Электронлă вулавăш

— Халĕ çынсем пĕр-пĕрин патне хăнана кирлĕ ĕç тума кăна çӳреççĕ. Пуçлăха юрамалла-и, ĕçе вырнаçмалла-и, темле хут тутармалла-и — чикеççĕ те хаклă эрех каяççĕ хăнана. Маннă йăлана асаилтĕмĕр иккен паян, Веркка, сана пула...

Килнĕ хăнан кайни паха тенине асрах тытакан Раман ура çине тăчĕ. Манăн татах та ларас килетчĕ.

Пĕрремĕш юрату, унăн савăнăçĕпе асапĕ çинчен эпĕ çав тери нумай вуланă. Çавăнпа кĕнекесенче çырса кăтартнă çамрăк çынсен туйăмне хамăннипе танлаштарса пăхатăп та — нихăш калăпĕ те мана юрăхлă пек туйăнмасть. Никам пек те пулас килмест хамăн та. Верккана та никам пек те тăвас килмест. Ăшри туйăма хамра кăна усрасчĕ тетĕп. Ун пирки пĕр çын та ан пĕлтĕр... Верккана хăйне каланă пулăттăм, анчах хăратăп. Пĕр кунта çуралса канăçсăрламалăхах аталаннă туйăм хăй хăратать. Чăнах та юрату-и вăл? — Çакна чухламалăх та манра тăрă хал çук.

Раман мана хăйĕнчен аякка ярасшăн пулмарĕ. Эпир унпа пайтахчен ĕçсĕрленсе ял тăрăх çӳрерĕмĕр. Раман такама шыранă пек туйăнчĕ. Тĕл пулас тенĕ çыннине курас шанчăкĕ çухалчĕ пулас та килĕ еннелле çаврăнчĕ. Эпир чĕмсĕррĕн утрăмăр, хăйĕн пӳлĕмне кĕрсен ман çине чылай хушă куç çĕклесе пăхаймарĕ. Иксĕмĕр ик кĕтесе тĕршĕнтĕмĕр те Кăтюк аппа каçхи апата чĕничченех пĕр сăмах та чĕнмерĕмĕр.

 

Улттăмĕш сыпăк

Раман мĕнпе ăш çунтарнине тĕп-тĕрĕс пĕлменччĕ-ха. Тем тĕшмĕртеттĕм. Хамăн та Веркка асапне никама та пĕлтерес килмесчĕ те, унăн та çавах пулнă ĕнтĕ. Кун вĕçленессĕн туйăнмастъ. Ирхине хĕвел хăпарса çитет те — анма манса каять пулĕ тесе шухăшлатăп вара. Веркка сăнарĕ умăмрах куçса çӳреме тытăнсан пушшех ним тума аптăратăп.

Канмалли куна кĕтсе илсен пурнăç тивлечĕ йăтăнса аннă пекех туйăнать. Мăньялпа Хурнай хушшине хамăн сукмакăма хыврăм. Кĕскелсе те кĕскелсе пырать вăл.

Мăньяла мантăм. Хурнайри ташă каçĕсене илентĕм. Кунта мана пурте хăйсен çынни тесе шутлаççĕ.

Культура çуртĕнче Раман ушкăна явăçмасть, манран та тарса çӳренĕ пек туйăнать. Иксĕмĕр пырса кĕретпĕр унта, Раман кружоксен класĕсен алăкĕсене уçа-уçа пăхма тытăнать. Унтан пачах куçран çухалать. Мана кĕтсе ларма хушать, часах таврăнатăп тесе шантарать.

Вăл унта-кунта çӳренĕ хушăра кассетăллă магнитофон çĕкленĕ çамрăкпа юнашар алăк умĕнчи тенкел çинче лартăм. Çине-çине мана каскадер та каскадер тесе чĕнме тытăнчĕ те — кӳрентĕм.

— Атте-анне панă ят пур ман, — терĕм. — Пĕлместĕн пулсан калам, Клим ятлă эпĕ.

— Ан кӳрен, — хулпуççинчен лăп-лăп тутарчĕ çакă, — юратса, хисеплесе калатăп. Гамиль теççĕ мана, хут çинче Гамильтон. Эпир виççĕн пĕртăван, виçсĕмĕре те импортлă ятсем парса тухнă. Асли Альвин, вăталăххи Велиштон. Эпĕ ав Гамильтонах çитнĕ.

— Хăшĕ вара, аçу-и, аннӳ-и пит тăрăшнă?

— Атте! Моряк пулнă вăл. Тĕнче касса çӳрес тенĕ те, май килмен çав. Халь Сайрахвара кĕтӳ кĕтет.

Гамиль ман çумарах сиксе ларчĕ.

— Председателе те вăрçас килет ман. Пурне те вăрçас килет. Платунĕ яла, колхоза çамрăклататăп тесе аташса çӳрет. Çакăнта, клубра, йĕрке тумалла малтан. Çакă вăл — çамрăксен йăви... Сирĕн унта, Мăньялта, пирĕнни пек мар пулĕ-ха?

— Çӳремен, пĕлместĕп...

— Киличчен килес килет çакăнта, килсен ларатăн вара йӳçсе. Те каяс та киле, пуçланă кĕленче пурччĕ, ярас çавна çăварĕнчен...

— Эс сыпакан çын тĕслĕ мар-çке.

— Сыпакан тĕслĕ те пулăн кунта... Чăн-чăн пурнăçпа пурăнас тесен ялта мĕн тумалла-ши? Эс пĕлместне?

— Мĕн тумалла-и? Çемье çавăрмалла, ача-пăча çуратмалла, пуç çĕклеми ĕçлемелле... Тата мĕн калас?

— Пурте пĕр пекех иккен çынсем. Кампа калаçан — пурте çапла теççĕ, авланса яр, ача-пăча çуратса тултар теççĕ... Çыннăн хăйне валли те пурăнас килет пулсан... Тата кунта авланас тесен те авланаймăн. Çуралнă пек, пĕве çитнĕ пек хĕрсем пурте туха-туха тараççĕ. Чăваш хĕрĕсем сăпайлă тесе вĕсене арăм тăвас текенсем пур çĕрте те — Калининградран Инçет Хĕвелтухăçĕ таранах — нумай. Тухса кайнисенчен каялла таврăнакансем çук та вĕт. Кунта, ялта, ниçта вырнаçайманнисем те, ятне-шывне янисем те тухса каяççĕ те вăрăм сăмсаллă арçын тупса яраççĕ. Пирĕн чăвашĕсем вара майра илес тесе кастарса çӳреççĕ. Майри хăйне шăршлă чăваш тесе вăрçать. Тӳсет те пурăнать ухмах чăваш... Шашкăлла вылятна?

— Рамана кĕтмелле ман.

— Рамана? Вăхăтна та сая ан яр. Муза хыççăн тухса чупрĕ вăл. Хам куртăм.

Ĕненмерĕм-ха, çапах та ларса йăлăхнăскер Гамиль хыççăн тăрса утрăм. Эпир пĕр тăрăхла пӳлĕме кĕтĕмĕр. Кунта шкул ачисем те, туяллă ватăсем те пур. Шашка-шахмат пурне те тивĕçменнипе черет кĕтсе тăраççĕ.

— Кунта та эпир ытлашши, — тарăхса кайрĕ Гамиль. — Çаврăнса тухса каймалла-ши?

Хамăн та ларас-тăрас килмест. Çамрăк кĕрĕм ташă пуçласан кăмăл пушшех тăвăнма пуçларĕ. Сăмах панă çинчех Веркка ташă каçне килмерĕ.

Кĕтсе тăма каланă Раман çухалчĕ, ман çинчен мансах кайрĕ. Вăл халех килсе тухмасан каçа хирĕç Мăньяла тухса утасси кăна юлать. Çакна Гамиль сисрĕ те тархаслама тытăнчĕ.

— Пăрахса ан кай мана. Юрать-и? Çакăн пысăкăш ялта ман пĕр юлташ та çук. Калаçас килет.

Килĕшсе те, килĕшмесĕр те сăмах хушмарăм, чĕнмесĕр тăтăм. Выçă анчăк çури пекех тархасласа куçран пăхрĕ те, унпа пĕрле пулма сăмах патăм.

— Çуралнă кил тамăк пек туйăнма пултарать-и? Пултарать çав. Мĕнле çăлăнмаллине те пĕлместĕп. Платун ĕç памасть. Тухса каяс тесен анне ямасть. Председатель мана кăна мар, пирĕн йăха темшĕн юратмасть. Кăçал ферма кĕтĕвне кĕтме те шанмарĕ, унта, кĕтӳçре, çулпа лӳпперленнисем çӳреччĕр терĕ. Çаплах çу каçрăм. Утçинче капан купалама тухрăм, вырмара урасем турăм. Хĕле кĕрсен мĕн ĕç тупăнасса пĕлместĕп те. Пĕлтĕр хыр лăсси каснăччĕ. Эпĕ те механизатора вĕренсе тухнă. Те района кайса евитлемелле? Сирĕн патăрта кирлĕ мар-и механизаторсем? Çук ĕнтĕ, эсĕ хута кĕнипе илмĕç çав мана. Платун телефон умĕнчех ларать, унти пуçлăхсене йĕпетсе парĕ те...

— Пустуях ан хуçăл-ха.

— Ку магнитофонĕ те йăлăхтарсах çитерчĕ. Тапса кăна ярас килет.

— Ан хăтлан-ха ун пекех. Япала нимшĕн те айăплă мар.

— Çут тĕнчепе пĕрле вăл та мана хирĕç пынă пек туйăнать.

Ман пурнăç асапĕ çинчен калаçнă чухне çын çăварне хуплас килсе тăрать те, Гамиле чарас килмерĕ.

— Çын каяшĕ кăна пулас килмест. Пĕлетне çавна, — темиçе те каларĕ ĕнтĕ.

Çак сăмах йăлăхтарчĕ, тепре персе ярсанах пăрăнса утатăп тесе шухăшларăм. Хăмăр куçĕсем Гамилĕн кăварланнă кăмрăк пек тĕлкĕшекен пулчĕç. Вĕсенче ăраскаллăхпа хăюлăх мар, курайманлăхпа усаллăх палăрчĕ те, пăрăнса утмах тăтăм, анчах Гамиль пĕр пахматсăр çанăран çатăрласа тытрĕ.

— Эсĕ те ютшăнатăн-и?

— Çук-çке. Манăн Рамана тупмалла.

— Юрĕ апла, эсирех лайăх пулăр, эпех япăх пулам, эсирех тивлетлĕ те тутă ггулăр, эпех çапкаланса çӳрем. Пĕлессӳ килет пулсан — эпĕ те механизатор, шофер прави те пур, СПТУ пĕтернĕ...

Мĕн тăвассине пĕлмесĕрех иккĕмĕш хута хăпарса кайрăм. Манăн ниçта та чарăнса тăрас килмерĕ. Утрăм та утрăм. Темиçе алăка уçа-уçа пăхрăм. Юлашкинчен тусанлă пĕр пӳлĕме пырса кĕтĕм. Маччаран тĕсне çухатнă абажур çакăнса тăрать, алăк сули çумĕнчи шкап тăррине темле-темле хут тĕркисем купала-купала хунă, кивĕ музыка инструменчĕсем çакăнса тăраççĕ. Ансăр чӳрече умĕнчи сĕтел çинче гуашь кĕленчисем лараççĕ, хытса кайнă кисточкăсемпе хуçăк вĕçлĕ кăранташсем сапаланса выртаççĕ. Ларса тăма пукан таврашĕ те çук. Таçтан, сĕтел айĕнчен, сăран сăрнă кивĕ пукан туртса кăлартăм, урисем тĕрĕс-тĕкел пулнине курса ĕненсен ун çине лартăм. Кăмăлăма пăснă Гамильтонран хăпма май килнĕшĕн савăнтăм та-ши? Кивĕ мандолинăсене тыткаласа пăхрăм. Темшĕн тата сывлăш йывăрланса çитнĕ пек туйăнчĕ. Чӳрече витĕр каçхи тĕттĕмелле пăхса тăрас, çав тĕттĕмлĕхре шăпах хама кирлине тупас килчĕ. Хускалми, сасă туми тăтăм та, тăтăм. Те ыйхă, те тунсăх пусса илчĕ. Кивĕ пукан çине ларсан çывăрса каясса пĕлтĕм. Çамкапа сивĕ кантăка перĕнтĕм те çаплах урамалла пăхатăп. Мĕн курăн ĕнтĕ каçхи ял урамĕнче? Икĕ ӳсĕр арçын тем пайлама тытăннă та çĕмрĕк çил арманĕсем пек хăлаçланаççĕ кăна. Вĕсене курас килмере те хупрăм куçсене.

Чӳрече леш енне ырă пирĕшти вĕçсе килсе ларчĕ. Унпа калаçма тесен хапăлах-ха. Пирĕштисем çынсем пек мар, вĕсем суйма пĕлмеççĕ. Эпир ăна мĕнле вăлтам та, мĕнле шăтăк кимĕ çине лартам тесе кăна пурăнатпăр. Хăвăнтан лайăхраххине мĕн туса та пулин чăрмантармалла, ура хумалла. Тасатса хăварĕ ку пирĕшти ман чуна-ăша тесе шутларăм та пурнăçăмра мĕн усал тунă-ха тесе асаилме тытăнтăм. Пирĕшти умĕнче пуç чиксе тăмалăх çылăх тăвайман та иккен хам. Пĕр сăмах кăна кирлĕ мана унран, калатăр та çавна — ĕмĕр-ĕмĕр хавхаланса пурăнăп. Юрататъ-и мана Веркка?

— Ырă пирĕштийĕм, — пăшăлтатрăм хам, — каласам...

Вăл каласа, эпĕ илтсе ĕлкĕреймерĕм, ним кĕтмен çĕртен алăк хăйăлтатса уçăлчĕ те, пирĕшти куçран çухалчĕ. Эпĕ те куçсене уçрăм.

— Мĕн туса тăран кунта? — илтрĕм Тюмеров художник сассине.

Чĕнмерĕм, шарламарăм. Тюмеровăн ӳсĕр сассинчен те хăрамарăм.

— Мĕн те пулсан çухалсан, асту, сана калатăп, — терĕ те таса мар сетелĕ патне иртрĕ. — Ĕçес килет-и? Ман пур.

— Çук, — татса хутăм та тухса кайма тăтăм.

— Лар калаçса манпа, — çемçенрех сăмахларĕ Тюмеров. — Мĕн пысăкăш ялта юлташ тупаймастăп. Киномеханик авланса Шупашкара кайрĕ те, пĕчченех тăрса юлтăм. Астарса илсе килчĕ малтан Платун, вăл та пулать, тепри те пулать терĕ. Хăй эпĕ пуррине мансах пурăнать. Халь ĕнтĕ общежитие вырнаçтарчĕ. Салтакăн казарма, хусахăн общежити... Паллă... Ĕçетне, çук-и? Ярса паратăп...

— Çук терĕм-çке.

— Хăвăнне ху пĕл. Колхоза çамрăклататăп тесе Платун илсе килчĕ те ссылкăри пек усрать. Унта хăть патшалăх шучĕпе выртса тăма кравать параççĕ, кунта ним те памарĕ. Çак пӳлĕмре хаçат тĕркисем çинче çывăрса тăратăп. Йăлтах йăлăхса çитрĕм. Пулмастех капла. Хамран çичĕ çул аслăрах та, пултăр, кайса кĕретĕп киле. Чăн юрату пӳрмен пулсан хам арçын иккенне хăть манса каям мар, хĕрарăмпа çывăрса курам...

— Шанчăк пĕтнĕ çын пекех калаçатăн.

— Пĕтнĕ çав, пĕтнĕ шанчăк, — терĕ Тюмеров мана тĕсенĕ май.

Тахçан ӳтлĕ çынах пулнă пулас та, пит хухса кайнипе çийĕнчи туме-тире шалпарланса юлнă, пит шăммисем тăртăнса тăраççĕ, килпетлĕ пулнă аллисем вăрăмланнă пек туйăнать, хăй те пĕвĕпе-сийĕпе хăйне мар, урăх çынна асаилтерет. Çутă ултавĕ мар-и ку тесе урăх вырăна куçса тăтăм. Тюмеров сăнĕ-пичĕ çавах иккенне ĕнентĕм те пусăрăнса шухăша путрăм. Ман пĕр япалана ӳлĕмхи валли тĕшмĕртес килетчĕ. Хăй начар пурăннине пĕле тăркачах çын мĕн-ма пурнăçне улăштарма тăрăшмасть-ха?

Ĕçке ернĕ çынсене вăрçаççĕ, ирĕксĕрлесе сиплеççĕ. Çынни хăй шăпипе килĕшӳ тунă пулсан — вăл унран иртсе пĕр утăм та тумасть, тăвасшăн та мар. Ку Тюмеров та хăйĕн сумсăр кун-çулне ылханма кăна пĕлет. Тыт та касса кăна тат ăна, кăкарса тăракан кун-çул пăявне. Татасшăн мар-çке-ха. Анаталла анма ансат тени çавă пулать-ши ĕнтĕ? Çавăнталла, анаталла, сулăннă çыннăн малтан чарăнса тăмалла та шухăша путмалла пек, унтан каялла, тăвалла, çаврăнмалла пек.

— Малтан калаçнă чухне Платун ялти студи уçатпăр тесе хавхалантарчĕ. Вăхăтлăха ĕçле-ха Культура çуртĕнче терĕ те, кино, концерт афишисем ӳкеркелесе пурăнатăп. Виçĕ ветеран портретне турăм. Лешсен тӳлемелĕх укçиех çук та, çитерсе, ĕçтерсе тăраççĕ. Ак çак кĕленчене те хам укçапа илмен. Çавсенчен пĕри парса ячĕ. Халăх хорĕ тăватпăр тесе пĕр композитора илсе килнĕччĕ, вăл ик уйăх та тӳссе пурăнаймарĕ, тухса шурĕ...

— Эсĕ те вĕçтер.

— Ман каймалли ниçта та çук, — хаш сывларĕ Тюмеров. — Свердловскра театр художникĕ пулса нумай ĕçленĕ эпĕ. Ухмах мар-и? Пĕр артисткăна качча илтĕм те, çăвара пĕçермеллипех пĕçерчĕ. Халь тин чĕрере мĕнле те пулин туйăм пур тесен ан ĕнен. Ним те — кĕл те, кăмрăк та юлман. Çав асар-писер тĕнчерен тарса çакăнта килнĕ-çке. Калле çав тĕнчене тухас килмест. Мана пуçларăм-ха вупăр тĕлĕкне. Алă киçтĕк тытакан пулчĕ. Чун киленмелли япаласем ӳкеретĕпех, анчах унччен манассине тĕппипех манмалла, тасалса çитмелле... Ман аттепе анне чăвашсемех, мăшăрланнă-мăшăрланман Çепĕре куçса кайнă. Иккĕшĕ те Тĕмер чăваш ялĕнче çуралса ӳснĕ тетчĕç. Тĕплĕ ыйтса юлман çав хам та, кирлĕ ггулать темен ĕнтĕ. Тĕмерĕсем Чăвашра пĕрре кăна та мар иккен. Арăм урама хăваласа кăларсан, хальччен хам чăваш иккенне пытарса пурăннă çыннăн, манăн чăвашлăх çĕнĕрен хускалса кайрĕ. Ман ун чухне темиçе çул та пулнă, бомж пулса кайма та пултарнă, тепре авланма та май пурччĕ. Ĕçрен никам та хăваламан мана. Тепĕр хваттер те илейнĕ пулăттăм-и? Тытрăм та хушамата улăштартăм, пур-çук укçапа Шупашкара килтĕм. Шăп ĕç шыраса çӳренĕ чухне Платуна тĕл пулса паллашма тӳр килчĕ те... Вăрçам мар-ха ăна та...

— Платон Андреевич Хурнайне нумай çĕнетрĕ. Магазине мĕне тăрать, икĕ хутлă. Çав çуртрах кафе, кулинари магазинĕ. Хуларинчен кая мар.

— Тунă-ха, ним те каламастăп. Медпункт та пур. Ку тата, Культура çурчĕ, пĕрре те начар мар... Алли çитеймест пулĕ-ха. Студи валли çурт тупăнсанах майлашăнса каятăп та-ха... Атя, ĕçсе пар пĕрне.

— Çу-ук, хăнăхман, тепĕр кун хăстарса пĕтерет...

— Хăвăнне ху пĕл, — терĕ те Тюмеров тулли стакан ӳпĕнтерсе хучĕ, тивлетлĕн кулса ячĕ, ман енне чалăшшăн пăхса илчĕ те кĕленчине пăкăларĕ, ăна сăрă кĕленчисем хушшине шкапа лартрĕ, кăмăлăм тулчĕ тенĕн аллисене сăтăркаларĕ те шухăшлăн каласа хучĕ: — Ыраттарса выртам мар-ха аяк пĕрчисене, каям Мила патнех...

Манăн та ку пӳлĕмрен тухмаллине ăнлантăм та васкама пуçларăм. Тюмеров алăк уççи шырама тытăннă çĕре коридора тухрăм, хутлантăм та сулмаклăн утса кайрăм. Веркка канмалли кунсенче кукамăшĕ патне кайнине паçăрах-паçăрах тавçăрнăччĕ-ха, апла пулин те ташлакансем хушшинче ăна ăнсăртран курмăп-и тесе кĕрлесе тăракан çутă зала кĕтĕм. Ташлакансем хушшипе иртнĕ чухне Раман сасси пулнă пек туйăнчĕ те чарăнса тăтăм, анчах та çынсене ташлама мăшăр суйлатъ ку тесе ан шухăшлаттартăр терĕм те çынсен хушшинчен тухрăм. Раман чĕнетех пулсан та хăй чуптăр ман хыçран, вăл мана пайтахчен хăйне кĕттерсе лартрĕ тесе шутларăм. Раман мана шыраса пымарĕ. Культура çуртĕнчен тухсан пĕр хушă кĕтсе те тăтăм.

Çутăран тухнăскер таврара мĕн пуррипе çуккине курмарăм-ха. Кăшт вăхăтран тин куçсем хăнăхрĕç те, пĕлĕт анине кĕмĕл тĕпренчĕкĕсем сапаласа тухнине асăрхарăм. Ку кăмăлăма хăй патне, пĕлĕтелле, туртса хăпарса кайрĕ пулас, самантрах çăмăллантăм, кăмăл пусăрăнчăкĕ чĕптĕм те юлмарĕ.

Кун пек чухне хитре ĕмĕтсем çуралнине кам туйса курман, кам пĕлмест çакна? Хăлатланас та вĕçсе çӳрес, хытăрах юратас килет.

Асатте килĕ мĕн-ма аса та килмерĕ-ха? Çĕр каçма унта кăна каймаллаччĕ-çке. Каçа пăхмасăр Мăньял çулĕпе утса кайрăм. Ĕнтĕ хам такăрланă сукмак сумлăрах терĕм-ши? Тен, пĕр кун хушшинче чуна капланса ларнă вăрттăн туйăмсене никампа та пайлас килмерĕ пулĕ. Унпа та мар пулĕ-çке. Манпа юнашарах Веркка утса пынăн туйăнчĕ мар-и? Ăна шартах сиктерес мар тесе эпĕ сасă тумарăм, сывласса та сăмса витĕр перекетлĕн сывларăм.

Хăй туйса курман çын пĕр кунта этем шухăш-кăмăлне, ăсне-тăнне, кирлех пулсан —кунне-çулне те улăштарма пултарнине пĕлме пултараймасть. Çавнашкал кун пулчĕ-ши ку маншăн? Пĕлместĕп, пĕлместĕп. Анчах ман чĕре вырăнтан хускалчĕ. Каялла вырăнне лараймĕ вăл. Ан лартăрах тепĕр тесен. Чи кирли, маншăн чи кирли — хам ăраскалăм пуррине туйса илни, паянах мар, ытти чухне вăл мана пĕлĕте çити çĕклесе хăпартĕ. Пурнăçланма пултарайманни маншăн çук пекех туйăнать. Пĕчченех утатăп хам вăрман сукмакĕпе, анчах манпа юнашар Веркка пур пекех туйăнать.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн