Электронлă вулавăш

— Сана больницăна леçмелле пулĕ? — ыйтрĕ Уçка. Укçине ун сăмахне илтмерĕ, йынăшса, вăл çапла сăмах хушрĕ:

— Пил сире, ачасем... Кĕçĕнни ăçта?

— Çывăрать, — терĕ Чинук.

— Ан вăратăр... Пил сана, Ваçка... Каçар мана... Ваçка нимĕн тăва пĕлмесĕр аптраса, хуралнă аллисемпе куçне шала-шăла илет.

— Ху каçар, Укçине...

— Каçарăр мана, халăх...

— Леш тĕнчере турă умĕнче те, çĕр çинче çынсем умĕнче те сан яту таса пултăр, Укçине, — терĕ Чинук, хĕвелтухăç енне сарлакан сăхсăхса.

— Ачасене... — терĕ Укçине. Куçĕсене кăшт уçса, ачисене пăхса илчĕ, тата тем калас тесе çăварне уçрĕ, анчах сасă тухни пулмарĕ... Вара ерипен, хĕвел сăрт хыçне аннă пек, куçĕсене ĕмĕрлĕхех хупрĕ...

— Анне!.. Анне, тăр!.. — шари макăрса ячĕç ачисем.

— Чинук, илсе кай кунтан ачасене, — терĕ ерипен Станук Макçи, куçĕсене шăлкаласа.

— Вилчĕ... — терĕ халăх хушшинче пĕри. Пурте хĕвелтухăç енне çаврăнчĕç. Арçынсем картузĕсене хывса, хĕрарăмсем куçĕсене шăла-шăла ушкăнĕпе, кĕлĕри пек, ачисене ӳстерсе хăвараймасăр, хăйĕн йывăр пурнăçĕнче ним ырлăх та курмасăр вилнĕ телейсĕр чăваш хĕрарăмĕн чунне леш тĕнчене ăсатса сăхсăхрĕç.

— Урапа çине çĕклесе хурас, — терĕ ерипен Ямшăк Михали арăмĕ.

Пуянсем çаплах пĕр çĕрте пĕр чăмăр пулса тăраççĕ. Акă пĕри шурă сăмса тутăрне туйи çине çыхса çӳлелле çĕклерĕ.

— Мĕне пĕлтерет-ши ку? — шухăшларĕ Кирил, çынсем хушшинчен пуянсене куç сиктермесĕр сăнаса тăнăскер. Унччен те пулмарĕ, хутăртан вун икĕ çынлă ушкăн хăпса тухрĕ, васкаса кĕпер патнелле утать, пуртăпа сенĕк йăтнисем хушшинче пăшаллисем те пур. Кирил пурне те ăнланчĕ... Вăл хăйĕн Иван ятлă шăллĕне тупрĕ те унпа пĕрле шыв хĕрне чупса анчĕ, пĕр лакăмран тимĕр банка кăларчĕ.

— Шăллăм, ме часрах... Халăх юнĕ нумай тăкăнĕ, — терĕ вăл, типĕ йĕтĕнпе шăрпăк парса.

— Пичче, тытсан мана вĕлерĕç! — терĕ шăллĕ.

— Ан тытчăр çав... Халăхшăн тăрăш! Чуп!

Шăллĕ кĕпер урлă чупса каçсан, Кирил çын ушкăнĕ патне чупрĕ.

— Анне!.. Анне!.. — вĕçĕмсĕр макăраççĕ тăлăха юлнă ачасем.

— Ачасем, — тет вĕсене ыталаса Чинук. — Чарăнăр-ха... Эпĕ сире хам пата пурăнма илетĕп. Тумлантаратăп сире, çитеретĕп... Халĕ... пирĕн Нина таçта, кайса шырăр-ха ăна, шыв хĕррине кайнă пулмалла...

Чинук ачасене йăпатса вĕсемпе шыв хĕррине аннине курсан, хăмăшлăхран инкĕшĕ икĕ ачине çавăтса тухрĕ.

— Ах, турă, хĕрсем, мĕскер пулса иртрĕ унта? — ыйтрĕ йĕпенсе пĕтнĕ инкĕшĕ.

— Акă, инке, кусене халь хам пата илес терĕм.

— Чинук аппа, вилнĕ çын нихçан та чĕрĕлеймест-и? — ыйтрĕ Павлушĕ.

— Чĕрĕлсе тăмасть, ачам. Сирĕн аннӳ çук ĕнтĕ, эсир мана анне тесе чĕнĕр, — чăн-чăн тăван амăшĕ пек ăшшăн каларĕ Чинук.

— Мĕн кĕрлеççĕ тата? — терĕ Иркка амăшĕ, хăрах хăлхи çинчен тутăрне каялла сирсе.

— Чăнах та, епле хытă шавла пуçларĕç... Хутăртисем çар пек хăпса çитрĕç, — терĕ Чинук.

— Ай, пĕтрĕмĕр, Иркка хĕрĕм, тăлăха юлатпăр-çке... Сана та яма хăратăп... Ах, çавах та аçуна тупса сĕтĕрсех кил-ха кунта.

Иркка, сăрта чупса хăпарса, хăйсен анисем еннелле пăхрĕ. Унта пуянсем пуртăсем çĕклесе юнама пуçланă, хресченсем те чышкисене чăмăртаса кăшкăраççĕ. Курнине амăшне калас тесе каялла çаврăнчĕ Иркка, пăхать — хутăрта виçĕ тĕлтен çинçен кăна кăвак тĕтĕм çĕкленчĕ, вут сикрĕ.

— Пушар!.. — сывлăша янăратса, çухрăмран та илтĕнмелле пулĕ, çухăрса ячĕ Иркка.

Шыв хĕрринче тăракан амăшĕ сăхха яра пачĕ:

— Ай, турă! Ахăр самана пуçланчĕ пулĕ. Ахальтен çур тырри вырнă вăхăтра шалкăм çумăр çуса кăтартрĕ-и? Шалкăм çумăр ыраш вырма тухиччен çăваканччĕ! — терĕ вăл, каллех хăмăш ăшне лăпчăнса.

Çынсем еннелле çаврăнса пăхрĕ Иркка: пĕр пуртă та курăнмасть, пуянсем кĕпер патнелле чупаççĕ. Ватă Варлам хытă чупаймасть, вăл кая юлса хресченсене пушар сӳнтерме чĕнет:

— Тăванăмăрсем, ял халăхĕ! Эпир те сире пурнăçра пулăшнă. Пушара сӳнтерме пулăшăр.

— Хăвăр та нумаййăн! — терĕ Кирил.

— Пымастăр-и? Сире-и!.. Ман тырра вырнăшăн эпĕ сире тĕрмере çĕртетĕп, комиссар патне каятăп, эпĕ Керенский патне çитетĕп! — сурчăкне сирпĕтсе çухăрчĕ Варлам.

— Çӳрех хăвăн çулупа. Халĕ пушар сӳнтерме чупăр, эпир ирĕккĕн вырар, — терĕ Кирил.

Пуянсен ушкăнĕ хутăр патне чупса çитнĕ çĕре сут тăвакан Лука çуртне вут хыпса илчĕ. Лукан лавккинче краççын та, эрех те, тикĕт те нумай. Сасартăк лавккаран кĕленче ванчăкĕсем кĕлте пек сиксе тухса чăнкăртатса сирпĕнчĕç, ун хыççăн пĕлĕт пек вут сиксе тухса, пĕтĕм хутăра хупларĕ.

— Пĕтрĕ-ĕмĕр! — çухăрчĕç хутăрта темиçе сасă.

— Пĕтĕр çав, тĕппипе пĕтĕр, ĕмĕртен ылханлă йăх! — терĕ Кирил, чăмăртанă аллине çӳлелле çĕклесе.

— Кирук, капла пире пĕрерĕн-пĕрерĕн пĕтерĕç. Халăхпа пĕрле пухăнар.

— Тĕрĕс каларăн, Ваçка. Халех пуçтарăнар... Эй-эй, халăх, пуçтарăнăр-ха! — терĕ Кирил. Çынсем пуçтарăна пуçларĕç.

— Халăх, — терĕ Кирил, хăрах аллине малалла тăсса. — Ĕмĕртен пире пуянсем пусмăрланă. Халĕ пирĕн мăя хунă мăйкăча туртасси çеç юлнă. Парăнмастпăр, халăх! Фронтра та вăрçă, кунта та вăрçă пулмалла. Варлам пире Керенскипе хăратасшăн. Тĕнчере пирĕн хута кĕрекен Ленин пур! Эпĕ ун çинчен окопра та, госпитальте те илтнĕ. Ленин пусмăрпа чуралăхра пурăнакан çынсене ирĕке кăларасшăн тăрăшать. Пуянсемпе чиркӳ çĕрĕсене пĕтĕмпех ĕç хресченĕсене валеçсе памалла!

— Тĕрĕс! Тĕрĕс! — тĕрлĕ енчен янрарĕç сасăсем.

— Чи лайăх çĕре, тăватă хурама патĕнчине, кăçалах илсе кĕрхи çĕртме туса хăвармалла! — терĕ пĕри.

— Ыранах çĕртме тума пуçламалла, ку тулла хĕрарăмсем вырса пĕтерĕç, — терĕ тепри.

— Тĕрĕс! — Вăл çĕре пирĕн илмеллех. Ларăр, халăх, канашлар... — терĕ Кирил, тĕм çине ларса.

Пĕтĕм халăх ларчĕ. Пурте, ун çăварĕнчен пăхса, пĕр сăмахне те сиктермесĕр итлеççĕ. Çынсем çеç мар, таврари ылтăн тулă та пĕр хумханмасăр итлет. Шывăн ку айккинче шăп, хресченсем ерипен канаш тăваççĕ; леш енче вут-хĕм çĕмĕрлет, пуянсем кăшкăраççĕ. Хресченсенчен пĕри те пушар еннелле пăхмасть.

Вирук анчах çыран хĕрринчи йăмра сулхăнĕнче çывăрса кайма пуçланă Ваçкăн кĕçĕн хĕрне алă çинче çĕклесе уткалать. Ку ача ăна йывăр шухăша ярать, ашшĕ вăрçăран аманса килсе килте асапланса вилнине, вĕсем амăшĕпе татăлса макăрнине аса илтерет. Чĕрене хĕсекен шухăшсене кăшт та пулин манас тесе, Вирук ерипен юрласа ячĕ, анчах хатĕр юрра юрласан, чĕлхе кăна юрлĕ, урăх шухăша куçас тесе, вăл хăй юрă шухăшласа юрлать:

 

Вĕçсе иртĕ хăлат кайăк,

Вăл сана, ачам, курĕ-ши?

Тĕнче кайрĕ хускалса,

Вăл пире телей кӳрĕ-ши?..

 

Пĕчĕк Нинăн питне Варак шывĕпе çунă хыççăн вăл ăна хăй пуçĕнчен шурă тутăрĕпе чĕркесе тытнă, хăй çара пуçăн юлнă. Тĕттĕм сарă çӳçĕ вăрăм çивĕтре. Сăнĕ те, сасси те ун каснă-лартнă амăшĕн пек. Юрлать Вирук, ун шухăшĕ юрă хурать, анчах куçĕсенчен вĕçĕмсĕр шăрçаланса куççуль юхать. Куçран сăрхăнса тухсан, куççуль тумламĕ чылайччен вăрам куç хăрпăкĕ çинче чĕтренсе тытăнса тăрать, мерчен пек таса тумлам пушар çути ӳкнипе йăлкăшса илет. Куç хăрпăкĕ çинче тытăнсан-тытăнсан, куççуль тумламĕ хĕвелпе пиçнĕ кĕрен питçăмарти тăрăх чупса, юн тумламĕ пек, алăри ача çине ӳкет.

 

20

Варак шывĕн пĕр кукăрĕнче, шыв арманĕ патĕнчен пуçласа кĕпер патне çитиччен, тикĕт пек хура та мăкăнь пек тĕпренчĕк тăпраллă утмăл ана выртать, чылайранпа ĕнтĕ патша законĕ тăрăх халăхран пуян Варлама куçнăскер, çав çĕр кăçал кĕрхи çĕртме тăвасса кĕтет.

Ку çĕре хуçалла ура пуссан, Варлам унта шыв арманĕ лартрĕ; арман тавра сакăр ана улăхлăх карта тытса уйăрнă, çавăнтах, кĕркунне-çуркунне вешнике юсама алă айĕнче пултăр тесе, вăрман ларттарнă, çулла килсе савăнма улмуççи пахчи чĕртнĕ, пахча варрине икĕ хутлă чул çурт лартнă. Аслă ывăлне хутăра уйăрса кăларнă чух Варлам çак армана ăна панă, çавăнпа тăватăм кун пулнă пушар хыççăн Мĕтри Варламчăн пурăнма çемйипех армана куçмалла пулчĕ.

Те кĕрхи çĕртме вăхăчĕ çитнĕрен паян кунĕ сивĕ. Тăхлан тĕслĕ пĕлĕтсем шăваççĕ, арман тарăн пĕвинче хăйсене хăйсем пăхса савăнаççĕ. Çил вĕрет, çил вĕрнипе арманăн йăмра вăрманĕ пĕр тикĕс кашласа ларать, анчах армана пухăннă халăх вăрман пек мар, тĕрлĕ шухăшлă, тĕрле сасăпа калаçать.

— Йĕлмекассем Варлам туллине вырма тухнă, тет, — терĕ пĕрмесĕр сăхманлă çамрăк арçын..

— Мĕн усси... Пирĕн ялсем те Утюр пуянăн урпине тапăннăччĕ те, халĕ ак саккăрăн лараççĕ ав, часах суд пулмалла, — терĕ ватă çын.

— Сирĕн ялсене çав каçах кантуртан казаксем çитсе хупăрланă, Йĕлмекассене халĕ те хӳтермеççĕ, тулă кĕлтисене çурăм çине хурса çĕрĕпе йăтаççĕ. Варлам тарçисем хăвалакалаççĕ, кантуртисем халĕ те çитеймен...

— Кантуртисен халĕ хӳри вĕçне туй килнĕ: те Йĕлмекаса каймалла, те урăх çĕре... Фронтран та Вăхăтлăх правительство комиссарĕшĕн ырă хыпарах килмест пулас, — терĕ улача кĕпелли.

— Ш-ш-ш, эсĕ ун пек-кун пек калаçса ан лар кунта, çын çинче, — терĕ пĕри.

— Мĕскер каламалла марри унта! — хыттăн çухăрчĕ салтак гимнастерки тăхăннă вăтам çын, анчах малалла вăл мĕн калани илтĕнмерĕ: арманăн иккĕмĕшпе виççĕмĕш чулне ячĕç, арман кĕлетне кĕмсĕр-кĕмсĕр сас тулчĕ.

— Ух! — терĕ сарă сухаллă çын, арман кĕлетĕнчен кил-картине тухса. — Çăнăхпа чыхăнтарчĕ. Аван аврать.

— Арманĕ те аван аврать, хуçи те лайăх хырать. Пăх-ха эсĕ, пурлă-çуклă тырра авăртма килтĕм те, пĕр пăтран ултă кĕренке шайкка çăнăхĕ хăвармалла. Апла хăçан пулнă вăл! — тарăхса каларĕ уксах ураллă çын, виçĕ михне урапа çине тиенĕскер. Акă, пăх, çак ыраш çăнăхĕпе çемйи-мĕнĕпе хĕл каçса çĕнĕ тырра çитмелле... Ача-пăчана тăранмаллах çитерсен, виçĕ уйăхлăх ку...

— Нумаях мар çав... Хамăн та çапларах çеç, — терĕ сарă сухал.

— Питĕ пĕлсе тунă Йĕлмекассем: вырнă тулла çурри ытла хăйсем патне çĕклесе пĕтернĕ, теççĕ, урăх ял арманне кайса авăртĕç те хĕлĕпе çийĕç...

— Мĕскер арманĕ тулăшăн: ал арманĕпе кĕрпе ту та ăна, çемйипех тутă...

— Но-о! — тапратрĕ лашине уксах уралли, урапа çине ларса, анчах лаши вунă утăм та тумарĕ пулĕ, уксаххи ăна чарчĕ:

— Хăта, — терĕ вăл сарă сухала, чăпăрккипе йывăç хушшинчен тĕллесе. — Пăх-ха, Йĕлмекассем арман патнелле килеççĕ.

— Ха! — тĕлĕнчĕ çын, сарă сухалне каçăртса. — Сухалама килеççĕ. Варлам çĕрне мар-и?

— И-и, нумаййăн... Çирĕм лаша та ытла пулĕ, лашасăр çынсем те нумай, те кĕреçепе чавас теççĕ ĕнтĕ...

— Лашуна кӳл те, пăрăнар хăвăртрах, хăта, — терĕ уксаххи.

— Эсĕ каях... Пăтăрмах пуçлансан, тараймăн, — терĕ сарă сухал.

— Эсĕ тата?

— Каях, кай! Уксаххи лашине уттарчĕ.

Йĕлмекассем сухапуçсене çавăрса сухалама хатĕрленчĕç. Мишавай вырăнĕнчи Кирил кашнине татăк-татăк çĕр валеçе пуçларĕ; ун хыççăн, лашисене хăваласа, çынсем йăран чĕрме тытăнчĕç.

Сар сухаллă çын вĕсене нумаях пăхса тăмарĕ, арман кĕлетне васкавлăн кĕрсе, мелник патне пычĕ те, ăна çаннинчен туртса, хăлхи тĕлĕнченех хытă кăшкăрчĕ:

— Эсĕ, ватă йĕкехӳре, мана вăтăр пилĕк кĕренке çăнăха каялла тавăрса пар! — терĕ.

— Хуçи ахаль те пилĕк тир сĕвет, улттăмĕшне эсĕ хăвна валли сĕветĕн.

— Ĕмĕр çапла пулнă! — хутшăнчĕ салтакла тумланни. — Ман çăнăха та тавăрса пар, шурă шуйттан!

— Ха, ха, мĕн хăтланатăр эсир? Авăртнăшăн шайкка çăнăхĕ илмесен арман мĕнле тытăнса тăтăр? — терĕ мелник.

— Мĕн авăртнине пĕтĕмпех илсен, арман тата лайăхрах тытăнса тăрĕ! — хутшăнчĕ улача кĕпелли,

— Тире сĕвеççĕ!

— Пурнăç памаççĕ!

— Пуйнăçемĕн хресчене хĕссе пыраççĕ! — тесе çухăрма пуçларĕç пурте, сарă сухаллă çынпа мелник тавра пуçтарăнса.

— Эпĕ нумай ыйтмастăп, — терĕ сарă сухал. — Манран ытлашши илнĕ шайкка çăнăхне анчах тавăрса пар!

— Кĕлетри çăнăх камăн? Пирĕн! Эпĕ те ытлашши ыйтмастăп! Тавай хамăр çăнăха! — терĕ пĕри.

— Тавай! — терĕç темиçен.

— Çăнăх кĕлетне уçас! — сасă ывăтрĕ салтакла тумланни..

— Халăх, кӳлĕр лашăрсене!

Килкарти тулли халăх кĕрлет, йĕркеллĕн утма та май çук, килкартине лавсем килсе тулнă. Мелнике тăваттăн анчах сĕтĕрсе пыраççĕ, ытти халăх урапасем хушшипе çăнăх кĕлечĕ патне чупать.

— Тавай уçă, мелник!..

— Манра уçă çук, — суять лешĕ.

— Мĕне кирлĕ пире уçă! — çăрана пуртăпа печĕ сăхманлă çын.

Кăнтăрла çăнăх кĕлетне текех кĕркеленĕ пирки алăка сăлăп та хуман, пĕртен-пĕр çăрана пуртăпа иккĕ çапсах çĕмĕрчĕç.

— Халăх! Пирĕн çăнăха кунта вĕсем сутма хатĕрленĕ! — терĕç кĕлете кĕрсе кайнă çынсем.

Кĕлетре маччана çитичченех пилĕкшер пăт кĕрекен михĕсене çăнăх тултарса çĕлесе купаланă.

— Халăх! Кӳлĕр лашăрсене! — кăшкăрчĕ сар сухал.

Килкартинче çавраçил хăпарнă тейĕн. Пĕр самантрах кĕлет умне лав хыççăн лав пырса тăрать; кĕлетрен çăнăх тултарнă михĕсене тăваттăн çĕклесе тухаççĕ те урапа çине хураççĕ.

— Вĕçтер! Тепри, хăвăртрах!

Кĕтессе кĕртсе лартнă мелник, куç харшисем çинчен çăнăх шăлса, хĕрсе кайнă халăх çине куçĕсене чарса пăрахса пăхать. Вăл ватах та мар, çăнăх айĕнчен тухнă куç харшисем хуп-хура... Сарă сатин кĕпи аркипе питне шăлса илсен, кĕрен тулли пит-çăмартисем курăнчĕç.

Кĕрлет, çил-тăман кăларать арман килкартинче тырă авăртма килнĕ халăх.

— Эй, эй, халăх! Ан хăрăр! Пăхăр-ха, Йĕлмекассем Варлам çĕрне сухалама килсе çитнĕ, — терĕ сар сухал.

— Чăнах та! Пĕччен мар иккен эпир! — хавасланса янăрарĕ тепри.

Çăнăх миххисем татах та хăвăртрах тиенме пуçларĕç, çав вăхăтра арман килкартине Уçка шăллĕ Кирил пырса кĕчĕ.

— Тăвансем! — терĕ вăл, çăнăх тиенĕ урапа çине хăпарса. — Эсир çăнăх тиесе тухса тарма ан васкăр! Кайран пуянсем йĕрлесе пырĕç, хĕнесе юн хăстарĕç, тыта-тыта тĕрмене хуптарĕç. Эпир, Йĕлмекассем, хутăр çĕрне те, Варлам пуян халăхран туртса илнĕ çĕре те сухалама тытăнатпăр. Пуянсем хирĕç тухас пулсан, хирĕç тăратпăр. Эсир те пирĕнпе пĕрле пулăр!

— Пирĕн мĕне курса çапăçмалла? — кăшкăрчĕ пĕри.

— Çапăçмалла, тăванăм! — терĕ Кирил. — Эсир унта çăнăх йăтма пăрахăр-ха, пĕр канашлă пулар!

— Кирек те мĕн тăвăр, пирĕн тарса хăтăлас, — кăшкăрса каларĕ сарă сухаллă çын, пĕр миххе лав çине тăваттăн çĕклесе хураканнисенчен пĕри.

— Эй, йĕркеллĕрех пул, сар сухал, — çиллессĕн каласа хучĕ Кирил. — Кача пӳрне пек калаçма намăс мар-и сана? Çиес те тарас! Пирĕн пĕр алăри пӳрне пек пулмалла! Пăхăр-ха эсир ăна! Пĕр урапа çăнăх тиесе лартнă та килне тухса тарма хатĕрленнĕ. Апла юрать-и, тăвансем?

Пĕр-пĕрин хулпуççи ашшине туяс пулать, — терĕ салтак гимнастеркиллĕ этем. Пĕр каррăн тăмалла!

— Тăрăрах! Ман каяс! — терĕ леш сар сухал, урапи çине ларчĕ те лашине чăпăрккапа хистерĕ.

Унăн йывăр урапи нăтăртатса хускалнăччĕ çеç, çамрăк йăмралăхран пĕр ушкăн пуян çын сиксе тухрĕ, вĕсен умĕнче револьвер тытса пĕр прапорщик пырать. Вăл чылайранпа Варлам ывăлĕ патĕнче хăнара пурăнать текен хыпар çӳрет ун пирки Йĕлмекассинче.

— Ан парăнăр! Эпир халех çитетпĕр! — терĕ Кирил, урапа çинчен сиксе анса пĕве еннелле чупрĕ.

Пуянсен ушкăнĕ арман килкартинче чарăнчĕ.

— Чар лашуна! — хушрĕ Чишма ялĕнчен килнĕ Якур, лав çинчи сарă сухаллă хресчене. Лешĕ, лашине чуптарас тесе, чăпăрккине çĕклерĕ. Якур чупса çитрĕ те лашине чĕлпĕртен ярса тытрĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн