Электронлă вулавăш

«Хусан-Нăрлат» пуйăсăн пĕр вакунĕнче çын лăк-туллиех. Пурте хăйсен вырăнĕсене вырнаçса ларса пĕтнĕ ĕнтĕ. Халь хăшĕ ĕç çинчен, хăшĕ пурнăç çинчен калаçса пыраççĕ. Çамрăксем картла выляççĕ. Тĕк ларма пĕлмен ачасем вакун тăрăх тем шыранă евĕр унталла-кунталла чупкалаççĕ. Ватă çынсем, кунĕпе çӳресе ывăннăран-ши, шăпăрт ларса пыраççĕ. Хутран-ситрен çеç сăмахсемпе перкелешсе илеççĕ.

Мана, хам çамрăк пулин те, пурнăçра нумай çул çӳреме лекнĕ. Вĕçĕмсĕр ăçталла-тăр васкакан çынсене сăнама юрататăп. Кашнинчех мĕн тĕрлĕ çынпа паллашмастăн-ши? Мĕн чухлĕ интереслĕ тĕлпулу.

Хальхинче, çав тери ывăннă пулин те, эпĕ алла çăмăллăн вуланакан кĕнеке тытса лартăм. Грузи халăх писателĕ Нодар Думбадзе çырнă роман мана чăннипех те тыткăнларĕ. Айккинче мĕн пулса иртнине сăнама мар, пуçа çĕклеме те памасть çак тĕлĕнмелле философилле хайлав. Пурнăçăн пур кукăр-макăрĕсем патне те илсе çитерет вăл вулакана. Чĕлхи те çыравçăн яка та çыпăçуллă, пуян...

Вакунра çын нумай пулнăран сывлăш ытла та пăчă, тăвăр. Хутран-ситрен вырăс хĕрарăмĕсем кунта лару-тăру пирки калаçкаласа илеççĕ. «Вĕçĕмсĕр ăçта çӳрет-ши халăх? Ирĕклĕн сывлама та çук», — теççĕ вĕсем кăмăлсăрланса. Çак калаçусем ăнсăртран пуçа пыра-пыра кĕрсен ирексĕрех çак каларăш аса килет: «Эпĕ киле каятăп ĕнтĕ, ыттисем ăçта каяççĕ-ши?»

Мĕн тăвас тетĕн, ку е вăл этем пĕр сăлтавсăрах инçе çула тухман ĕнтĕ. Çитес çĕре вăхăтра çитмелле.

Çапла пирĕн пуйăс хуллен малалла талпăнать. Унччен те пулмарĕ, вакуна ревизорсем пырса кĕчĕç. Билетсем пурин те пур-ши тесе «чăрманса» çӳреççĕ иккен вĕсем. Çапла йĕркипе хитре пăхса пыратчĕç тĕрĕслевçĕсем, сасартăк мана хирĕç ларакан икĕ кинемей тĕлне çитсен чарăнса тăчĕç. Мĕн амакĕ пулнă-ши тесе кĕнекерен уйрăлсах пуçа çĕклесе пăхатăп. Унччен шăпăрт ларса пыракан самаях ватăлма ĕлкĕрнĕ хĕрарăмсем пăлханса ӳкнĕ, мăнтарăнсем ниепле те хăйсен билечĕсене тупаймаççĕ. Йывăр сумкисенчи япалисене урайне силлесе тăкманни кăна, йăлтах урлă-пирлĕ çавăрса пйтерчĕç. Ах та ах, тăваççĕ хăйсем: «Пыли пилеты, пыли. Кута полошили не снаем, сапыли вĕт», — теççĕ хăйсен сумкисемпе япалисен ăшĕнче тăрмаланса. Чăвашсем пуль кусем тетĕп, янăракан хупă сасăсене пачах калаймаççĕ, çемçетеççĕ. Ак, тамаша, мĕн илтетĕп: «Нина, Турăшăн та, ăçта персе чикрĕмер ĕнтĕ çав çĕр çăтман мур билечĕсене? Пуçсем те тунката пек çав, пĕрре те ĕçлемеççĕ. Ах, мăнтарăн кунĕ, ытла та йывăр пулчĕ», — терĕ пичĕ пĕркеленме ĕлкĕрнĕ шуранка сăнлă кинемей теприне. Çакна илтнĕ ревизор, çирĕм пиллĕксенелле çывхарса пыракан тĕреклĕ çан-çурăмлă хитре йĕкĕт, кусене чăн-чăвашла çапла каласа хучĕ: «Юрĕ, эсир хальлĕхе васкамасăр шырăр эппин, ан пăлханăр, тупатăрах, эпĕ тепре кунта килнĕ çĕре.» Вăл проводника темĕскер каларĕ те вакунран васкаса тухса кайрĕ. Эпĕ шак хытса тĕлĕнсе юлтăм. Пĕрремĕш хут çамрăк ревизор (е проводник) пуйăс çинче тăван чĕлхепе, чăвашла калаçнине илтетĕп. Чăнах та, çав сăмахсем хыççăн кинемейсем лăпланчĕç. Хăйсен «çылăхлă» билечĕсене вара пысăках мар хура сумка кесйинчен туртса кăларчĕç. Сăмах çынна вĕлерме те, хавхалантарма та пултарать тени пушă каларăш çеç мар ĕнтĕ, тĕрĕслĕх.

Акă тинех ĕнтĕ вакунра нумай шăв-шав кăларма ĕлкĕрнĕ икĕ чун лăпланса хăйсен вырăнĕсене ларчĕç. Кăмăлĕсем те вĕсен пăртак та пулин уçăлнă пек туйăнчĕ мана.

Мĕнлерех çынсем-ши çак чăвашсем, ăçтан, ăçталла веçтереççĕ-ши тесе эпĕ вĕсемпе хам хăйса сăмах хушма шут тытрăм. Мĕншĕн вĕсен иккĕшĕн те куçĕсем салхуллă та тунсăхлă? Мана уйрăмах вĕсенчен пĕри илĕртрĕ. Çамрăк чухнехи илемлĕ сăнăн йĕрĕсем çак пĕркеленчĕксем витĕр самай аван палăраççĕ. Тăпăл-тăпăл кĕлетке, хитре сăн-сăпат... Шел, тарăн пĕркеленчĕксем çакăн пек черчен питсене те тарăн йĕрсемпе «чĕркелесе» илемсĕрлетсе пĕтереççĕ.

Унăн куçĕсене курасчĕ сирĕн. Мĕн тери тунсăхлă вĕсем. Кĕрхи сăн çапнă утмăлтурат чечекĕсем евĕр. Вăхăтăн-вăхăтăн вара чарăнмасăр йĕреççĕ пек туйăнать.

— Кинемисем, эсир ăçта çитиччен каятăр? — тесе ыйтсан, иккĕшĕ те ман çине шанмасăр куçĕсене чарса пăхрĕç. Паллах, кĕтмен çĕртен çапла ыйтнăран ĕнтĕ.

— Каясса эпир Нăрлатах каятпăр-ха, хĕрĕм, эсĕ чăваш пулнинчен тĕлĕнмеллипех тĕлĕнтĕмĕр, — терĕç хĕрарăмсем пĕр харăс.

Çапла майпа пирĕн калаçу тевĕленсе те кайрĕ. Малтан хампа кĕскен паллаштарма лекрĕ, кайран тĕрлĕ ыйтусемпе вĕсене калаçтартăм. Вăхăт мĕнле иртни пĕрре те сисĕнмерĕ. Шăкăл-шăкăл калаçу пĕр самантлăха хамăр пуйăс çинче пынине те мантарса ячĕ.

Нина аппа — малалла çапла чĕнĕпĕр çак хайлаври тĕп сăнара — телĕнтермĕш шăпаллă çын иккен. Турă ан хуштăр никама та çавăн чухлĕ хĕн-асап, хура-шур тӳсме, курма. Ăраскалсăр хĕрарăмăн пурнăç утти мана тарăн шухăша ячĕ.

Нина аппана 42 çулхи хĕрарăм тесе никам та калаймĕ. Пĕркеленчĕк пичĕ çине вĕлтĕр-вĕлтĕр анакан шурă çӳç пĕрчийĕсем, хутлам-хутлам пулса пĕтнĕ ĕçре хытнă аллисем, хушăран тарăннăн ахлатса сывласа илни — çаксем пурте ăна 65 çулалла çывхарса пыракан ватă хĕрарăм теме май параççĕ. Ытла та ватă сăнлă вăл. Мĕн тăвăн ĕнтĕ, пурнăçра пулса иртекен мĕнпур ырри-усалли те çьшнăн пичĕ çинче сăнланать пулсан.

Нина аппан мăшăр куçĕнче вăхăтăн-вăхăтăн çав-çавах шанчăк хĕлхемĕ ялкăшса илет. Эппин унăн пурнăçĕнче мĕнпур ырри-аванни пĕтмен-ха. Пурăнасах пулать.

Çак хĕрарăм хăйĕн çинчен каласа панă майĕпе унăн пылаках мар пурнăçĕ ман куç умне вăйлăрах та уçăмлăрах тухса пычĕ...

Вăрçă хыççăн çуралнă ачасемшĕн лайăххипе начарри çурмаран пулнă ĕнтĕ. Тавах Турра, аттепе аслă пичче вăрçăран тĕрĕс-тĕкелех таврăнса, эпĕ çуралнă çĕре самаях пысăк та хăтлă йывăç çурт хăпартса лартма ĕлкĕрнĕччĕ. Çак ĕçпе çыхăннă тăкаксем, паллах, сахал мар пулнă ĕнтĕ. Ĕне усранăран ĕçме-çимене çитеркелесе, саплаштаркаласа пурăннă. Вăрçăра пуçĕсене хунă салтаксен çемйисене те атте-анне нумай пулăшнă. Пирĕн аттен тата аллисем ылтăнччĕ, платник, тимĕрçĕ ĕçĕсене те вăл хăех тăватчĕ. Эпĕ чи кĕçенни пулнăран, вăл мана ĕçре хытнă аллисемпе чĕрçи çине илсе утюкка сиктеретчĕ. Аннепе те вăрçса мар, шăкăлтатса-юптарса калаçатчĕ. Питĕ аванччĕ ман атте. Каçсерен çеç, вăрçă суранĕсем канăçсăрлантарнипе ахлата-ахлата çывăратчĕ. Ыратнă ĕнтĕ, эмелсем ытлах пулман-тăр. Çав тамăкра çаклатнă чĕре суранне сиплемелли эмел те пулман пуль çав çĕр çинче. Ытла та хăрушă вăрçă витĕр çĕнтерсе тухнă-çке пирĕн аттесем.

Анне ферма ĕне сума çӳретчĕ. Унăн та аллисем суратчĕç. Эпĕ аппасемпе пĕрле мĕн пĕчĕкрен аннене пулăшма тесе мăйракаллă шултра выльăхсем патне çӳреттĕм. Ĕçлени-качки манăн çавăнта пулнă ĕнтĕ. Ĕнесене хăратса çӳренĕ-тĕр, çавă пур. Апла пулин те, анне мухтани чĕрене ыррăн пырса тиветчĕ. «Ĕçчен хĕр ӳсет ман», — тетчĕ вăл алă сыпписене ăшă ĕне сĕчĕпе сăтăркаласа. Пысăкланнăçемĕн аттепе анне патне эпĕ тата та вăйлăрах туртăнма пуçларăм. Ял çыннисем хушшине ытлах тухса çӳремен, темрен ютшăнаттăм, вăтанаттăм. Каччăсем курсан: «Ай, хитре те хитре пӳрнеске ӳсет иккен пирĕн ялта, камăн аллине çакланса ăна телейлĕ тăвĕ-ши?» — тесе йĕкĕлтететчĕç. Хам вара вăтаннипе нар пек хĕрелсе килелле тараттăм. «Пӳрнеске» тенишĕн çилленме сăлтавĕ те пулман, мĕншĕн тесен чăнах та пĕчĕкскерччĕ эпĕ.

Эпĕ вунтăваттăра чухне атте вăрçă суранĕсене чăтаймасăр çĕре кĕчĕ. Мĕн тери пысăк хуйхăччĕ ку пирĕншĕн. Пӳртре пуш-пушă юлнăн, кашнин чĕринче темĕскер татăлса аннăн туйăнатчĕ. Кăмăлĕ те аттен çав тери аванччĕ, чĕлхи-çăварĕ те якаччĕ. Такамăн чĕрине те вăл хăйĕн калаçăвĕпе пусарма, сыватма пултаратчĕ. Çак пысăк çухату хыççăн пирĕн çемье нумай вăхăт хушши тăна кĕреймесĕр пурăнчĕ. Вара хуллен-хуллен лăпланма пуçларăмăр. Мĕн тăвăн, мĕнле йывăр пулсан та пурăнмаллах. Аслă аппасем мана тĕрлеме вĕрентрĕç. Каçсерен вĕсемпе урама тухма хăтланаттăмччĕ те, вăрçса-хăтăрса илетчĕç, пĕчĕккĕ-ха тетчĕç. Эпĕ вара хам çăмха пек лутра пулнишĕн тарăхса, кăмака кĕтессине хутланса ларса йĕреттĕмччĕ. Тĕрĕссипе ун чухне çулĕпе те уявсене тухма çитеймен пулнă-ха ĕнтĕ. Кӳршĕ хĕрачипе вăрттăн çав-çавах çамрăксене курма çӳреттĕмĕр.

Манăн аппасем пĕри те ир качча кайман. Асли акă, астăватăп, çимĕкре качча тухрĕ. Унăн упăшки те çулланнă арçынччĕ, апла пулин те, аппана чун-чĕререн хисеплени куçкĕретехчĕ. Аппана ют çын аллине парас килместчĕ манăн.

Эпĕ, анне чирлекелесе тăнăран вĕçĕмсĕр ферма чупаканскер, вăл саççим ĕçлейми пулсан, шкула çӳреме пăрахсах ĕне сăвакан пулса тăтăм. Хăш чухне ыйхă мĕн иккенне пачах манса каяттăм, тăрăнса ӳкиччен ĕçлеттĕм.

Каярахпа кĕлеткемпе тăпăлкка çеç пулсан та улахсене, каçхи вăйăсене хаваспах çӳреттĕм. Алăра мĕнле ĕç те выляса çеç тăратчĕ.

Савăнмалла пулсан — юрлаттăм-ташлаттăм, ĕçлемелле чухне — çанă тавăрса ĕçлеттĕм.

Килте халь эпир виççĕн çеç. Хĕрĕсем ăшă йăваран çунат сарса вĕçсе тухса кайнă, ывăлĕсем юнашар хăйсен çурчĕсене çавăрнă, тĕреклĕ никĕс тунă. Ман умĕнхи хĕр — Маруç — колхоз правленийĕнче вăй хурать, ĕçрен килсен вырăн çинчен пачах та тăрайман аннене ача пек пăхать. Качча кайма шутламасть та вăл. Килĕшме те ăна пĕрре мар килнĕ. Çук, хăваласа кăларса ярать. Арçынсем вăйлах çиллентернĕ пулмалла ăна пурнăçĕнче. Тен, юратнă каччи халиччен çуралман та-ха. Ун пек, кун пек çинчен калаçма юратмастчĕ вăл. Чĕмсĕртерех пикеччĕ.

Эпĕ пĕр лăпкă та ăшă çуллахи каç хĕр-тантăшсемпе урама тухса ларнăччĕ. Эх, кулатпăр, эх, ахăлтататпăр! Сисмен çĕртен пирĕн тĕле ют ял каччисем килсе тухрĕç. Йăваш та кăмăллăн калаçаççĕ хăйсем. Вăрăм, тĕреклĕ çан-çурăмлă пĕр каччи пирĕн çине пăхса тăчĕ-тăчĕ те манпа юнашар пырса ларчĕ. Хăй вĕçĕмсĕр сăнать мана. Унăн çулăмлă кăвак куçĕсем айванскере сак çумне пăраласа лартрĕç, тейĕн. Эпĕ чĕнейми-хускалайми пулса тăтăм. «Пĕчĕк чипер хĕрача, эсĕ мĕн ятлă пулатăн?» — терĕ вăл тинех. «Нина», — терĕм эпĕ. Хама мĕнле лăпкă тытма тăрăшрăм пулин те манăн сасă чĕтренсе тухрĕ. Çавăншăн хама ăшра вăрçса илтĕм. Мĕн пăлханать-ха ку хĕр, те юратса пăрахрĕ тесе шутлĕ тата палламан илемлĕ йĕкĕт. «Нина, Нинук, Ниночка, — терĕ каччă ман ята çине-çине каласа, — янăравлă та çепĕç ят. Эпĕ вара Серуж, Сергей ятлă».

Çапла каларĕ те вăл кулса ячĕ. Сăлтавне эпĕ ăнланса илеймерĕм. Каччă вăрăм пулнипе ман çине çӳлтен аялалла пăхса ларни мана кулăшла туйăнса кайрĕ. Çав самантра тата эпĕ хама ытла пĕчĕк пулнăшăн ăшра вăрçса та илтĕм. Мĕн илтетĕп. Сергей ман пата пĕшкĕнерех пачĕ те хăлхаран ачашшăн пăшăлтатрĕ: «Улăхри сарă чечек евĕр чечен хĕр-пике, виç-тăват кунран килетĕп те, акă, алă çине илсе вăрласа каятăп, манран тарса пытанаймăн. Савнине кала, çав самантра ман алă айне ан çаклантăр». Кăна илтсен, эпĕ кулмасăр чăтаймарăм, «Çапла пуль», — терĕм эпĕ вăтанса-хĕрелсе кайса.