Электронлă вулавăш

Аля ялти ĕне ферминче ĕçлет. Шкул пĕтернĕ хыççăн ниçта та каймарĕ вăл. Пысăк çемьери иккĕмĕш ача. Асли, пиччĕшĕ, шкул пĕтернĕ хыççăнах хулана тухса кайнă. Альăн ирĕксĕрех амăшне пулăшма юлмалла пулчĕ. Амăшĕ ахаль те фермăра ырми-канми ĕçлет. Киле апат çиме килсе каять те... каллех фермăна. Аля мĕн пĕчĕкренех амăшне килти ĕçсене тума пулăшнă, фермăна та кайнă. Халĕ те амăшне шеллерĕ: тăван ялтах ĕçлеме юлчĕ.

Ытарма çук илемлĕ Пушкăрт тăрăхĕ. Альăсен ялĕ лапам вырăнта сарăлса выртать. Юнашарах çутă кӳлĕ. Вăрман. Авкаланса Шур Атăл шывĕ юхать. Çаран умĕнче — çӳллĕ ту. Çак ту патне ача-пăча çĕр çырли пуçтарма çӳрет. Çырли вара лаптăкĕ-лаптăкĕпе сарăлса выртать. Пĕчĕк куркапа кайнине астумасть Аля, кашнинчех витри-витрипе татса килнĕ.

Ачалăх кунĕсем... Епле хăвăрт иртеççĕ иккен вĕсем. Аля та çемьере çитĕннĕ çын шутланать. Пысăк çемьере ашшĕ-амăшĕн пĕр шухăш — ӳссе пĕве кĕнĕ ывăл-хĕрне тивĕçлĕ çемье çавăрма пулăшасси. Ун пек чухне аслă хĕрĕ качча часах каяймасан, ыттисене те чăрмантарма пултарнă. Альăн амăшĕ те мăкăртатма пуçларĕ: качча кайса вырнаçман хĕрĕн усси çук, имĕш.

Малалла

«Хусан-Нăрлат» пуйăсăн пĕр вакунĕнче çын лăк-туллиех. Пурте хăйсен вырăнĕсене вырнаçса ларса пĕтнĕ ĕнтĕ. Халь хăшĕ ĕç çинчен, хăшĕ пурнăç çинчен калаçса пыраççĕ. Çамрăксем картла выляççĕ. Тĕк ларма пĕлмен ачасем вакун тăрăх тем шыранă евĕр унталла-кунталла чупкалаççĕ. Ватă çынсем, кунĕпе çӳресе ывăннăран-ши, шăпăрт ларса пыраççĕ. Хутран-ситрен çеç сăмахсемпе перкелешсе илеççĕ.

Мана, хам çамрăк пулин те, пурнăçра нумай çул çӳреме лекнĕ. Вĕçĕмсĕр ăçталла-тăр васкакан çынсене сăнама юрататăп. Кашнинчех мĕн тĕрлĕ çынпа паллашмастăн-ши? Мĕн чухлĕ интереслĕ тĕлпулу.

Хальхинче, çав тери ывăннă пулин те, эпĕ алла çăмăллăн вуланакан кĕнеке тытса лартăм. Грузи халăх писателĕ Нодар Думбадзе çырнă роман мана чăннипех те тыткăнларĕ. Айккинче мĕн пулса иртнине сăнама мар, пуçа çĕклеме те памасть çак тĕлĕнмелле философилле хайлав. Пурнăçăн пур кукăр-макăрĕсем патне те илсе çитерет вăл вулакана. Чĕлхи те çыравçăн яка та çыпăçуллă, пуян...

Вакунра çын нумай пулнăран сывлăш ытла та пăчă, тăвăр. Хутран-ситрен вырăс хĕрарăмĕсем кунта лару-тăру пирки калаçкаласа илеççĕ. «Вĕçĕмсĕр ăçта çӳрет-ши халăх? Ирĕклĕн сывлама та çук», — теççĕ вĕсем кăмăлсăрланса. Çак калаçусем ăнсăртран пуçа пыра-пыра кĕрсен ирексĕрех çак каларăш аса килет: «Эпĕ киле каятăп ĕнтĕ, ыттисем ăçта каяççĕ-ши?»

Малалла

Урамра тӳлек те ăшă çанталăк. Хутран-ситрен йытăсем канăçсăррăн вĕрсе яни тата картана вырнаçса пĕтеймен пирки выльăх-чĕрлĕх макăрни илтĕнет. Ялти культура керменĕнчен ташă кĕвви тата çамрăксем ахăлтатса кулни, кăшкăрашса калаçни урамра шăплăха сирет. Мăнтарăн çамрăкĕсем, кунĕпе ĕçлесе ывăнаççĕ пулин те пĕр каç та клуба каймасăр юлмаççĕ, тунсăхласа çитнĕ тантăшĕсене курма вăскаççĕ. Çамрăк çамрăках çав. Юн вĕресе çеç тăрать. Чĕре тухса ӳкесле хыттăн тапать. Мĕн тери хăвăртрах каç пултарас килет. Уйра ĕçлетĕн-и, вăрманта утă çулатăн-и е кил хушшинче тирпейлетĕн-и — пуçран чун савакан çын сăнарĕ тухмасть. Ывăнса çитсен те хĕвел аниччен нумай юлмарĕ ĕнтĕ, чăт тесе лăплантаратăн. Пĕрмаях савăнăçлă юрăсем юрлас килет, ытла та телейлĕ самантсенче вара çунат хушса вĕçме те хатĕр. Юханшыв хĕрринчи лăстăркка ватă йăмрасем çулçисене шывра чӳхени, тӳпере каçса кайса тăри юрлани, хĕвел хĕртсе пăхни — пурте саншăн пек туйăнать... Халь йăлтах тĕксĕмленнĕ, çутă уйăх та ман çине сиввĕн те хĕрхенсе пăхать пек. Хĕвел те кăнтăрла манран куçне тартать.

Сакă çинче ларакан Натали аппа сисмесĕрех йывăр асаилĕве путрĕ. Ăна халь никам та кансĕрлемест. Çанталăкĕ лăпкă. Аса илмелли вара çав тери нумай. Пуçри шухăшсем хăвăрт-хăвăрт мĕлтлетеççĕ. Натали аппа куçне ал тутрипе шăлса илчĕ. Унăн пит çăмарти çине икĕ вĕри тумлам юхса анчĕ. Çакна туйнă пĕркеленчĕк пичĕ туртăна-туртăна илчĕ. Аллисем тăр-тăр чĕтрерĕç. «Эх, пурнăç!» — терĕ вăл ассăн сывласа. Вара тарăн шухăша путрĕ...

Малалла

Кулас килмен чухнех — тивет кулма,

Тивет йĕме — йĕрес килмен чухнех,

Мĕн чухлĕ вăрçнă пулĕ эп хама,

Анчах çапла тумашкăн тиветех.

Йĕрес килсессĕн те тивет кулма,

Кулас килсессĕн те йĕме тивет,

Кам иккенне хăш чух пĕлсе тăма

Мана шăпам, тен, тĕплĕн тĕрĕслет?

Ывăлăма — Лĕвăна

I

X. ятлă больницăри N-лĕ палатăна икĕ çамрăка илсе кĕчĕç. Вĕсене пĕтĕмпех шап-шурă бинтсемпе чĕркесе пĕтернĕрен кам иккенне палласа илме те йывăр. Палатăра ним сас-чĕвĕ те илтĕнмест. Хутран-ситрен бинтланă çамрăксем вăрăммăн йынăшса илни çеç ку пӳлĕмре такам пуррине пĕлтерет. Вара, те вĕсен сассине пула, тен унсăрах-и, алăк ерипен уçăлать те, унта шап-шурă лĕпĕш пек тумланнă кăмăллă сестрасем кĕрсе тăраççĕ. Вĕсем, шăппăн темскер пăшăлтатса илсе, епле кĕнĕ çаплах тухса каяççĕ. Бинтланă çамрăксен ури вĕçне, тимĕр кровать çумне, пĕринне — Григорий Архипов, тепĕринне Хамет Тураев тесе çырса хунă. Вĕсем кунта виççĕмĕш кун выртаççĕ ĕнтĕ.

Пĕрре çапла Григорий хăйне çав тери çăмăллăн туйса илчĕ. Калăн, унăн нимĕн те ыратмасть; калăн, вал ахаль çех канса выртать. Хăш чухне сывмар çыннăн кирек камăн та çавăн пек вăхăтсем пулса иртеççĕ. Те самайлана пуçланипе вара, те урăх сăлтавпа, ун çинчен Пайраш тухтăр тĕплĕн каласа парĕ, эпĕ урăххи çинчен каласшăн. Шăпах çакăн пек самантра Григорий пуçне темле шухăшсем пырса тулчĕç. Вал хăйĕн вăхăтлăха уйрăлса юлнă çамрăк арăмĕ çинчен шухăшлама тытăнчĕ. Çапла ĕнтĕ вăл юрату тени, вилес умĕн те канăç памасть çынна. Мĕн юлашки сывлăш тухса кайичченех асра, юлашки сывлăш тухсан — пĕтрĕ вара. Ун чух сана нимле юрату та кирлĕ мар. Тĕнче кăна илемне çухатмасть. Çавах ялкăшать хăвел; уйăх та садра пытаннă хĕрпе качча çулçăсем витер сăнать, шăпчăк та çавах юрлать. Юрату та ĕмĕр сӳнмест...

Малалла

Госпитале мана хураççĕ.

Кăшт вăй илсессĕн, эрнерен

Эп куртăм: ман çине хура çын

Салхуллăн пăхрĕ тĕкĕртен.

Сухал шăтман янахĕ вăрăм,

Сăн-пичĕ шухăшлă, ырхан.

Эх, вăрçă-вăрçă — путсĕр вăрă —

Куçра пĕр хĕм те хăварман.

Таканлă йывăр атăпа

Тустарнă ĕмĕт кăварне.

Тан шывĕ пек куççуль тапать

Хаваслă кулă вырăнне.

Сывалнисем ир тăрсанах

Пакун çĕлеççĕ, шав та кулă.

Полка çитмелĕх, виçĕ кунлăх,

Пайларĕ çăкăр старшина.

Юлатăп халĕ те, ыран та.

Пăшал тытаймăп ӳлĕмрен.

...Сестра çывратрĕ, хам вăрантăм

Ирпе эп тепĕр пӳлĕмре.

Кунта шăпланнă темшĕн пурте,

Выртаççĕ хускалми, тăпах.

Апат тесен, пăхаççĕ тӳртĕн,

Ыйтаççĕ шыв, хаяр табак,

Мана çак шăплăх шиклентерчĕ.

Сасартăк туйăнчĕ темме

Çĕршывăн пур инкекĕ-терчĕ.

Капланнă пек пĕр пӳлĕме.

Кунта мăн хуйхă каснă алăк,

Туллин валеçнĕ хура-шур:

Хăрах ура, пĕр мăшăр алă

Ик-виç çынна...

Тата мĕн пур?

Ăнлантăм эп: пур пек хаш сывлăш

Малалла

Шап-шур тутăрпа чĕркенĕ çырусем

Анюк аппана епĕ мĕн пĕчĕкрен пĕлетĕп, анчах унпа чуна уçса калаçнине астумастăп. Ача чухне вăйă-кулă маларах пулнă — шухăшлă сăмах тĕлне пĕлмен. Кайран вăл Волгоград тăрăхне пуçĕпех куçса кайнă тенине илтнĕччĕ.

Пĕррехинче пирĕн пата тăпăл-тăпăл кĕлеткеллĕ, ватлăх енне сулăннă хĕрарăм килчĕ. Эпĕ ăна пĕрре пăхсах палларăм — Анюк аппа. Унăн пĕвĕ-сийĕ нимĕн чухлĕ те улшăнман — çур ĕмĕр каяллахи пекех. Кулли те çавах. Вăхăт çаврăмĕ хăварнă йĕрсем те пур: Анюк аппан хурăн кăчки тĕслĕ хăмăр çӳçĕ кăвакарнă, шухăшлă куçĕ путса кĕнĕ, куç хăрпăкĕсен икĕ енĕпе те кукăр-макăр пĕркеленчĕксем палăраççĕ.

— Анюк аппа, питĕ аван-ха эсĕ килни. Пĕр-пĕрне çĕр çул пĕлетпĕр — пĕрле ларса чей те ĕçмен, — тетĕп хăнана хывăнма пулăшнă май.

— Юри сан пата килтĕм, Микулай шăллăм, кирлĕ ĕçпе, — калаçрĕ Анюк аппа.

— Мĕн çăмăлпа кирлĕ пултăм-ши?

— Пулман хуняман юлашки сĕнĕвĕ килме хистерĕ.

— Ай турух, мĕн калаçатăн, Анюк аппа? Пулмасла халап каласа тĕлĕнтересшĕн пулĕ-ха? — кăсăкланса ыйтрăм эпĕ.

— Çук. Чăн пулнине каласа парасшăн. Çулталăк каялла курнă тĕлĕк асран тухмасть. Эпĕ Лявуçа (вăл манăн çамрăк чухнехи савниччĕ) качча тухма хатĕрленетĕп пек. Пулас упăшка сĕтел хушшинче ларать, мана кăчăк туртса хăйпе юнашар ларма чĕнет. Эпĕ хыпалансах ун еннелле талпăнтăм. Сасартăк манăн çула Лявуç амăшĕ (Елюк аппан йывăр тăпри çăмăл пултăр) пӳлчĕ. «Тăхта-ха, хĕрĕм, — терĕ вăл, — Лявуç патне кайма ĕлкĕрĕн. Малтан çак нухрата тыт та курма килнĕ халăха валеçсе пар». — Çапла каларĕ те Елюк аппа мана йĕкĕр ывăç кĕмĕл укçа пачĕ. Шарт сиксе вăрантăм. Тĕлĕк пĕлтерĕшне пĕлес тесе чылайччен шухăшларăм. Тавçăрса илтĕмех. Тĕлĕкри туй — вилене. Чăнах та çапла пулчĕ. Манăн ĕлĕкхи савни Лявуç вилнĕ тенине илтрĕм. Елюк аппа мана Пирĕшти пулса хӳтĕлерĕ пуль — ывăлĕн юратăвне паян кунччен те асран кăларманшăн хута кĕрет ĕнтĕ. Çичĕ теçетке урлă каçрăм пулин те халех вилместĕп-ха эппин. Виличчен çур ĕмĕр хушши чунра капланнă ăш вăркавне ирттерсе ямалла. Унсăрăн ĕмĕрлĕх канăç тупаймăп.

Малалла

(Вăрçăран таврăнайман кукаçие асăнса)

Канмалли куна тăван яла çула тухрăм. Юлашки вăхăтра час-часах пулма тӳр килмест-çке, çавăнпа та питĕ тунсăхласа çитетĕп юратнă аннесĕр, темле курăнман вăйпа туртакан кил ăшшисĕр. Хуларан тăтăш çӳреме те халĕ ĕлĕкхи мар. Çуралнă кил умне çитсе тăрсан алăк çинче пысăк çăра çакăнса тăнине куртăм. Иккĕленсе пĕр самант тăнă хыççăн кӳршĕри Елюк аппаран килтисем ăçта кайнине пĕлес тесе пĕр-икĕ утăм турăм. Вăл мана чӳречинчен курнă пулас, хирĕç утса та килет. «Ĕнер каçхине кукаму вилнĕ, аçупа аннӳ унта кайрĕç», — терĕ вăл сывлăх суннă хыççăн. Ăна кил-çурта пăхкалама, выльăхсене апат пама хушса хăварнă иккен. Эпĕ вара аякри çултан килнĕ пулин те килте нумай тытăнса тăмарăм, кӳршĕ яла çуранах тухса утрăм.

Тĕрĕссипе кукамайăн йăмăкĕ вăл Таçук аппа. Тăван кукамая эпĕ кăштах çеç тĕлĕкри пек астăватăп. Вăл йывăр чирлесе вилнĕ чухне эпĕ 4 çулхи хĕрача çеç пулнă. Ватă кăна хĕрарăм пуçран шăлса ачашланине тĕлĕкри пек куç умне кăларса тăратма тăрăшатăп. Çавăнпа та мĕн астăвассах эпĕ Таçук аппана кукамай тесе чĕнеттĕм. Аннен хĕреснамăшĕ пулнипе те аннепе атте пире пĕчĕкренех ăна кукамай тесе чĕнме хăнăхтарнă. Кӳршĕ яла хăнана кайсан кукамай пире пĕремĕкпе-канфетпа, мăйăрпа хăналатчĕ. Пĕчĕк чухне мĕн чухлĕ юмах каласа паман-ши вăл пире? Сасси епле уçăччĕ тата! Юмах-халап каласа панă чухне юрласа пама та ӳркенместчĕ. Çуллахи вăхăтра кĕçĕн классенче вĕреннĕ чухне кукамайсен ялĕнчен килместĕмĕрччĕ те. Вĕсен урамĕнчи ача-пăчапа çывăх туслашнăччĕ. Ӳсерехпе вара, килти ĕç çумне çыпçăна пуçласан, сайрарах çеç яратчĕ анне. Кукамайсем патне час-часах пырса çӳрекен Матюк аппана ăçтан асран кăларăн? Эпир пынине пĕлсен вăл пире шултăра хĕвелçаврăнăшпа, мăйăрпа хăналатчĕ. Вĕсем шăкăл-шăкăл калаçнине эпĕ питĕ итлеме юрататтăм. Матюк аппа кас вĕçĕнчи пысăкрах мар йывăç çуртра пĕчченех пурăнать. Шăнкăрч вĕллине аса илтерекен пĕчĕк те тăпăл-тăпăл пӳрт умĕнче пысăк çĕмĕрт ӳсет. Çуркунне вăл каласа памалла мар тутлă шăршăпа таврана килентерсе ларать. Темле юмахри асамлă йывăçа аса илтерет вăл ун чухне. Кукамайăн вăрçă пуçланнă çул çуралнă хĕрĕ — Санюк, унăн пĕртен-пĕр тĕпренчĕкĕ, аякри хулара пурăнать.

Малалла

Илтетĕп хăш чухне:

«Шăпа... Иртеймĕн хăвăн шăпунтан».

Шăпан хуçи вара кам-ха?

Çавна пĕлесчĕ халĕ ман.

Шăпан хуçи вăл хăй — Шăпа.

Çакна ăнлантăм халĕ çсç.

Тарсассăн та чупа-чупа —

Ху шăпунтан тараймăн эс.

Шухăшлатăп хăш чухне:

«Мĕн туса пурнатăп Çĕр çинче?»

Ăна пĕр Турă çеç пĕлет.

Иртеймĕн Турă çырнинчен.