Электронлă вулавăш

Килтисем те пирĕн ачалăх пĕтнине çине-çинех палăртма тăрăшатчĕç. Хĕлимун пичче темиçе кунта пĕрре мĕн ĕç тунине ыйта-ыйта пĕлетчĕ. Ăна та ячĕшĕн кăна. Хветура аппапа иккĕшĕ килте ĕçлекен икĕ çын хушăнасса кăна кĕтетчĕç ĕнтĕ. Çын пулас пекки пулнă, халĕ хӳререн тытса çӳремесен те юрать тесе шутланинчен ытларах пире шанатчĕç. Пире хамăра хамăр хисепленинчен те ытларах хисеплетчĕç пулас. Пĕрре мар асăрханă-ха: тырă хушшинчи сукмакпа хăваласа тухнă пăрусем улăх ирĕкне çитсен хӳре тăратсах вирхĕнеççĕ. Çавăн пекех эпир те аслисем алăран çавăтма пăрахнă-пăрахманах тилхепе пушаннине туйрăмăр пулмалла. Çакăн пек чухне шăпах ĕнтĕ ачалăх аслăкĕ айĕнче йăпшăнса пурăннă тӳрккеслĕхпе сĕмсĕрлĕх ирĕке тухать те, яш çын чăртмахланать, чара çăварланать, кăмăл еккипе кăна пурăнма пуçлать. Çавăн пек чухне шăпах ĕнтĕ яш çынна нимрен ытла тĕллев кăтартакан кирлĕ. Ачалăхри ырă пире йăлăхтарса çитерет. Хамăра валли çĕнĕ идеал суйлатпăр. Чылай-чылай чухне идеал вырăнне йышăннă япалан чăн пĕлтерĕшне те пĕлместпĕр. Пирĕн ĕненӳсен çирĕплĕхне тĕрĕслеме тенĕ пекех çул пуçламăшĕнче рыцарь тумне тăхăннă йăх-яхсем тĕл пулсах пыраççĕ. Çак тĕрĕслӳре пурте чăтаймаççĕ. Ку çеç те мар, çул пуçламăшĕнче суя чап тата çăмăлттайлăх сырăнаççĕ. Çакăн пек чухне шăпах ĕнтĕ этемлĕх çитменлĕхĕсем те пире паттăрлăх пек туйăнаççĕ.

Çак тĕрĕслӳ витĕр тасалса тухма мана Рафаил Ивановичпа вăл юратма вĕрентнĕ ĕç — шофер ĕçĕ пулăшрĕç; Арçук тĕллĕн суя пулăшакансем пулчĕç пек туйăнать.

Тепĕр уйăх ытларахран пирĕн вĕренӳ вĕçленмеллеччĕ. Ирхине шкула пырсан Рафаил Иванович хăйне çирĕплетсе панă курсантсене гаража ертсе кайрĕ.

— Мотор туртми пулчĕ, атьăр-ха пĕрлехи вăйпа сӳтсе пăхар, — терĕ вăл. — Сирĕншĕн те усси пулĕ.

Эпир хапăлах пултăмăр. Мотора кăларса илтĕмĕр те станок çине куçарса лартрăмăр. Алăсене варалама кăна ĕлкĕрнĕччĕ, Арçук чупса пычĕ. Хăлхаран пăшăлтатрĕ.

— Килтисене кала, ан кĕтчĕр. Инçе çула каймалли тупăнчĕ...

— Ыйтсан — калăп, — терĕм эпĕ.

— Ыйтсан мар, таврăнсанах кала, — терĕ те, пуçран çапнă пек, гаражран тухса чупрĕ.

Тепĕр кун каллех ытти курсантсене мансах Руслан Михайлович Арçука лартса тухса кайрĕ. Хапха умне çитсен Арçук машинине чарчĕ те мана кăшкăрса каларĕ:

— Килтисене мĕн темеллине пĕлетĕн!..

Эпир эрнипех моторпа аппалантăмăр. Рафаил Иванович тав турĕ.

— Хистесе каламастăп. Кăмăл пулсан вырсарникун та килме пултаратăр. Лайăх шофер пулас тесен, музыкçă пекех, кашни кун руль умне лармалла. Хамранах пĕлетĕп. Эрне е ытларах руль тытса пăхмасан алă хытать пек. Хăракалама пăхатăн. Хăнăхса çитнĕ-çитменскерсем, эсир эрнипех руль пăркаламан. Руслан ачисем темле хăнăхкалĕç ĕнтĕ. Ним те шутламастъ. Япшар чĕлхеллĕ те — экзамен тыттаракансене хăйне майлă çавăраять. Курсантсем çӳрес вăхăта калымра ирттерет. Ачисем район центрĕ тăрăх çапкаланса çӳреççĕ.

Рафаил Иванович мана тĕсесе пăхрĕ.

— Сан Арçукунтан çын тăвать-ха, — терĕ те шап-шап! алă çупрĕ. — Саланăр та, килес текенсем вырсарникун, яланхи пекех, сакăр сехете пуçтарăнăр. Аслă çул çинче машина сахал пулать вăл кун, унта тухса курăпăр.

Вырсарникун Арçук манран маларах тăрса тумланчĕ. Пулла каять тесен — вăлтасене вырăнтан хускатман. Çитменнине, Хĕлимун пиччепе иксĕмĕртен пĕрне те чĕнмен. Амăшне апат хатĕрлеме васкатрĕ. Лешĕ алхапăл çăмарта ăшаларĕ, ăшă сĕт ярса пачĕ.

— Ăçта ĕштеленетĕн-ха? — ыйтрĕ Хветура аппа.

— Пурне пĕлмесен те юрать, — чăртмах персе хучĕ Арçук.

Эпĕ тавçăртăм та — шарламарăм. Арçук тухса кайсан вăл куçран çухаличченех пӳрт чӳречинчен пăхса тăтăм. Шкул пахчи çумĕпе çул кĕскетсе ДОСААФ еннелле васкарĕ. Руслан Михайлович Арçука та пая кĕртнипе кĕртменнине малтанах пĕлменччĕ, кăнтăрлахи апата иккĕшĕ ресторана пĕрле çӳренипех çырлахать тесе шутланăччĕ. Часах ăна та пĕлме тӳр килчĕ. Пĕр каçхине кĕтӳ таврăнсан, Хветура аппа ĕне сума ларсан, Хĕлимун пичче хур-кăвакал пуçтарма тытăнсан пӳртре пĕччене питĕ те питĕ кичем пек туйăнса кайрĕ. Арçука шырама пикентĕм. Пĕр-икĕ хутчен те кăшкăрса чĕнтĕм. Хурав таврашĕ пулмарĕ. Çенĕке тухрăм. Унта та курăнмарĕ. Алăк хыçĕнче хут шатăртатнă пек сасă илтĕнчĕ. Унта çын пулма пултарасса шанса мар, ытахальтен кăна чăлан алăкне уçрăм та ятăм. Арçук стена çумне ура явса ларнă та пӳрне вĕçне сура-сура укçа шутлать. Мĕн тăватăн тесе ыйтас килчĕ — ыйтмарăм. Арçук куç шуррисене кăтартрĕ те çамка картлантарчĕ, укçа тĕркине тирпейлĕн хутлатрĕ, кĕсйине чикрĕ. Малтан ыйтас тени чĕлхе çинчех тăчĕ. Анчах вăл халĕ урăх пĕлтерĕшлĕ пуласса ăнлантăм та çаврăнса кайма тăтăм.

— Мĕн чухлине пĕлес килет-и? — кĕтмен çĕртен ыйтрĕ Арçук. — Пĕлсен тӳнĕн те кайăн. Çавăнтан хăранипе каламастăп.

— Пĕлес те, курас та килмест, — терĕм эпĕ.

— Апла пулсан ма куçусем чалăрсах кайрĕç? Ах, маначчĕ çакăн чухлĕ укçа! теççĕ. Куç вăл нихăçан та суймасть. Сан пек мар.

— Чалăрман, Арçук! Сана туйăннă кăна.

— Пĕлетеп, пĕлетĕп, укçа тесен пурин те: ваттин те, вĕттин те — алă чĕтреме тытăнать.

— Чĕтремеççĕ, Арçук. Сана туйăнать кăна.

Капла каласан унăн чĕррех кĕрсе кайма сăлтав тупăнмарĕ пулас та шăпланса ларчĕ. Чĕрре кĕрес шухăшĕ питĕ пурччĕ.

— Укçаллă пуличченлĕхе кивçен пама пултаратăп.

— Кирлĕ мар.

— Кирлĕ мар пулсан ирĕксĕр сĕнместĕп.

Малтан ыйтас тени каллех чĕлхе çине килчĕ.

— Итле-ха, Арçук, — терĕм эпĕ, — мĕн тăватăн çавăн чухлĕ укçапа?

Арçук кăлтăртатса кулса ячĕ.

Пуçне йăлт-ялт каçăрткаласа илчĕ, аслă чунлă çын пек, мана тăрса хулран лăпкарĕ. Унăн хăтланкаларăшĕнче нимле айванлăх та, çамрăклăх тăрлавсăрлăхĕ те çук, вăл ман умра хăйне тантăш пек мар, нумай аслăрах çын пек тыткалать. Эпĕ хулпуççине карттăн туртса илтĕм, вăл арçынла темскер лаплаттарса хучĕ.

— О-о-о! — терĕм чăннипех те тĕлĕнсе, — санпа калаçма пĕлмелле мар.

— Вĕрентес-и? — тавăрчĕ вăл.

Арçук хăй утакан çул кăна çут тĕнчере чи тĕрĕсси те чи пайталли тесе ĕненнĕ ĕнтĕ, çав çул пĕртен-пĕрре тесе шутланă. Мана та çакна ĕнентересшĕн пулчĕ. Эпĕ тӳрккессĕн хирĕçлерĕм. Вара хăйне евĕрлĕ дискусси пуçарса ятăмăр. Ку пуçламăшĕ пулчĕ, ун хыççăн кунашкал тавлашу тесен тавлашу мар, калаçу тесен калаçу мар, оппонентсен дискуссийĕ пĕрре кăна мар пулса иртрĕ. Кам çĕнтернĕ, кам аялта юлнă, ăна татса калама çук. Иксĕмĕр те кĕнеке вуланă, анчах пурнăç аргуменчĕсем иксĕмĕрĕн те çукрахчĕ. Ытла та сахал пурăннă-çке-ха иксĕмĕр те. Ун вырăнне сасă янравлăхĕ çителĕклехчĕ. Арçукăн ун майли Руслан Михайловичпа унăн шухăшĕччĕ. Манăн, паллă ĕнтĕ, Рафаил Иванович. Тин кăна вуннă пĕтернĕ яшăн тата учительсемпе атте-анне сăмахĕ асрах пулнă.

Эпир çине тăрсах хӳтĕлекен шухăшсем те хамăрта çирĕпленнĕ шухăшсем пулман, вĕсене эпир такамран илтнĕ, тахăш кĕнекере вуланă...

Тавлашасса пурнăçпа пурнăç тĕллевĕ пирки, пурнăçри идеалсем пирки тавлашнă. Пирĕн çултисене кашни ӳсĕмрех шăп çак ыйтусем ыйхăсăрлатнă та ĕнтĕ.

— Укçуна пар Хветура аппана, — терĕм кăна, Арçук çатăртатма пикенчĕ.

— Хăйсен пуррипе мĕн тăваççĕ? Халь те куркульсем пекех. Кинона кайма та шутласа кăна тыттараççĕ. Çынсен ачисене курнă-и? Пуш кĕсьепе нихçан та çӳремеççĕ. Çуратнă тăк — пăхчăр этем майлă! Халь тин аттепе аннене пуççапмастăпах. Çынна çамрăк чухне кăна пурте кирлĕ. Çамрăк чухне кăна çын пурнăçран мĕн кирлине илсе юлаять, кайран унта пурнăç хавасĕ пĕтет. Аттепе аннен халь мĕн хавасĕ пур?

Аллине лас! сулчĕ Арçук.

Çав çула çитсен тесшĕнччĕ ĕнтĕ, çийе тăхăнма кив кĕрĕк те çитет, ытти хырăм тăрантма пултăр. Каласа хураймарĕ, чыхăнса кайрĕ.

— Этем хырăмшăн кăна пурăнмасть, — терĕм эпĕ.

— Кала, апла мĕншĕн пурăнать?

Ăçтан тӳрех çавăрса калам-ха? Ку таранччен ун çинчен нихçан та шутламан-çке. Ăшра çак ăнлава хирĕçлемелли пур, тапса тулса тăрать вăл — сăмаха çаврăнмасть кăна. Чăмăрпа та юнатăп, тĕрлĕрен евĕрлев сăмахĕсемпе калаçатăп. Шухăш пăчăртанмасть те пăчăртанмасть.

Арçук йĕкĕр ывăçне ман ума сарса хучĕ.

— Куратăн-и? Тĕнче тытăмĕ çакăн пек ансат вăл. Çынсене пăтраштарма юри кăткăслататпăр ăна. Хăйсенчен ним те пулманнисем темле идейăлăх шухăшла-шухăшла кăлараççĕ. Сывă çыннăн ĕçмелле те çимелле, çутçанталăк умĕнчи тивĕçе пурнăçламалла. Çавă çеç. Шутла хăвах! Мĕншĕн ĕçлетпĕр? Тутă пулма. Хамăр ялта пурăнакансене пĕр рете тăратса тух та ыйт. Пурте-пурте ман пек калĕç. Лайăх çиес тесен мĕн тумалла? Паллă! Укçа ытларах илмелле. Пурнăçăн пĕр пĕлтерĕш кăна: çутçанталăк панă ырлăхпа май пур таран усă курмалла.

— Хăвăн шухăшусем мар ку, Арçук. Такамăн, — кăшкăрас пекех каларăм.

— Пулин! Пĕрех тĕрĕс шухăшсем.

— Эс халь тытрăн та сĕвемрен пер çиппине туртса кăлартăн. Ытти çипписем те çакăн пек тесе ĕнентереcшĕн. Ыттисем пачах расна — тĕсĕпе те, тăршшĕ-вăрăмăшĕпе те, хулăнăшĕпе те.

— Пултăр, расна пултăр. Мана пурăнса ирттерме пĕр халь калани çитет.

— Татах ăнланмастăн-ха. Апла пулсан мĕншĕн атома тĕпчетпĕр, космоса вĕçетпĕр? Мĕншĕн аваллăхпа малашлăха пĕлесшĕн çунатпăр?

— Пĕтĕмпех тутă пурăнас тесе.

— Мĕншĕн вăрçă вăрçатпăр?

— Çавăнпах! Пĕр татăка темиçен пайлас мар тесе, пĕтĕмпех пĕр алла туртса илес тесе.

— Этеме çăкăр кăна кирлĕ мар-çке. Этемĕн выльăхран уйăрса илме туйăм та пур. Юрату-курайманлăх, хуйхă-савăнăç, сăмахран...

Шухăша вĕçлеме те памарĕ Арçук.

— Хальччен сăнаман пулсан сăна малашне. Пурте-пурте пурнăç тĕллевĕ мĕн тесе ыйтсан тӳррĕн каласран пăрăнаççĕ. Мĕншĕн тесен пĕлмеççĕ. Этемлĕх пуçланнăранпах пырать çакă. Çынсем пĕр-пĕрин умĕнче чееленме вĕренсе çитнĕ, пĕри те пĕри юлташне улталама, чăнлăхран пăрса яма тăрăшать. Хăй ыттисенчен лайăхрах пурăнса юласшăн. Сăра завочĕн директорнех ил-ха. Паян çавна техничка чухлĕ кăна укçа тӳлеме тытăнсан-и? Паянах ĕçрен тухса каять те укçаллăраххи шырама тытăнать. Çав вырăна лекес тесе тем-тем шантарма та, тем-тем суйма та пултарать. Суйине вăл малтанах шутласа хурать. Çапла мар-и? Эсĕ вĕреннĕ çын, эсĕ завод директорĕнче кирлĕрех тени çине сурать кăна. Халь директорăн ĕç укçи пысăк та — унта ларасшăн такама та йăпăлтатма, такама та сутма хатĕрех...

— Чыс, хисеп тенĕ ăнланусем те пур-çке.

— Вĕсен умĕнче те укçа тăрать. Укçа пулсан чыс та, хисеп те пулать. Ним те ан иккĕлен. Руслан Михайлович ахаль шофер кăна. Кермен пек çуртра пурăнать. Мĕн кирли пур. Чыслаççĕ те, хисеплеççĕ те. Никам умĕнче те пуç таймасть.

— Сан хăвăн вара ним те çук.

— Пулать, ан хăра. Санăн вара ним те пулмĕ. Ку чухне тăватă кустăрма хăвăн аллунта пулсан çĕр çинче çуккине те тупаятăн. Кам лайăх пурăнать халь? Сутăç-и? Тĕрĕс. Транспортлă çын-и? Тĕрĕс!

Тӳрех калатăп, Арçука хирĕçлемелĕх ăс çитереймерĕм. Мана вăл айванах тăрата-тăрата хăварчĕ. Пĕччен юлсан пуçа пыра-пыра кĕреççĕ ун чухне калайман шухăшăмсем. Пире ачаллах обыватель йăлисене суйласа тăмасăр тиркеме кăна вĕрентеççĕ-çке. Пурнăçри ырăпа усала пĕрре пăхсах уйăрса илме вĕрентекен никам та çук. Çавăнпа пирĕн усала палласа илес те ăна хирĕç тăрас тенĕ çĕртех ăс-тăнпа хăюлăх çитеймест.

Вара шухăшласа каятăн та вĕсен айнех пулатăн. Ырăран ырă кăна пулать, усалран усал тени те пур чухне те тӳрре тухмасть иккен, ырă усал тĕслĕ, усал ырă тĕслĕ пулнине те курма тивет. Çавăратăн, çавăратăн пуçа — хал пĕтсе çитет те, алă сулатăн: пултăрах мĕн пулмалли...

Те Арçук манран маларах тĕрĕс çул тупма пултарчĕ, те хам çулăмах чи тĕрĕсси? Ним те ăнкараймастăп, ним уççи-хуппи те çук. Маншăн пулсан Хĕлимун пиччепе Хветура аппаран тасарах çын çук пек туйăнать те, çавсем Арçукпа тавлашнă чухне мĕн-мĕн калайнă пулĕччĕç-ши тесе кăна шухăшлаятăп вара.

Арçукпа тӳрремĕнех тава кĕме асăрханакан пултăм. Вăл ытла та тӳртен паклаттарать. Манăн сăмахсене çемçетерех калас килет. Ку ĕнтĕ, тантăш тесе те пулĕ, сăмахсене уясах та каймасть. Тен, кăмăл екки çапла вăхăт пулать унăн манпа тавлашнă чухне. Пĕлме çук, пĕлме çук...

Эй, халех пулманнине пулнă тăвам мар-ха, пурнăç пуçланать кăна тетĕп те вара хамăн шухăшсенчен хам сехĕрленме тытăнатăп. Кам ют çыраналла сулăннине, кам хамăрăнни еннелле ишнине халех никам та пĕлеймĕ, чĕлхепе тем те калаçма пулать, пурнăç такама та хăй кӳлекнех лартать тесе шухăшлатăп вара. Унтан та ытла Хĕлимун пиччепе Хветура аппанах питĕ те питĕ шанас килетчĕ. Вĕсен килĕн юмартлăхĕ, тараватлăхĕ никама та çулран тухса кайма памĕç тенĕ эпĕ.

Çапах та Арçук хускатнă шухăшсенчен хăпаймарăм. Таçта та: килте те, шкулта та — кĕтмен çĕртен пыра-пыра кĕреççĕ вĕсем пуçа. Арçукăн чăн ĕненĕвĕ пурах пулсан манăн ма çук? Ютран килнĕ вăркăш-и, хамăрăнах-и — хăшĕ тасатать пире? Кашни ĕçе хак пама хăтланатăп. Паллах, икĕ хак кăна манăн — лайăххипе начарри, ыррипе усалли. Ал кукри нихçан та лайăххи пулман. Арçукăн ал кукри çук тесех шухăшлатăп. Юлашки шăнкăрав вăхăтĕнче вунă класс пĕтернисене пĕчĕкрех шăнкăрав парнелерĕç. Асăнмалăх. Киле саланнă чухне пĕр хĕрача пурне те шартах сиктерсе кăшкăрса ячĕ: «Ман шăнкăрав çухалнă!» Тытăнтăмăр шырама.

— Кам илнĕ? Парăр! — кăшкăрашатпăр пĕр-пĕрне пӳле-пӳле.

— Арçук, тавай! Эсĕ илнĕ! — тет хĕрача. Линейкăран саланнă чухне вĕсем юнашар утса класа кĕнĕ пулнă иккен.

Шӳтлемелле илме те пултарнă тенĕччĕ. Арçук тунать.

— Илмен эпĕ нимле шăнкăрав та! — кăшкăрать пĕтĕм шăва-шава хупласа.

— Илнĕ! Тавай! — парăнмасть хĕрача.

— Вăлта «хуралçи» тăваççĕ унпа. Пулă хыпсан чăнкăрт! тума. Пĕлетпĕр, пулла çӳрекен эсир кăна, Хĕлимун ачисем, — теççĕ ыттисем те.

Турра асăнать Арçук, тем туса-хуçса пама хатĕр.

— Илмен, турă пур, хĕвел пур, илмен...

Эпĕ те Арçуках илмен-и тесе иккĕленме тытăнтăм. Çавăнпа хута кĕме те хăраса чĕнмесĕр лартăм. Арçук ман еннелле темиçе те çаврăнчĕ.

— Илменех пулсан татса кала та, шăпланччăр, — терĕм кăна.

— Турăшăн, хĕвелшĕн, — теме тытăнчĕ Арçук. Чылайран, шăнкăрав тупăнсан, Арçукшăн хытă савăнтăм.

Хĕрача шăнкăрава сăмса тутрипе чĕркесе портфель тĕпне хунă та ун çинчен манса кайнă.

Суяс йăла та нихçан та пулман Арçукăн. Хăравçă çын суять теççĕ. Арçук хăравçă пулса та ӳсмен.

Пулаççĕ-çке-ха çын сăмахне тиркевсĕр-суйлавсăр ĕненекенсем. Çавсен йышĕнчен мар-ши Арçук? ДОСААФ инструкторĕ мĕн каланине, магнитофон ленти çине çырса пынă пек, пуçа хывса юлнă та ăна хăйĕн ĕненĕвĕ туса калаçать пулинех. Шухăшĕсем пăтранчăк-ха, пурăна киле тăрăлĕç темелле-ши?

 

Виççĕмĕш сыпăк

Çу кунĕсенче кун пекки сайра пулать, темиçе кун умлăн-хыçлăн чăшăл-чăшăл çумăр çурĕ. Эпир тăватсăмăр та килтех пултăмăр. Тăваттăн тăватă кĕтесре. Кашнин харпăр хăй ĕçĕ. Хветура аппа пански тытса ларнă. Чĕпписем хайсем тĕллĕн апат тупса çиме тытăнсан чĕп амăшĕ кăлăклама пăрахать — Хветура аппа та пире кашни самантра ĕç хушми пулчĕ. Çитĕнсе çитнĕ, хăйсем пĕлнĕ пек пуранччăр тет ĕнтĕ. Хĕлимун пичче пулла чĕнмест. Кăмпана атьăр темест.

Лупас айĕнче типсе шултăрканă кимĕ ларать. Ĕçсĕр супиччен çавна юсар мар-и терĕм кăна, Хĕлимун пичче, урамалла пăхса тăраканскер, тăруках хыпăнса ӳкрĕ.

— Хам та тахçанах шухăшланăччĕ. Купăста шăварма каçкаласа çӳреме питĕ кирлĕ. Халь тавра çӳресе асап куратпăр. Каçма хума пăрахрăмăр. Кĕперпе ав ăçтанах çаврăнмалла. Атьăр-ха, чăнах та, сӳспе мăклар та сăмалалар. Тепĕр пушă вăхăтра шыв хĕррине антарса хурăпăр.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн