эпир чупса пынă çĕре майкине вакласа хĕрачан урине пĕçĕ сыппинчен çӳлерех пăвса юн тартнă, суранне шăнăр курăкĕ хурса çыхнă.

Арçынпа хĕрарăм кукленсе ларнă та йыттине ачашлаççĕ.

— Фатик, Фатик, — тет вĕçрен хĕрарăмĕ, йытта пуçран ачашлать.

Çавнах калать арçынни те. Вăл çурăмран ачашлать.

Ман шутпа та йытă хуçисен йытти патне мар, юн юхтарса çухăракан хĕрача патне ыткăнмалла пекчĕ. Хĕлимун пичче пулман пулсан вăл юн çухатса вилсе каятчĕ-ши тесе шутлас килчĕ. Паян кун та çав шухăша манман. Арçынпа хĕрарăма ача сасси ним чухлĕ те хускатмарĕ.

— Выльăхланнă çынсем, — илтĕни-илтĕнми каларĕ те Хĕлимун пичче хĕрачана куракларĕ. Пире кăшкăрса хушрĕ: — Патак тупăр та витрĕрсене кана-кана йăтса çитеретĕрех. Ман васкамалла.

Чупнă çĕрте чупса, утнă çĕрте утса пульница еннелле васкарĕ. Эпир киле çитсе ӳкни тем вăхăтран тин таврăнчĕ. Ĕшеннĕскер çенĕк картлашки çине ларчĕ те салтăннă май хăй тĕллĕн калаçрĕ.

— Мĕн тума кирлĕ паянхи çынна аристократ йăли? Çынран лайăхрах пек курăнма-и? Кур, йытти те пур тесе калаттарма-и? Троекуров пек помещиксенчен кулатпăр. Хамăр вара йытăпа юнашар выртса çывăратпăр. Калăпăр, сунарçа йытă кирлĕ. Усратăр. Хуралçа кирлĕ. Усратăр. Çав шыçмак арçынпа хĕрарăма мĕн тума кирлĕ? Чĕрчун тытасах килет пулсан усра ара пĕр кĕтӳ кролик. Ытти выльăх тыт. Усси пур, иçмасса. Ку йыттине мĕншĕн çын çиес какая çитермелле? Мĕн усă парать вăл? Пысăк хуласенче килти йытăсем валли ятарласа шăмăллă какай сутаçççĕ. Ытлашши хăтланмастпăр-ши? Ĕçлĕ çыннăн йытăпа аппаланмалла мар. Тепĕр чухне хыçса илме те вăхăт çук. Ку йытăланнă çынсен вăхăт ытлашши ĕнтĕ. Ним туса ирттереймеççĕ. Аташаççĕ вара. Ресторан директорĕ ав мĕн калаçу пулсан та, ах, Найда апат тиркекен пулчĕ, торт туянтăм — ăна та çиесшĕн мар теме пуçлать. Чăн-чăн хуйхăллă çын тейĕн. Вăрманти ялта тăван амăшĕ лавккана çăкăр илме тухайми чирлĕ выртать. Тăван хĕрĕ пулса ватлăхри амăшĕн асапне çăмăллатас тесе шухăшласчĕ те, çук-çке, çăмламас пуделĕ хаклăрах уншăн...

Пĕр çулталăкран атте курма килчĕ. Хăна сĕтелĕнчен уйрăлса кураймарĕ. Кучченеç панă чухне мана ытамласа юратанçи пулчĕ те — çавă çеç. Виç сăмах та ыррăн калаçман. Хветура аппа хăйне май чееленме май тупрĕ. Арçукпа иксĕмĕре ĕç хушса килтен кăларса ячĕ. Темле хăлхана кĕнĕчче аттепе Хветура аппа калаçни.

— Çук, çук! Ан та калаç! Пăхăр, çитĕнтерĕр пĕчĕккисене. Кунтах вунă класс пĕтертĕр. Кайран хăть мĕн тăвăр.

Атте хирĕçлеме пăхать. Хветура аппан та сăмахĕ хатĕрех.

— Шкулĕ çывăх. Çулла ĕçлеççĕ. Пӳрчĕ кермен пек. Мĕн çитменрен илсе каймалла? Аçу килĕнче унта шăллу хуçа. Унăн хăйĕн çемйи пур. Пурăнтăр, пурăнтăр кунтах...

Хăш-пĕр чăваш хĕрарăмĕсен çынна ӳкĕтленĕ е хушнă чухне çатăртатса калаçас манер пур. Хветура аппа нихçан та апла тумасть. Унăн кăкăртан юхса тухакан сассинче юмлă вăй пур пек туйăнать. Хветура аппа хушнине тăвас-и, тăвас мар-и тесе нихçан та шутламастăн. Аттене те хăй кăмăлĕ майлă çавăрчĕ. Вăл урăхран мана та атя пĕрле тесе каламарĕ. Уншăн савăнтăм кăна. Арçук вара аттене ăсатса ярсан темччен йăкăл-якăл сиксе çӳрерĕ.

Маншăн çуралнă килпе тăван кил тени пĕр пĕлтерĕшлĕ мар: çуралнă кил, асатте килĕ, асран сĕврĕлсех пычĕ, чунра тунсăх туйăмĕ амаланса тăчĕ. Вăхăт-вăхăтăн каплансах çитетчĕ те вăл, тунсăх туйăмĕ, никампа калаçас килми пулатчĕ. Хĕлимун пичче вĕрентнĕ пек, хăвалăха пĕчченех тухса утаттăм. Шыв ĕçме пĕшкĕннĕ хăвасем, шыва ӳкесрен вĕсене сыхлама тăрса тухнă йăмрасем, мĕн пур унта, шывра, тесе пĕр-пĕринпе вĕçрен пăшăлтатакан хăмăшсемпе хăяхсем эпĕ пырса тухсан ĕçĕсене пăрахсах мана лăплантарма тытăнаççĕ пек туйăнать.

Шыв чăххи те пулин ман йӳçĕк кăмăлран кула-кула илет. Чăмпăлт тăвать хура карас: курмастăн-им, епле хавасланма пĕлет чĕрĕ çутçанталăк. Кун пек чухне, чăнах та, хурлăх-тунсăх мĕнне манатăн.

Хĕлимун пиччен çак ырă йăлине Арçук темшĕн йышăнасшăн пулмарĕ. Кăмăл пăсăк чухне тӳрех вырăн çине тĕшĕрлет те пуç урлă туртса витĕнет. Шыв хĕррине илсе тухма хăтланса пăхман мар — ним туса та вырăнтан хускатаймастăп.

Мĕн вăрăма тăсалчĕ пулĕ пирĕн ачалăх — калаймастăп, анчах тантăшăмăрсеннинчен иртерех пĕтрĕ пек туйăнать. Аслă классенче вĕреннĕ чухнех эпир хамăра мăн çын пек тыткалама тытăнтăмăр. Çу кунĕсенче совхоз рабочийĕсемпе хутшăнни, ĕçĕн майне-ĕнерне пĕлсе пыни, тумтирлĕх, кĕнеке-тетрадьлĕх хамăр ĕçлесе туни пире пурлăх вăйăпа мар, чăн-чăн ĕçпе кăна хушăннине ыттисенчен маларах ăнланса илме пулăшрĕ.

Чăваш халăх педагогикине тĕпчесе пысăк кĕнеке çырнă пĕр профессор пирки учительсем каланине час-часах илтме тӳр килетчĕ. Вара тӳрех çав профессор Хветура аппан воспитани мелĕсене те тĕпченĕ-ши тесе шухăшлаттăм. Арçукпа иксĕмĕре пĕр сехет те пушă лартман вăл: уроксем туса пĕтернĕ-пĕтермен пирĕн патăмăра пыратчĕ те: «Алтайăн ĕç пур, ачасем», — тетчĕ. Сĕтел хушшинчен илсе те тухатчĕ. Уншăн ĕç пулнинчен ытла эпир ĕçлени хаклăраххине чухлама та йывăр марччĕ. Тепĕр килте пулсан, калăпăр, тĕпсакайĕнчен çĕр улми илсе тухма ача-пăчана шанмаççĕ те. Хветура аппа апла мар. Тĕпсакай алăкне те хăех уçать, хăех çутă çутать.

— Хăшĕр кĕретĕр-ха? — тет лăпкăн та ĕçлĕн. — Сик апла, Арçук, эсĕ. — Çĕрулми илсе тухатăп та пушанатăп тесе шутлакан Арçук тĕпсакайне йăпăр-япăр анса каять. Тухать кăна — ун валли те, ман валли те ĕç хатĕрех. Мана кĕлете какай татăкĕ илме чуптарать, Арçука — вутă çĕклеме. Хăшăлтатса пӳрте кĕретпĕр те — алăк умĕнче икĕ пушă витре ларать.

— Кĕвентепе çĕклес тетĕр пулсан кĕвенте çенĕкрех, — илтетпĕр Хветура сассине.

Пĕр сăмахсăрах витресене илетпĕр те тухса утатпăр.

Эпир таврăннă çĕре Хветура аппа тепĕр ĕç тупса хунă та. Пире иксĕмĕре те ачашласа ятран чĕнет, маттур тесе мухтаса илет. Апла тума нихçан та манмасть вара.

— Сайхалăх ку пуçĕнче хăях ути, вăл çуркуннечченех тăтăр. Вăрман утине пăрахса парăр выльăхсене. Тăккаласа ан пĕтерĕр. Выльăх çăварне кĕрес апат сая ан кайтăр.

Хăй вара (ăна сисетпĕр) пиртен вăрттăн эпир мĕнле ĕçленине тĕрĕслесех тăрать, вайăн-шайăн хăтланнăшăн çийĕнчех мар, тепĕр виçĕ-тăватă кунтан ĕç хушнă чухне аса илтерет.

— Пĕр кунхине çапла тунăччĕ, апла хитре мар, ачасем, — тет.

Эпир вуннăмĕш класа куçсан Хветура аппа йăлтах ĕнсерен ӳкрĕ, хуйхăллă çын пек çӳреме тытанчĕ.

Малти пӳртри диван çине хăйпе юнашар Хелимун пиччене лартатчĕ те, иккĕшĕ сăмах пуçлатчĕç. Эпир пырса тухсан Хветура аппа пански йĕпписене хăвăртрах вылятма тытăнатчĕ. Хĕлимун пичче хĕрелсе кайичченех янахне сăтăркалатчĕ. Арçукпа манăн ята асăннине илтмен те — пирĕн пиркиех пулнă ĕнтĕ вĕсен сăмахĕ.

— Карчăкăн-шăрчăкăн пурăнма пӳрнех пулсан мĕн тăвайăпăр ĕнтĕ? Хăнăхас та тӳсес пулать, — час-часах калать Хĕлимун пичче.

Унтан йывăррăн сывласа илет.

— Арçукне тĕпе юлма тесех çуратрăмăр та... Темле çав... Ку чухне самани ăнланмалла мар...

— Хамăрăн мар, ăна тытса тăраймăпăр, — тавăрать Хветура аппа.

Ку ĕнтĕ ман пирки калать.

— Ку чухне, — малтанхи шухăшнех тепĕр хут çавăрма тытăнать Хĕлимун пичче, — ача-пăчана тĕнче тăрăх салатма çурататпăр мар-и? Хĕрĕсем ав ăçта çити вĕçсе кайрĕç! Пĕри Камчаткăра, тепри Сочире. Пурăнма мар, хамăра пытарма килсен те тем пекехчĕ. Пурăнса пăхар-ха, пурнăç хăех кăтартакан-ха...

Иккĕшĕ те хаш сывласа илеççĕ те лăпланаççĕ.

Маншăн пулсан (Арçукшăн та çавах пулнă-ха) вĕсен чун хĕнеме нимле сăлтав та çук пекех туйăнатчĕ. Çитĕннĕ ача-пăча хăй çулне тупни, хăй тĕллĕн пурнăçне майлаштарни ашшĕне, амăшне калама çук пысăк савăнăç кӳмелле пек ĕнтĕ, анчах Хĕлимун пиччепе Хветура аппа çав савăнăçпа кăна кӳнесшĕн мар иккен, вĕсен çемье тĕпне салатас килмест.

Пирĕн ĕмĕтсем, паллах, тăван килрен аякра пулнă. Çар комиссариатĕнче пĕлтерӳ вуланă та Арçук штурмансем хатĕрлекен çар училищине каяс тесе кăна пурăнать. Мана та ӳкĕтлет.

 

Иккĕмĕш сыпăк

Атте çырăвĕсем малтан Хĕлимун пичче ячĕпе килетчĕç. Вĕсене мана вулаттарман. Ака уйăхĕн пуçламăшĕнче ман ятпа çырнине пуçласа илтĕм. Темшĕн çине-çинех каçару ыйтать, такама кӳренсе те ӳпкелешсе çырать — вĕсене те ăнланса çитереймерĕм. Малалла вулас та килмерĕ. Вĕренсе тухсанах Тĕмень облаçне пыр тенине кăна астуса юлтăм çав çыруран. Тата укçа ярса пама пулнине ăнланса юлтăм.

— Аçу пире салам çырнă-и? — ыйтрĕ Хветура аппа. Ман ятпа çыру килнине вăл пĕлет апла. Çавăнпа ним шухăшласа тăмасăрах çурнă конверта кăлартăм та тыттартăм.

— Акă вула, — терĕм.

Куçлăх шыраса чăрманмарĕ, тетрадь листине ун-кун çавăркаларĕ те тавăрса пачĕ. Малтанах, мана паричченех, вуланă пулать апла...

— Ӳстерсе патăмăр та — чĕнет ĕнтĕ, — тута сиктермесĕр каларĕ Хветура аппа.

Çак сăмах вĕрилентерсе ячĕ. Хветура аппа чĕрçийĕ çине выртас та кăшкăрса макăрса ярас килчĕ: эпĕ пархатарсăр чунлă маррине пĕлтĕр те урăхран унашкал кӳренӳллĕ сăмах ан калатăр. Темшĕн вăрçсан-айăпласан та çынна унăн ашшĕ-амăшĕн çылăхĕшĕн кăна сăмах тумалла мар тесе шутламалăх ун чухнех хевте çитнĕ-ха манăн. Эпĕ сасартăк сăнран улшăннине асăрхарĕ те Хветура аппа пырса çупăрларĕ.

— Астуман. Астумасăр персе ятăм. Эс, ачам, ху çине ан ил-ха. Эсĕ ан кӳрен тесе мĕн тăвам-ха, мĕн татса парам?

Çакнашкал сăмахсем кăна калама пултарчĕ вăл. Пуçран ачашланă чухне аллисем чĕтренине сиссе тăтăм. Хĕрхенес те шеллес килчĕ ăна. Анчах ним тумалăх та хал юлман хамра. Хветура аппа алăран çавăтса пукан çине лартса ĕлкĕреймен пулсан урайне шанках кайса ӳкмеллеччĕ те пулĕ: куç хурал-са килчĕ, алăсем сĕрĕлтетсе кайрĕç.

Çакăн хыççăн (кун çинчен килти ыттисем пĕлмен) Хветура аппа çыру пирки урăхран сăмах тапратмарĕ кăна мар, манпа нихçанхинчен ачашрах та ăшăрах пулма тăрăшрĕ; çакăн хыççăн вăл мана Арçукран уйрăмрах пăхма хăтланнине сиссе илтĕм. Кĕсьере час-часах шоколад е хутлă канихвет тупаттăм. Пĕрле апатланнă чухне те ман ума пысăкрах стакан пырса ларатчĕ, аш турамĕ те ыттисеннинчен пысăкрах пек туйăнатчĕ.

Пĕрре çĕр варринче вăранса кайрăм та — ура вĕçĕнче Хветура аппа лара парать. Лăпкăн та канлĕн сывлать хăй. Хăвăртрах куçа хупрăм. Çывăранçи пултăм. Пуçран шăлать, вителĕке тӳрлетет. Арçук çывăракан кравать çине пăха-пăха илет. Ир енне кăна тăрса кайрĕ. Çав каçхине чăлăм ыйхă та туман вăл. Эпир тăрса тумланнă çĕре апат хатĕрленĕ, кĕпе-тумтире якатса хунă. Сӳренкĕ кăмăлне пӳрт тăрăх сапалас мар тенĕнех тĕпел кукринчен тухса çӳремест. Эпир шкула тухса кайсанах пĕр-пĕр кĕтесе хĕсĕнсе ларать те ак çĕр каçипе сĕвемленĕ шухăшне тепĕр хут суйлама тытăнать. Ача-пăчапа пĕрле ашшĕ-амăшĕн хуйхи те ӳсет, канăçĕ чакать тесе калаççĕ-çке, апла пулсан эпир те Арçукпа иксĕмĕр ӳссе çитрĕмĕр пулать-и?

Юлашки шăнкăрав уявне чăтайми кĕтнĕ кунсенче Хĕлимун пичче пирĕнпе пĕрле пулма сăлтав шыранине сисеттĕмĕр, анчах ку вăхăтра бригадирăн ларма-тăма вăхăт пур-и? Хветура аппа ачасемпе калаç-ха, ачасемпе калаç-ха тесе çулăхма тытăнсан тулхăрсах каять вара: «Сассу йăмтăрччĕ пĕрех хут!»

Хветура аппа тутлă апат хатĕрлеме ăста тесе калаçатчĕç кӳршĕ хĕрарăмĕсем. Шкултан таврăннă çĕре мĕнле кăна йăлас апат пĕçерсе хумастчĕ-ши, хăшне-пĕрне мĕнпе çимеллине те пĕлмелле марччĕ. Ытти чухне те кăмака яшкипе кăна усрамастчĕ те, халĕ, пĕр-пĕр кану çуртĕнчи е санаторири пекех, пĕр тĕрлĕ апата темиçе хут сĕтел çине лартма пачах пăрахрĕ.

Пирĕн киле канăçсăрлăх йăпшăнса кĕнине пурте сисеттĕмĕр, вăл хăçан пĕтессе нихăшĕ те пĕлместĕмĕр.

Шкул пĕтерсе эпир, Арçукпа иксĕмĕр, ДОСААФ шкулне вĕренме кĕрсен килти яланхи йăласем каллех йăл илчĕç: Хветура аппапа Хĕлимун пичче пиртен вăрттăн пăшăлтатса калаçма пăрахрĕç, эпир çывăрнă чухне ура вĕçне пырса ларакан та пулмарĕ. Хелимун пичче тулхăрса калаçми пулчĕ...

Киле канлĕх иленчĕ, эпир, акана пуçласа кӳлĕннĕ юпахсем, пурнăç тилхепи тинех хамăр алăрине туйса илтĕмĕр те хамăра кирлĕ пек турткалама тытăнтăмăр. Шăпах çак самантран пуçласа, йĕкĕрешсем пек ӳснĕскерсен, пирĕн, Арçукпа иксĕмĕрĕн, çулсем юпленме пуçларĕç пулас. Ун чухнех палăрман-ха вăл. Эпĕ те, Арçук та ун чухне çулăрсем ик еннелле кайĕç текен пулсан ăна хирĕç сиксех тавлашнă пулăттăмăр: апла мар, курайманнипе кăна калатăн!..

Анчах чăнах çапла пулнине ĕненес килмесен те ĕненмеллех. Иксĕмĕр икĕ инструктор патне лекрĕмĕр. Калаççĕ-çке, кампа туслашатăн, çавăн пек пулатăн теççĕ. Пирĕн инструкторсем пирĕншĕн аслă туссем пулнă. Вăл калани, вăл хушни — чи çирĕп саккун. Манăн аслă тус Рафаил Иванович, Хĕлимун пиччен тантăшĕ, хăй каларăш, пурнăç тути-йӳççине какăричченех астивнĕскер, эпир, çамрăксем, усал ĕçе вĕренесрен шутсăр хăрать. Инструментсен ещĕкĕнче ытлашши япала тупăнсан санăн мар-и ку тесе кашнинченех ыйтса тухать. Курсант руль тытсан вăл ун çумĕнче, фотоаппарат умĕнчи пек, куç хăрпăкне сиктерми ларса пырать. Пире те вăрçса-кӳрентерсе курман. Пур ун пĕр юратнă сăмахĕ, мĕн пулсан та ăна калаять вара:

— Мĕн меммеленетĕн-ха?!

Ун пек чухне хăйне ят çыпăçтарса хумалла та, Рафаил Ивановича Мемме теме никамăн та чĕлхе çаврăнмасть, ытах пĕри калайса хурсан та тепри ун хыççăн тăсмасть.

Арçук исктрукторĕ Руслан Михайлович урăхларахскер, пĕр пăт тăвар çимесĕр те пĕлсе çитермелле мар çын: япшар чĕлхеллĕ, вăрт-варт хусканусемлĕ. Сăмах вылятакана пурсăмăр та мухтамастпăр-çке-ха. Унран юлташĕсем те пăрăнмарах тăрăшатчĕç. Рафаил Ивановичшăн эпир пурте пĕр пекчĕ, Руслан Михайловичăн курсантсене картлашкасем çине лартса тухас йăла пурччĕ. Чи юратнисем (вĕсем нумаййăн мар, пĕччен е иккĕн) чи çӳллĕ картлашка çинче, юратнă пекреххисем аялараххи çинче, ыттисем — чи аялта. Арçук чи юратнисен хисепне лекрĕ. Уншăн, Арçукшăн, пулсан инструктор шанăçĕ темрен те хаклăччĕ, пурнăçри чи сăваплă ăнлану нихçан манăçми япала пекехчĕ. Хăйĕн аслă тусĕшĕн туман ĕç пулман. Инструкторсем ертсе пынипе машинăсем çӳретме тытăнсан пире тĕрлĕрен ĕç хушатчĕç. Ăна кӳрсе килмелле, кăна леçсе хумалла. Ун пек чухне Руслан Михайлович Арçука кăна хăйпе юнашар лартатчĕ. Арçук кабинăра хăйне пирĕн пек мар, хăюллăрах тыткалатчĕ. Кун пеккисене куркаланă имĕш. Инструкторпа иккĕшĕн хушшинче темле вăрттăнлăх пуррине сисеттĕмĕр. Руслан Михайлович Арçука час та часах айккинелле чĕне-чĕне илетчĕ, тем калатчĕ, тем хушатчĕ. Арçук пуçне лăнк-ланк тутаратчĕ те, тупа тунă чухнехи пек, чăмăрĕсене хытаратчĕ — пурте каланă пек пулать.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн