Электронлă вулавăш

— Çаптар та пытар, тусăм. Хĕрлисен аллине тырă ак лектĕр!

— Çунтарса ярăп, анчах вĕсене памăп, — терĕ Варлам, ăслă шухăш ыйтса йăлăннă пек, улпут çине пăхса илчĕ. — Лерелле мĕнле пулĕ-ши, Корней Хрисанч? Самана хуранĕ айĕнче хăçан вут çунма пăрахĕ?

— Самана хуранĕ тин вĕреме тытăннă, малашне вăл тата та хытă явăнса вĕремелле. Пысăк пулăсем шӳрпене лекиччен тарса пытанма васкаççĕ. Барон фон-Зинберген никама та систермерĕ, таçта тухса сикрĕ. Эпир ыйха кайса выртатпăр, хамăра саманан вĕри хуранне сиктерессе кĕтетпĕр.

— Пирĕн ăс çитмест, — терĕ Варлам, — ман пек чăвашăн ăсĕ кахал, хыçалтан кăна сĕтĕрĕнсе çӳрет. Эсĕ каласа ăнлантар, Корней Хрисанч!

— Кунти çĕтĕк-çурăксене çăварлăх кирлĕ. Çăварлăхне кунта мар, Хусанта кăна тупма пулать. Халĕ, усал çилсем ытла хытă вĕрме тытăниччен, Хусана тухса каймалла, хамăр пек çынсен ушкăнĕпе канаш тытмалла. Дмитрий Варламович пырсан, питĕ те аван пулатчĕ, канашлура чăваш сасси те кирлĕ.

— Кайăр ара, кайăр. Эсĕ, Мĕтри, пуçтарăн! — терĕ Варлам, Малти пӳлĕмре алăк уçăлса хупăнни илтĕнчĕ, такам хăй килнине систерсе, пĕрре ӳсĕрсе илчĕ.

— Кам унта? — терĕ Варлам.

— Эпĕ, Тихха...

— Кĕр кунта.

Тихха малтан хăюллах пырса кĕчĕ, анчах, арман улпутне курсан, унăн хăравçă чунĕ ури тупанĕ патне çитнĕнех туйăнчĕ. Вăл Варлам умĕнче пĕр хут мар, виçĕ хут ытла пуç тайрĕ, арпашăнса кайнă шĕвĕ çӳçне çакланнă тĕксене нумай хутчен катертрĕ.

— Каласа пар ĕнтĕ! — терĕ Варлам, ун çине çиллес пăхса илсе.

— Мĕн каласа парасси, — терĕ Тихха урайне пăхса. — Вулăсран килнĕ çын пĕр хут вуласа пачĕ.

— Хутĕнче мĕн çырнă? — терĕ улпут.

— Ман хăлха сăмаха тытма пĕлмест-çке. Пĕр хăлхин мĕн кĕрет те тепринчен тухса каять.

— Çапах пĕр сăмах та пулин юлчĕ пулĕ? — терĕ Варлам, Тиххана хăратса пăрахасран шикленнĕ пек йăваш сасăпа

— Чухăнсене хăйма, пуянсене тинкĕле тенĕ пек ăнлантăм эпĕ.

— Палюк староста пыманччĕ-и? — ыйтрĕ Варлам.

— Вăл тухса каларĕ те халăх пушшех шавласа кайрĕ. «Çăварна хуп!» — тесе такам кăшкăрчĕ, вара кĕрлеме те шавлама пуçларĕç. Тĕркешӳ пулас пек туйăнчĕ. Эпĕ тухрăм та вĕçтерĕм.

— Хусана каясах пулать, — терĕ улпут, тухса кайма хатĕрленсе.

 

2

Исай пичче килтен киле туйипе шаккаса тухман кун та иртмест, хăш кун икĕ хут та шаккаса çаврăнать,

Паян та ир-ирех шаккаса çӳрет.

— Хурал пӳртне! Халăх çине! — тесе кăшкăрчĕ вал, Макçи хапхинчен туйипе шаккаса.

— Мĕн халăхĕ тата? — ыйтрĕ вутă çĕклесе кĕрекен Иркка амăшĕ.

— Вулăсри Совета çын суйламалла, мăкаçей кĕлетне вăрлăхлăх тырă хурас пирки калаçмалла! — терĕ Исай.

— Сирĕн халăх та пуху, пуху та халăх, вĕçĕ те çук, — терĕ вăл, пӳрте кĕчĕ те упăшкине пăсăрлантарма пуçларĕ.

— Çиме çăкăр çук, выльăх валли хатĕрленĕ мăян çăнăхĕпе пурăнатпăр. Эсĕ пур, куллен халăх çине чупатăн. Халĕ ăçта кайма пуçтарăнатăн-ха, сăхманна тăхăнса? Каллех хурал пӳртне-и? Сана Çеркки хăйпе пĕрле лава чĕнчĕ-çке, вунă кĕрепенкĕ çăнăх паратăп, терĕ.

— Ан янăраса тăр-ха текех, халĕ те Çеркки патне кайма тăнăччĕ, — терĕ Макçи, кăмăлсăр пулса.

— Çапла кала çав... Эпĕ кунĕн-çĕрĕн пĕтĕрĕнетĕп. Эсĕ урлă выртана тăрăх çавăрмастăн. Ав, — терĕ вăл, Иркка çине çиллес пăхса, — сан юлташусем Варлам патне авăн çапма каяççĕ, кунне икшер кĕрепенкĕ пăрçа илсе килеççĕ. Эсĕ шкула чупма çеç пĕлетĕн... Кай Варлам патне авăн çапма...

— Каяс текен — кайтăр, эп каймастăп, — татса хучĕ Иркка. Вăл кĕнекисене сумкăна майлаштарса чикме тытăнчĕ.

— Пурте хирĕç, пурте хирĕç, чĕне ан хур!.. — çухрашса илчĕ амăшĕ, тен, вăл Ирккана хĕнесе те тăкĕччĕ, анчах çак самантра пӳрте Чинук килсе кĕчĕ.

— Мĕн çĕмĕретĕн, инке? — терĕ вăл, алăка шалт хупса.

— Ара, текех халăх хăвалаççĕ, текех...

— Эсĕ, инке, уншăн ан ятлаç, — пӳлчĕ Чинук инкĕшне, — халĕ халăх талăкра виççĕ те пухăнĕ. Ĕлĕкхи пек староста çук, пĕтĕм ĕçе халăхпа тăваççĕ. Çĕнĕ йĕрке...

— Чинук, — терĕ Макçи. — Эсĕ Çерккисен тĕлĕнчен иртсе килтĕн пулас. Мĕн тăватчĕ вăл? Кайма пуçтарăнать-ши?

— Хапхи умĕнче Люшшапа тăратчĕ.

— Люшша таврăннă-им? — тĕлĕнчĕ инкĕшĕ.

— Тин таврăннă пулмалла. Сăмсине шурăпа çыхнă. Люшши — Çеркки çăва патне-ха, — терĕ Чинук, сăхман кĕсйинчен хут кăларса. — Иркка, çакна вуласа пар-ха, тĕшмĕртейретĕн- и ?

— Мĕн хучĕ вăл? — ыйтрĕ пиччĕшĕ.

— Ара, ĕнер халăх çинче вуласа пани. Шупашкартан янă терĕç-çке. Чăвашла.

— Хăвах вула-ха, йăмăкăм. Эсир Лисукпа иксĕр самаях пуккăсем паллаканччĕ, — терĕ Макçи.

— Эпир Лисукпа шкула пĕр кун та кайса курман, кӳршĕ Микулайран анчах вĕреннĕ вулама та. Кунта шкула çӳрекен çын пур, манран аванрах вулĕ, — терĕ Чинук.

— Вула-ха, вула, Иркка, итлер, — хушрĕ ашшĕ. Иркка саккун хучĕсене те вулама пултарни амăшĕн çиллес кăмăлне йăлтах сирсе ячĕ, унăн хĕрĕ вуланине итлесе савăнас килчĕ, вăл вара Иркка çумне пырса ларчĕ.

Хĕрача хăй те хĕпĕртерĕ. Чинук аппăшĕ панă пĕр тăваткал хута илчĕ те, саспаллисене çыпăçтара-çыпăçтара, пĕр сăмаха ик-виçĕ хут каласа, вулама пуçларĕ:

«Халăх ирĕкĕпе, Пĕтĕм Российăри рабочисен, салтаксемпе хресченсен депутачĕсен сьезчĕн ирĕкĕпе Вăхăтлăх правительство ӳкрĕ, пур çĕрте те влаçа Революциллĕ Советăн тата рабочисен, салтаксемпе хресченсен депутачĕсен комитечĕн аллине панă. Шупашкарти революциллĕ рабочисен, салтаксемпе хресченсен Совечĕ влаçа хăйĕн аллине илчĕ. Власть тытăмĕн органĕсем хăйсен вырăнĕнче юлаççĕ, Вăхăтлăх правительство комиссарĕсем вырăнта шутланмаççĕ.

Хресченсем, рабочисемпе салтаксем — юлташсем, сире мирлĕ пурнăç, çĕр, çăкăр кирлĕ пулсан, çапăçса илнĕ ирĕке хăвăр аллăрта хăварас тесен, Советсене пулăшса пырăр, вĕсене пуянсем тапăнасран хӳтĕлĕр. Советсем хушса каланине туса пырăр. Вăл каланисене пăхăнса пыманнисене революциллĕ суд ответ тыттарать».

Иркка вуласа тухнă хыççăн Макçи сарă тăваткал хута илчĕ те темиçе хутчен çавăркаласа пăхрĕ, халиччен чăваш ялĕнче пулман хăш-пĕр сăмахсене ăнланса илеймерĕ, анчах хаклă та илемлĕ хут çинче мар, пулă чĕркесе сутакан сарă хут çинче килнĕ саккун шухăша ячĕ, чĕрене пырса тиврĕ. Ахаль кăна хут, анчах ăна Станук Макçи кăна мар, пĕтĕм халăх кашни саспалли таран пĕлме тăрăшнă: хут пĕлекен вуланă, пĕлменни итленĕ.

— Апла самана ӳпне-питне çаврăнса кайрĕ пулать, — терĕ Иркка амăшĕ.

— Çаврăнтăр çав, çаврăнтăр! Мăшкăл тӳсни çитет, — терĕ те Чинук Макçи çине чăр пăхса илчĕ. — Еплерех, пичче?

— Ответ тыттармалла тенĕ-ха кунта, йăмăкăм. Кама? — терĕ Макçи, ĕнсине хыçса.

— Совет каланине итлемен çынсене, пичче. — Пирĕн ялта кама?

— Сана та лекме пултарать. Урлă-пирлĕ калаçса ан лар-ха, Чинук. Эпĕ сана тĕрĕссине калатăп. Леш Вăхăтлăх влаçĕ пире çара пакарта тăратса хăварчĕ. Вулăсри Хролох комиссар чухăнсен пĕтĕм тыррине шăлса тухса кайрĕ, патшалăха питĕ кирлĕ, терĕ. Итлерĕмĕр, çăвара карса юлтăмăр. Халĕ ĕнтĕ пуянсем хăйсен тыррине тиеççĕ те шăхăрса ялтан тухса каяççĕ, мул çумне мул хушаççĕ. Чее çынсем тырăпа Чулхулана каяççĕ, хĕрлĕ таварпа, тăварпа та краççынпа улăштарса килеççĕ. Çеркки пуян çын та марччĕ, хăмла пекех хăпарса кайрĕ, сутă тăвать, пире чике тăршшĕ лартать. Эсĕ ун патне урăх ан кай, темле инкеке пырса çакланăн. Суд умĕнче ответ тыттармалла, тесе ахаль çырман çак хут çине.

— Иркка, — терĕ сасартăк ашшĕ. — Чуп-ха Çеркки патне, атте лава пыраймасть, те урине çăпан тухнă те.

Иркка иртенпе туллашса вăрçакан амăшĕнчен хăтăлма салтав тупрĕ, сăхман тӳмине лектернĕ-лектерменех пӳртрен сирпĕнсе тухрĕ. Сывлăш янкăр уçă. Шăнса хытнă çĕр ура айĕнче янăраса тăрать. Кăçал кĕр вăрăм килчĕ, кăпăш юра çилсем вĕçтерсе пĕтерчĕç те, çĕр каллех çаралса юлчĕ. Иркка пахча алăкне уçса пăхать, кунтан Варлам анкартийĕ лайăх курăнать. Тăваттăмĕш кун ĕнтĕ хăлăх кĕрлет, кунĕн-çĕрĕн авăн çапать. Арçын тарçăсем капансем çинчен кĕлтесене вăр та вăр вăркăтаççĕ. Икĕ хĕрарăм тырă кăшăлне икĕ кĕреçепе сăвăраççĕ. Çилĕ тӳлек пирки çӳлелле ывăтнă тулă хывăхĕ айккинелле инçе-инçе тусан йăранĕ пек тăсăлса каять те лаша çилхи хумханнă евĕр çĕре анать. Хĕрарăмсем тăватă ушкăна уйрăлса çапаççĕ. Вĕсем çĕре чĕтретни ташă кĕвви пек илтĕнет. Саккун хутне вуланă хыççăн савăннă Иркка чăтса тăраймарĕ, алăк умĕнче пĕр-икĕ хут тăпăртатса та илчĕ.

— Ташласа тăратăн мар-и тата? Эй, намăссăр! — хаяр сасăпа çухăрчĕ амăшĕ, пӳрт алăкне уçса.

— Халех кайса килетĕп! — терĕ те урамалла чупса тухрĕ Иркка.

Урамра çын курăнмасть. Анкарти енчи тăкăрлăкран аслă çул çине йывăр тиенĕ ултă лав тухрĕç. Варламăн утăпа сĕлĕ çинче тăракан çăмарта пек яка лашисем тип-тикĕс утаççĕ, купарчисем çине тулли шыв курки лартсан та тăкăнас çук. Пурне те илтме, пĕлме те тĕпчеме юратакан Иркка, пĕчĕкçĕ пулин те, ял хыпарне йăлтах пĕлсе тăрать, хăлхи ун халах хушшинче çӳрекен юмах-сăмаха серепе пекех ярса тытать, перекетлĕ усрать, никама та каласа памасть. Халĕ Варлам ывăлĕ Чулхулана «спекулянсă» тума кайнине те пĕлет вăл.

Иркка ĕнер ашшĕ хушнипе Тиххасем патне хăйра илме кайрĕ те унтан пĕр хыпар илтсе килчĕ, Лисук аппăшĕ калашле, хыпар чăптине тата тепĕр пĕрчĕ хушрĕ. Ашшĕпе Натюк тем пирки вăрçса кайрĕç, ашшĕ апат пĕçерме ыйтрĕ пулас, Натюкĕ: «Манăн вăхăт çук, Варламсем патĕнче михĕ сапламалла, ыран Чулхулана тухса каяççĕ», — терĕ те алăка шалт хупса тухса кайрĕ. Чăнах та тĕрĕсех пулчĕ, ултă лав хурăнлă çул çине тухаççĕ, чи малти урапа çинче сăмсине шурăпа çыхнă Люшша ларса пырать.

Урам тепĕр енчен Антун килсе тухрĕ, урапа çине ик виçĕ михĕ хунă, çиелтен чăптапа витнĕ. Антун мĕнле шухăшпа пурăннине те Иркка питĕ лайăх пĕлет. Антун пуян çын марччĕ, чухăнпа пуян хушшинче лĕпсĕртетсе пурăнатчĕ, унăн ачисем Иркка пекех çăпатапа çӳретчĕç. Халĕ ĕнтĕ ачисем çийĕнче — пальто, урисенче — пушмак.

Антун пушкăрт лаши текен пĕчĕкçĕ те пĕкĕрĕлчĕк учĕпе пасартан пасара çӳрет, ачисене хутран-ситрен кулач çитерет. Ун çинчен ача-пăча хушшинче çӳрекен витлев такмакĕ пур:

 

Антун арманта,

Куçĕ-пуçĕ Хусанта.

Укçа-тенкĕ пуçтарать,

Кунĕн-çĕрĕн сут тăвать.

Ĕлĕк пулнă тăмана,

Халь тухасшăн пуяна.

 

Лашине лĕпсĕр-лĕпсĕр юрттарса пыракан Антуна леш халăх хăваласа çӳрекен Исай старикпе пĕр-икĕ çын тĕл пулчĕç.

— Ан васка, шăллăм, — терĕ Исай старик, — Хусан хули çунмасть пулĕ.

— Ăçталла, Антун? — ыйтрĕ тепри.

— Халăх пухăнать. Халăх çине каймалла.

— Эсир ирттерĕр-ха пухăвне. Эпĕ хам çулпах каям... — терĕ Антун.

— Каллех çармăса-и?

— Кирек ăçта пултăр! Но-о! — хăваларĕ Антук лашине.

Антун халĕ анчах çармăсран таврăннă. Унта пĕр пăт çăнăх илсе кайнă та пĕр лав пушăт илсе килнĕ. Ялти çынна çăпата питĕ кирлĕ. Выçă лар та çăпата ил — унсăрăн тухса çӳреймĕн. Антун пĕр пăт çăнăхла илсе килне пушăта сутса ячĕ, сакăр пăт çăнăх илчĕ. Пуяс шучĕ Антуна канăç памасть, хăш-пĕр чухне унăн пӳртĕнче çĕрĕпех çутă пур.

Çерккин вырăсла хапхи умĕнче Иркка чарăнса тăчĕ. Кантур пекех туйăнать кунта, чĕнтĕрлĕ хапха... Леш букварь кĕнекинчи Сармантей хапхи пек, уçăлать те хупăнать, çын кĕрет те çын тухать, вĕсем хушшинче мăкăртатаканни те, çиленсе тутине çыртса тухаканни те пур.

— Хыт кукар Укахви, хăй тĕ типсе кайнă, чунĕ те хытса кайнă, кĕрĕк татăкĕ пек. Пăх-ха эсĕ ăна, выçă çын тирне сӳме хапсăнать.

— Пуçне пултăр, — тесе хапхаран ерипен тухрĕ ула-чăла кивĕ сăхман тăхăннă пĕр чăваш, вăл хапхана хупмасăрах хăварчĕ, хурал пӳрчĕ еннелле танккарĕ.

Иркка, кун пек чăкăлтăш пӳрте кĕме хăяймасăр, уçă хапха умĕнче чылай тăчĕ. Килкарти варринче икĕ урапа, Çеркки урапа çине тиенĕ çăнăх миххисене брезентпа витсе çыхать.

— Эх, пĕр урапи пиреччĕ, — ăмсанса шухăшларĕ Иркка.

— Мĕскер пăхса тăратăн унта? Кĕр, — çухăрса илчĕ кĕлет кĕтесĕнчен Çеркки арăмĕ.

Иркка шартах сикрĕ.

— Кĕр те мана пулăш! — хушрĕ леш.

Иркка килкартине кĕчĕ, Çеркки патне пырса ашшĕ пырайманни çинчен пĕлтерчĕ.

— Мĕншĕн пыраймасть тата? — ыйтрĕ Çеркки.

— Ун урине çăпан тухнă...

— Ун, ухмахăн, пуçне çăпан тухман-и тата? — çиленсе каларĕ Çеркки. — Эпĕ ăна вунă кĕрепенкĕ паратăп-çке. Çăварне çăкăр ахалех кĕрсе ӳкессе кĕтсе çăпан ӳстерет пулĕ, кахал. Выçă ларатăр пулĕ-ха?

— Пĕр пăт парсан та пыраймасть, пирĕн килте выльăх валли авăртнă мăян çăнăхĕ пур. Эпир выçах лармастпăр-ха, — терĕ Иркка.

— Хе-хе-хе! — кулса ячĕ Укахви, унăн кулли çăварĕнче кусса çӳренĕ пек туйăнчĕ. — Апла эсир выçах мар-ха. Пĕлмен эпĕ. Сирĕн тулă кулачĕ те пур-тăр.

— Тулă кулачĕ çук. Эпир мăян çăнăхĕнчен кулач пĕçеретпĕр, — терĕ Иркка, тăрăхланине чухласа.

— Тен, сирĕн çакăн пекки те пур? — ыйтрĕ Укахви, хăй хăма арчаран хĕрлĕ пиçиххиллĕ шурă премĕк кăларчĕ те Иркка еннелле тăсрĕ.

— Шурă тăмран тусан пулать, — терĕ хĕрача.

— Хирĕçме ăста тата. Хирĕçсе тăриччен пулăш-ха мана çак арчана çĕклесе лартма.

Çеркки пичче ахаль кăна хресчен кĕлетне тăрăхла кантăк каснă, тăп-тап лавкка тунă, лавккинче тем те пур вара: çитсă, краççын, супăнь, сахăр, тикĕт, тĕрлĕ шăкăр-макăр...

Укахвие ялта ахальтен типшĕм Укахви тесе ят паман. Чăнах та, пуртарах çынсем тӳшек пичĕ тăвакан шупка-шупка ярăмлă хĕрлĕ çитсăран çĕленĕ кĕпи икĕ турат пек хулпуççи çинче çакăнса тăрать, кăкăр умĕ те тăрахуп пек тикĕс, унта пĕр ӳт пурри те сисĕнмест.

— Тутлă çиет хăямат карчăк, хăй кантăр çинчи катемпи пек хăрушă, ула курак та хăраса тармалла, — тесе шухăшлать Иркка. — Пирĕн анне мăян çисен те чипер...

— Сана, хĕрĕм, турă хитре сăн панă та аçу-аннӳне мул пама хĕрхеннĕ, — тесе кăштăртатса çӳрет Укахви лавкка сакки хушшинче. — Сана халĕ хӳхĕм кĕпе тăхăнтарасчĕ, вара улпут хĕрĕ пекех пулмалла.

— Эпĕ малашне, Укахви аппа, тем те пулма ĕлкĕрĕп-ха. Халĕ чăваш хĕрĕсене те вĕренме саккун кăларнă, — тет Иркка, хăй мăкăрти карчăк çине пăхма шикленет, мĕншĕн тесен унăн путса тăракан куçĕсем тĕссĕр те хаяр курăнаççĕ, çăкăр питне кĕрсе ларнă кăмрăк пек туйăнаççĕ.

— Самана, ачам, ытла пăтранса кайрĕ.

«Ку шуйттана çилентерем-ха», тесе шухăшлать Иркка, пĕвне ярт турĕ тытса, çапла каласа хурать:

— Пирĕн самана çитрĕ ĕнтĕ, аппа. Эх, эпир вĕçетпĕр ĕнтĕ, Шупашкарта та, Хусанта та вĕренетпĕр, ямшăк çуни çине ларса вăшт кăна çӳретпĕр.

— Турра манса ан супĕлтет, хĕрĕм, — тет Укахви, премĕк арчине сак çине лартса. — Халĕ тем те кĕтме пулĕ, анчах — ырлăха ан кĕт, Халăх усалланса кайрĕ. Илтетĕн-и, хурал пӳртне çĕклесе çапас пек кĕрлеççĕ?

Лавкка умне пĕр карчăк пырса тăчĕ. Хĕрелсе кайнă куçне хăрах аллипе шăлкаларĕ.

— Ман килес, Укахви вăртахăм... — терĕ вăл мĕскĕн сасăпа. — Хамăр ялтах лавкка уçни питĕ ырă ĕнтĕ, мĕн каласси пур... Укçи кĕсье тĕпĕнче çеç пулсан та, килмелле пулчĕ.

— Мĕн кирлĕ-ха? — унччен лăпкă калаçаканскер тӳрех хаяр сасăпа ыйтрĕ Укахви, хăй лавкка чӳречинчен пуçне тулалла кăларчĕ.

— Старик питĕ йывăр выртать. Тĕттĕмре ларма çук, текех пăхас пулать те...

— Хăйă ытларах чĕлсе хатĕрлеме ан ӳркен, — терĕ Укахви.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн