Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр. Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).
Ар (эр, ер) — чи авалхи сӑмахсенчен пӗри пулнӑ. Вӑл ҫын тенине те, халӑх тенине те, арҫын, паттӑр ҫын, кӗрешӳҫӗ, улӑпла этем, ҫарҫынни (муж) тенине те пӗлтерме пултарнӑ, хӑйне уйрӑм сӑмах пулса та чӗлхере упраннӑ. Хӑшпӗр тӳрк чӗлхисенче вӑл халь те ҫав авалхи пӗлтерӗшӗпех пурӑнать.
Малалла...
«Эпир унпа хурӑнташлӑ»... «Пирӗн ҫывӑх тӑван вӑл...» — тетчӗ анне час-часах пӗлӗшсем ҫинчен аса илсе калаҫнӑ чухне.
Мӗншӗн эпир пӗрне «хурӑнташ», теприне— «тӑван» тетпӗр-ха?
Тӑван ҫывӑхараххине, хурӑнташ — аяккараххине пӗлтерет, теҫҫӗ чылай чухне ҫамрӑкрах ҫынсем.
Арлӑ-арӑмлӑ пулмасӑр ҫуратнӑ ачана вӗлтрен кайӑк тенине пурте пӗлетпӗр. Ку вӑл вӑлтса калани. Ҫакна тӳртемӗн пӗлтерекен сӑмах — такса. Ӗлӗк-авал салтаксем ҫарта ҫирӗм пилӗк ҫул ҫӳренӗ. Упӑшки салтакра чухне хӗрарӑм урӑх арҫынран ҫуратнӑ ачана терчемен, тенӗ.
Хӑшпӗр чухне пӗр-пӗр ӗҫе куракан, судра свидетель пулса пыракан ҫынна калас тесе ҫак сӑмахсене арпаштараҫҫӗ. Тӗрӗс ӗнтӗ, пӗр шутласан, иккӗшӗ те свидетель, ӗҫ епле пулнине куракана пӗлтерет, анчах кӳнтелепе тынӑ сӑмахсен уйрӑмлӑхӗ те пур. Кӳнтеле — хӗн курнӑ ҫын енчен, тынӑ — айӑпланакан енчен пынӑ этем.
Ҫак виҫӗ сӑмахӑн пӗлтерӗшӗ пӗрех, вӗсем ҫӗршыва, патшалӑха е эле тытса тӑракан ҫын тенине пӗлтереҫҫӗ. Анчах та вӗсенчен хӑш сӑмахӗ чӑвашсене уйрӑмах ҫывӑх пулнӑ-ши? Пирӗн шутпа, саманана кура, виҫӗ сӑмахӗ те пулнӑ пек туйӑнать. Анчах та «патша» сӑмах пуринчен те аслӑ пуль.
Питлӗх тесессӗн эпир халь кӑмака ҫӑварне хупламалли хатӗре аса илетпӗр: ӑна тимӗртен (шӑвӑҫран) тунӑ, унӑн алтыткӑҫи те пур...
Ҫапах та мӗншӗн ҫак кил-ҫуртра усӑ куракан япала «пит» сӑмахпа ҫыхӑннӑ-ха?
Хӑшпӗр чухне кӑмака ҫӑварне хупланӑ питлӗх ҫине пӑхса тӑратӑн-тӑратӑн та.
Акар йытти ашса пырать, аякки витӗр хӗвел пӑхать. Ҫара ҫунана ҫапла ытарлӑн каланине чылайӑшӗ пӗлет ӗнтӗ. Мӗн-ха вӑл акар йытти? Ашмарин хӑй словарӗнче ӑна, ахӑртнех, вӗшле йытта пӗлтерет пуль, тет. Апла, вӗшлен авалхи ячӗ-ши вӑл?
Кашни халӑх чӗлхинчех пурнӑҫра пулакан кирек мӗнле пулӑма та ӑнлантаракан, ҫӗрте те шывра ӳсекен йывӑҫ-курӑка та палӑртакан сӑмах пулмаллах. Хӑшпӗр чухне вара ҫаран-улӑха тухатӑн та унти курӑксем ҫине пӑхса, вӗсен ячӗсене аса илме тӑрӑшатӑн. Ҫӗр те пӗр тӗрлӗ курӑк ӳсет ҫаран-улӑхра: ачӑлташпа мӑчӑлташ, улӑхуки, улмалути пӗлеттӗм.
«Кӑнтӑр ҫитрӗ», — тетпӗр эпир хӗвел тӳпе маччине хӑпарса ҫитнине курса. Мӗне пӗлтерет-ха ҫав «кӑнтӑр» тени?.. Лайӑхрах шухӑшласа пӑхатӑн та ку сӑмах икӗ пайран иккенне куратӑн: кӑн тата тӑр (тӑрать), кӑн тӑрать. Кӑн (кун) ӗлӗк-авал хӗвеле пӗлтернӗ.
Ҫав ӑнланӑвах чӑвашсем тӗрлӗрен калаҫҫӗ: сӗрен кӗперӗ, саламат кӗперӗ, салават кӗперӗ...
Ҫапах та пуринчен ытла асамат кӗперӗ тени курӑмлӑрах сарӑлнӑ. Апла калани ӑҫтан тухса кайнӑ пирки халӑхра халап та пур. Асамат ятлӑ ҫын сарлака юханшыв хӗрринче пурӑннӑ, вӑл пӗветевҫӗ пулнӑ иккен: тӗрлӗ курак, йывӑҫ тымарӗ пухса, вӗсенчен шӗвек сӑрӑ хатӗрленӗ, анчах унӑн ҫак питӗ кирлӗ япалине никам та сутӑн илмен.
Шупашкарта ҫывӑх вӑхӑтра (12.07.2025 15:00) сайра пӗлӗтлӗ ҫанталӑк, атмосфера пусӑмӗ 755 - 757 мм, 28 - 30 градус ӑшӑ пулӗ, ҫил 2-4 м/ҫ хӑвӑртлӑхпа ҫурҫӗр-хӗвелтухӑҫ енчен вӗрӗ.
+29.3 °C
