Чӑваш халӑх юмахӗсенче мана кӑсӑклӑ сюжет мар, вӗрентсе калани килӗшет. Чӑваш халӑхӗн ӑсӗ вӗсенче пит вырнаҫуллӑ вырнаҫнӑ. Пӗрре эс кӑсӑклӑ сюжетпа каҫӑхса кайса паллашатӑн, тепре — унта хывса хӑварнӑ ӑса ӑша хыватӑн.
Ҫавна май 1982 ҫулта тухнӑ «Чӑваш юмахӗсем» кӗнеке, Г. Ф. Юмарт пухса хатӗрленӗскер, симӗс хуплашкаллӑскер, маншӑн пурнӑҫа вӗрентекен кӗнекесенчен пӗри шутланать. Ытти юмах пуххисем аван пулӗ те, анчах шӑп ҫак кӑларӑмра ман шутпа пурнӑҫа вӗрентекен юмахсем чылай кӗнӗ. Ачалӑхра вӑл ман пурччӗ, анчах упранса юлаймарӗ. Кайран вара тепӗр экземпляра эп хамӑн юлташран ыйтса тупнӑччӗ. Чӑрмаланса пӗтнӗскер пулин те ман кӗнеке ҫӳлӗкӗнче вӑл чи пӗлтерӗшлӗ вырӑн йышӑнать.
Пурнӑҫа вӗрентни вара унта пит нумай. Калӑпӑр, «Тилӗ тус» юмах хыҫҫӑн эп ҫӗнӗ япала туянсан кивӗ япалана тӳрех кӑларса пӑрахмастӑп. Ҫӗнни чӑн та йӗркеллӗ пулнине тӗрӗслесе ӗненсен кӑна киввинчен хӑтӑлатӑп (вӗсене пухса пыни те йӗркеллӗ мар-ҫке). «Лаша шырани» юмах евӗрли хампа та пӗрре пулса иртнӗччӗ — пӗррехинче каҫса кайсах алӑри телефона шырарӑм (кунта пурнӑҫа вӗрентни ҫук ӗнтӗ, анчах юмах сюжетне чӑн пурнӑҫран илни куҫ кӗрет)…
Ку умсӑмах пулчӗ.
Ҫӗртмен 15-мӗшӗнче Тӑван ҫӗршывӑн Аслӑ вӑрҫин ветеранӗ, тыл ӗҫченӗ Агриппина Тимофеева 100 ҫулхи юбилейне уявланӑ.
Агриппина Тимофеевна Элӗк районӗнчи Иштерек ялӗнче ҫуралнӑ. Пурнӑҫӗ йывӑр килнӗ. 7 ҫулта ашшӗ-амӑшӗсӗр тӑрса юлнӑ. Унӑн шкула ҫӳреме те май пулман. Агриппина Тимофеева ӗне кӗтӗвне пӑхнӑ, куншӑн ӑна апат ҫитернӗ. Вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче вӑл Етӗрне хули ҫывӑхӗнче окоп чавнӑ. Унтан Ҫӗмӗрле хулинче вӑрман каснӑ. Кун хыҫҫӑн Ҫӗрпӳре ҫул хывнӑ ҫӗрте ӗҫленӗ.
Агриппина йывӑр ҫулсене халӗ те аса илет. Вӗсем халӗ те ӑна тӗлӗкре курӑнаҫҫӗ-мӗн. Хӑй каланӑ тӑрӑх, пурнӑҫӗнче вӑл темӗн те курнӑ, анчах йывӑр ҫулсем унӑн асӗнчен халӗ те тухмаҫҫӗ.
100 ҫулти кинемей ҫулсене кура мар йӑрӑ. Вӑл ӗҫлеме юратать, хускалмасӑр лараймасть.
Агриппина Тимофеевна халӗ 7 мӑнукӗпе, 8 мӑнук ачипе тата вӗсен 1 ачипе киленет. Кинемей хӗрӗпе пурӑнать.
Ҫак уйӑхӑн 12-мӗшӗччен пирӗн республикӑра спортпа сывлӑх вунӑ кунлӑхне ирттерчӗҫ. Раҫҫей шайӗнче ӑна 10-мӗшӗччен тесе палӑртнӑччӗ. «Вырсарникун эпир те Кӳкеҫри стадиона каяс терӗмӗр», — каласа пачӗ республикӑри хаҫатсенчен пӗринче ӗҫлекен ӗҫтешӗм. Икӗ хӗрне те ертсе кайнӑ-мӗн вӑл. Ара, вӑхӑтлӑх ярӑнма маларах коньки те, йӗлтӗр те панӑ иккен те, районти физкультурӑпа спорт комплексне хавас кӑмӑлпах уттарнӑ вӗсем. Вӗсемпе пӗрле пӗлӗшӗсем те пулнӑ. Прокатшӑн тесе кассӑра тӳлесе те хунӑ. Анчах йӗлтӗр илме тесе ҫав инвентарь паракан ҫурт патне васкани кӑлӑхах пулнӑ хайхисен: алӑк питӗрӗнчӗккине кура чека каялла тавӑрса пама тивнӗ.
«Килтен илсе пынӑ конькипе стадионти пӑр ҫинче ачасене ярӑнтарасшӑнччӗ те унта та кӗртмерӗҫ», — малалла каласа парать тусӑм. Вӑл каланӑ тӑрӑх, юра тасатса пӗтереймен иккен. «Ҫӗрле самай хулӑн ҫунӑскере пӗр ҫын ӑҫтан тасатса ӗлкӗртӗр», — текелесе тусӑм хӑй те алла кӗреҫе илсе хырма тытӑннине пӗлтерет. Юр тасатаканни ҫакна кура ҫемҫелнӗ — ачасене вунӑ минутлӑха ярӑнма ирӗк панӑ иккен. Сӑмах май, юр хыракан ҫынни пӑр хытманнипе те каток ҫине кӗртменнине пӗлтернӗ-ха — ара, маларах мӗн чул вӑхӑт ӑшӑ тӑчӗ те.
Чӑваш Ен ҫыннисен кун-ҫулӗн тӑршшӗне тухтӑрсем сӑнанӑ та ҫакӑн пек пӗтӗмлетӳ патне ҫитсе тухнӑ. Ку вӑл — пӗлтӗрхине тишкерсен.
Ӗмӗре 100 ҫулпа шутланине асра тытсан тата ҫывӑх ҫыннӑмӑрсене май килнӗ таран ытларах пурӑнтарас килнине шута илсен, ҫичӗ теҫетке ҫула вӑрӑм тееймӗн. Ҫапах та 2011 ҫулхипе танлаштарсан республикӑра пурӑнакансен кун-ҫулӗ вӑрӑмланни савӑнтарать. Чӑвашра пурӑнакансен вӑтам ӗмӗрӗ пӗлтӗр 0,64 ҫул хутшӑннӑ иккен. Ҫапла пӗлтернӗ ЧР сывлӑх сыхлавӗн министрӗ Алла Самойлова республикӑн правительство ларӑвӗнче.
Тухтӑрсен тата 100 пин пуҫне миҫе ҫын вилнине тишкерес йӑла пур. Ку кӑтарту пӗлтӗр 13,3-пе танлашнӑ. Виҫӗм ҫулхинчен ҫакӑ 2,2 процент лайӑхланнӑ-мӗн. Вӑй питтисем вилесси 6,6 процент сахалланнӑ тесе пӗлтернӗ сывлӑх сыхлав министрӗ. Кунсӑр пуҫне вӑл чӗрен ишеми чирӗпе вилекенсен шучӗ 6,2 процент, инсульт пирки пурнӑҫран уйрӑлакансен хисепӗ 10,2 процент, тӗрлӗ шыҫҫа (кунта сӑмах рак пирки пырать-тӗр) пула куҫ хупакансен йышӗ 4,9 процент чакнине палӑртнӑ.
+2.3 °C