Электронлă вулавăш

Ачасем чупса пынă чух, çерем çинчи пысăк кăмпасене урисемпе тапа-тапа сирпĕтсе, лаша пек кĕçенсе, качака пек мекеклетсе те сиккелесе çӳрерĕç. Каччăсем ĕнер тухса хунă пысăк типĕ кăвайт купине чĕртсе ячĕç. Шатăртатса тăракан типĕ вут, вăрăм çулăм чĕлхисем кăларса, кăвак тĕтĕмре ялкăшса çуна пуçласанах, çамрăксем, ун йĕри-тавра ларса, алла-аллăн тытăнчĕç, шăлтăрмисене ерипен çавăрнă май, сĕрен юррине пĕр харăс та хуллен юрласа ячĕç:

 

Упи каçман çырминчен

Эпир каçса килтĕмĕр...

 

Кун хыççăн пурте, Атăл хумĕ пек сарлакан та анлăн:

 

Эй, аппа, шур аппа,

Шур аппа, пире кала-ха, —

 

тесе тăсса юрларĕç.

— Чир кайтăр! — тесе пĕр каччă сиксе тăчĕ, каялла чылай чакса кайрĕ те, шăлне çыртса, аллисене сулса чупса пычĕ, çĕлен чĕлхи пек ялкăшса çунакан вучах урлă сикрĕ. Ун хыççăн ыттисем те — хĕрсемпе каччăсем пĕрерĕн те икшерĕн пĕр харăс сиксе вут урлă каçрĕç — çапла вĕсем çунан вутта сума сурĕç — вут умĕнче чунĕсене тасатнă пекки пулчĕ ĕнтĕ.

Иркка вучах шăпланса çунасса, вут чĕлхисем пĕчĕкленессе кĕтсе тăнă, вара ун урлă сиксе каçма шухăшланăччĕ, анчах пĕр каччă вучах хĕррине туратлă икĕ юпа çапса лартрĕ, вĕсем çине вĕрлĕк хурса, пысăк така хуранĕ çакрĕ, хĕрсем çав хурана шыв тултарчĕç.

— Эсир, ачасем, çăмарта çийиччен ан кайăр, — терĕ леш, Варлам хапхи патĕнче юрă пуçласа яраканни.

Ачасем кайма шухăшламарĕç те, вĕсем тата ытларах хĕпĕртесе выляма пуçларĕç. Ямшăк Михали ачи, Хĕлле — Хĕлип, çулла — лĕпĕш ятли вучахран пĕр пĕчĕк вутпуççи çĕклесе килчĕ те вăркăтса ячĕ.

— Ачам, апла юрамасть, — терĕ пĕр каччă.

— Мĕншĕн?

— Вут çиленме пултарать, теççĕ ваттисем.

— Çиленсен?

— Çиленĕ те çурта çунтарĕ.

— Сӳнтерем эппин, — терĕ Хĕлип, чупса кайрĕ те мăкăрланса выртакан вутпуççи çинче сиккелерĕ.

— Апла та юрамасть! — кăшкăрчĕ каччă, вутпуççине кайса илсе килчĕ те каллех вучаха пăрахрĕ. Ан тив, хăйĕн юлташĕсемпе пĕрле çунтăр.

— Пичче! — терĕ Иркка.

— Мĕн пулчĕ?

— Вутăн чунĕ пур-и вара?

— Тĕнчере пурин те хăйĕн чунĕ пур.

Иркка тата тем ыйтасшăн пулчĕ. Çав вăхăтра вучах таврашĕнче лăпкă çеç калаçса ларакан хĕрсем кĕпĕрр! сиксе тăчĕç те: «Хĕр аки! Хĕр аки!» — тесе чупрĕç.

Çерем çинчи вучах хĕвеллĕ уяр сывлăшра йăлтăр-ялтăр вĕтĕ хĕлхем сапса çунса тăнине Иркка чылайччен пăхса тăчĕ.

Акă Йĕлмекасси хĕрĕсем сухапуçне сĕтĕрсе сăрт çине килсе тухрĕç. Çереме чĕрсе пыракан сухапуçне сĕтĕрсе вĕсем пурте чăм шыва ӳкнĕ, вăй-халран кайнипе сăн-пичĕсем те улшăннă. Кĕписене юле янă, çӳç-пуçне арпаштарнă, çара урисемпе пăт-пат пусаççĕ.

— Чир яла ан кĕтĕр! Касă урлă ан каçайтăр? Варпа кайтăр — вăркăнтăр, çырмапа кайтăр — çырлахтăр, лупашкапа кайтăр — лав туптăр! — тесе пурте пыр тĕпĕпе çухăраççĕ.

Хĕр аки йывăр çул килнĕ чухне çеç пулать. Тĕрлĕ чир-чĕр, ытти инкек яла пырса ан кĕтĕр тесе, хĕрсем çапла тухса, ял тавра сухапуç сĕтĕрсе пĕр касă чĕрсе тухаççĕ.

Вулăса каймалли аслă çулпа сиктĕрмеллĕ урапа килни курăнса кайрĕ, хĕрсем сухипе чĕрме пăрахса пĕр вăхăт пăхса тăчĕç.

— Чир килет! — тесе çавăнтах тапса сикрĕç вĕсем. Чăвашсем кантуртисемпе пупсене инкек илсе çӳрекен чунсем вырăнне шутланă, çавăнпа хĕр аки илсе пыракан хĕрсем вĕсене çул çинче тĕл пулнă хушăра ӳкерсех хĕненĕ, час-часах юн та хăстарнă. Вăхăтлăх правительствăн вулăсри комиссарĕ урса кайнă хĕрсен сехметне кĕçех лекетчĕ; лаши ĕрĕхсе каялла сикрĕ, сиктермелле тăрантаса хуçи-мĕнĕпех аяккалла сирпĕтсе хăварчĕ те хăй малти якĕ урапине кăлтăртаттарса уялла сиккипе вĕçтерчĕ.

— Чир тарать! Тытас! — тесе кăшкăрса хĕрсем ӳпĕнсе кайнă тăрантас патнелле виркĕнчĕç.

Аяк пĕрчисене самай ыраттарнă комиссар сиксе тăчĕ, пĕр харăссăн кар тăрса килекен хĕрсем еннелле ик-виçĕ хут револьверпа печĕ те каялла чупрĕ.

Пăшал сассинчен хăраса ӳкнĕ хĕрсем пытанса канса ларчĕç, вара каллех сухапуçне кӳлĕнчĕç те нумай вăхăт уяр çанталăк тăнипе типсе кайнă курăклă çереме чĕрсе нушаланса утрĕç. Хĕр аки ял тавра çаврăннă çĕре пысăк хуранти пăтă пиçрĕ, уйра тутлă шăршă сарăлнă.

Çамрăк халăх пĕр сăмах чĕнмесĕр çерем çине ларса тухрĕ. Ачасем те йĕркеллĕн вырнаçрĕç. Апат валеçсе пама ĕнерех уйăрса хунă икĕ каччă пăтă тултарнă тирĕксене хĕрсем умне ларта пуçласан, пурте ерипен юрласа ячĕç:

 

Хĕвел анать, каç пулать,

Выляйрасчĕ хĕрпеле...

 

Юрласа пĕтерчĕç те кашниех хăйĕн пайне çиме пуçларĕ.

— Ман çиес килмест урăх, эпĕ тăрантăм, — Ирккана хăлхинчен пăшăлтатрĕ Петюк.

— Эпĕ те тăрантăм. Сан мĕн юлчĕ? — пăшăлтатрĕ хирĕç Иркка.

— Ман пĕр чăкăт юлчĕ, — терĕ шăллĕ.

— Çисе ярайманнине сĕрен уявĕнчен киле илсе кайма юрамасть, Петюк. Пыр, ав çав чарана хур, — хушрĕ Иркка.

— Эпĕ вăтанатăп, — пăшăлтатрĕ Петюк.

— Кӳр, хам хурам, — терĕ те Иркка Петюкран çавра чăкăтне илсе хăй те çисе ярайман пĕр çăмартана вилнисене пил памалли чарана ерипен хыврĕ.

 

17

— Ĕнер каç Уçка шăллĕ таврăнчĕ, хăрах çанни пуш-пушах, — терĕ арăмне Макçи, лашине ана çине кайма хатĕрлесе.

— Алăсăр таврăнчĕ пулĕ-çке, — хĕрхенчĕ арăмĕ.

— Хулĕнченех татнă, — терĕ Макçи.

Ашшĕпе амăшĕ пуплесе тăнине пӳртрен чупса тухнă Иркка пӳлчĕ:

— Атте, — терĕ вăл, — ыраш вырса пĕтернĕ çĕре шкула кайса çырăнмалла. Эпир паян вырса пĕтеретпĕр-и?..

— Паян, каçарах юлсан, пĕтеретпĕр-и, тен, — терĕ амăшĕ.

— Ыран, вырсарни кун, староста ĕнтрĕк апачĕ вăхăтĕнчех пусăран хăваласа кĕртĕ, — терĕ Макçи.

— Ыраш ăшне пытанса юлăпăр. Петюк валли апат ытларах хăварас та хамăр валли каçхи апат илсе каяс. Макçи, лашана кӳлсех каяс мар-ши, вырнă пеккине кӳрсех пырас. Самана шанчăклă мар, çĕрле вăрласа та кайĕç.

— Чăн та, кӳлсе каяс эппин, — килĕшрĕ упăшки. Макçи лашине кӳлчĕ. Виççĕшĕ урапа çине ларса пусса тухса кайрĕç. Çул çинче пĕр шит тусан урапа хыççăн тăман пек çĕкленет, ирхи таса сывлăшпа хутшăнса, сăмсана кĕрет, хура лашана шăши тĕслĕ сăрлать. Ялтан нумаях та кайманччĕ, ансăр сукмакпа тухса, вĕсен çулне кӳршĕ Петте пӳлчĕ.

— Тр-р-р! Хураскер! Макçи, ан-ха, пуплем санпалан, — терĕ вăл, чăлпар саланнă куçĕсемпе хăрушшăн пăхса.

— Питĕ васкатăп-çке, Петте, — терĕ Макçи.

— Эсĕ мана васкани çинчен ан кала, хăçан парăмна парса татăн, çавна кала.

— Кĕркунне тесе килĕшрĕмĕр-çке...

— Халĕ кĕркунне мар-им?

— Ăçтан кĕркунне пултăр? Ыраш выратпăр-çке.

— Пăх-ха çӳлелле: карти-карти хур кайăк, карти-карти тăрна кăнтăр еннелле каять, — кăтартрĕ вăл, çĕтĕк çанăллă аллипе куракпа чавка ушкăнне тĕллесе.

— Э-э, вĕçеççĕ çав... — ним калама пĕлмен енне каларĕ Макçи. — Сана ĕнтĕ мĕн чухлĕ памалла-ши?

— Манăн укçам ултă тенкĕ пулнă, Микулай ултă тенкĕ панăччĕ, ун пирки Тарьене каламан...

— Вун икĕ тенкĕпе халĕ çур пăт тăвар анчах параççĕ, сана ман ыраш памалла мар-ши, ĕлĕкхи хакпа шайлаштарса, — калаçма пуçланăччĕ Макçи.

— Эсĕ мана ан суйса тăр, памаллине парса тат. Тăвар хакне эпĕ хам пĕлетĕп. Вĕсем пурте ухмаха тухнă. Пасара кайрăм та: «Пĕр пăт тăвар пар», — тетĕп, пилĕк пус тыттаратăп. Лавккаç кулса ячĕ: «Эсĕ ухмаха тухрăн-и? — тет, — халĕ тăвар пăчĕ хĕрĕх тенкĕ», — тет. Ухмахĕ кам кунта, чухла-ха... Юрать-ха, эпĕ хам пуян. Манăн укçа-и?.. — тесе кăшкăрчĕ те Петте сасартăк ял еннелле чупрĕ. Кăвак йĕм пĕççисем тусан çĕклерĕç, çара урисем йĕр хăварчĕç.

— Пачах ăсран тайăлнă. Мĕн пулчĕ-ши капла ăслă-тăнлă çынна, хăйпе йĕркеллех калаçас тенĕччĕ, — тĕлĕнсе кайрĕ Макçи.

— Вăл текех укçапа аташать, теççĕ. Темле сăлтавпа та çав Петте укçа пиркиех ăсран тайăлать, теççĕ. «Ман укçа нумай, эпĕ Варламран пуян», текелет вăл час-часах, — терĕ арăмĕ.

— Петтен мĕн укçи пултăр, — терĕ те Макçи, лашине чуптарчĕ.

Автансем тĕрлесе тунă питшăллипе витсе çыхнă уйран пуракне тытса ларакан Иркка çул тăршшĕпе пĕр сăмах та чĕнмерĕ, ун пуçĕнче шкула каяс шухăш кăна. Паян вĕсем ыраш вырса пĕтереççĕ, ыран Иркка юлташĕпе шкула каять...

Хăйсен ани патне çитсен, юнашар вырса кăларнă çур пилĕк çине лашине тăварса, вăрăм вĕренпе урапа çумне кăкарчĕ Макçи; арăмĕ, çурласене салтса, хăй çурлине илчĕ те, икĕ хут сăхсăхса, кĕлте çыххи турĕ. Иркка та, кăвак авăрлă çурлине илсе, çыхă туса хучĕ.

Амăшĕпе хĕрĕ тырă выра пуçларĕç. Лаша савăнса курăк çинине Макçи вăрахчен пăхса тăчĕ: вырса кайнă ырăшăн хăмăлĕ сайра, лаппипех тĕрлĕ курăк пуснă, ана çинчи курăка выльăх уйрăмах юратать.

Атăл енчен сулхăн çил туртăнать. Инçетри вăрман сайра шурă тĕтре витĕр тĕттĕм кăвакрах курăнса ларать; пĕлĕт паян тап-таса пуласса шантарать. Тăрисем тахçанах юррипе ирхи сывлăша чĕтрентереççĕ. Ыраш нӳрлĕ, ун пучахĕнче пĕрчĕсем çирĕп лараççĕ; ывăçа вырса илсе çыхă çине хунă чух пĕрчĕ тăкăнмасть.

Хĕвел йывăç çӳллĕш хăпарчĕ, ыраш пучахĕ типе пуçларĕ. Станук Макçи çемйи хĕрсе тырă вырать. Ана пушансах пырать, выракансем хыççăн тĕм çине тĕм ларса юлать. Иркка пĕлтĕр те тырă вырма тухнăччĕ, анчах вăл ун чух нумаях вырайман, ытларах выляса çӳренĕ. Кăçал Иркка пысăк çын пекех пуçне çĕклемесĕр, пилĕкне кантармасăр вырать. Амăшĕ сакăр тĕм тунă çĕре вăл та икĕ тĕм турĕ. Кĕлтине çыхма кăна вăйĕ çитеймест, çавăнпа ун кĕлтисене ашшĕ çыхса пырать.

Хĕвел хăпарать, ана шăвать, тĕм шучĕ йышлăланать, ыраш типсе пырать. Выракансен çурăмĕсене тар тапса туха пуçларĕ. Ирпе нӳрлĕ каçалăкран халĕ вĕри сывлăш çапать. Ыраш лайăх пулнă çĕрте вырса илнĕ ывăçа туртса кăларнă чух ыраш улăмĕн сарă тутăхĕпе пĕрле вĕри сывлăш пите сĕртĕнет. Ирккан пилĕкĕ ырата пуçларĕ, унтан та ытла, пысăкрах ывăçлама хапсăннипе сулахай аллин пуç пӳрни сурма тытăнчĕ. Пĕр самантлăх вырма чарăнса, канма шутларĕ чăтăмлă хĕрача. Тăчĕ. Вăл шăп ырашпа тан, йĕри-тавра кăчăрт-кăчăрт çурла касни илтĕнет, анчах, пĕчĕкскер, çынсене никама та курмасть: ыраш пусси тăрринче вырса илнĕ ыраш ывçисем, тилĕ хӳри пек, вĕлт те вĕлт çыхă çине ывтăнни анчах курăнать. Кулăшла пек туйăнчĕ, Иркка ерипен их-ик! терĕ.

— Мĕн кулса тăратăн, хĕрĕм. Васкасчĕ, паян пĕтереймесен те, ыран пуçтарса кĕртесчĕ, — терĕ амăшĕ.

— Ман пуç пӳрне питĕ ыратать, — терĕ Иркка, сулахай аллине сулса.

Каллех выраççĕ. Хĕвел тӳпене хăпарса çитесси чылай инçе-ха, тырă выракансен пичĕсем тăрăх пăрçа пек шултра тар юхать. Тепĕр сехетрен тӳсме çук шăрăх пуçланчĕ: ыраш улăмĕ çурла айĕнче касăлмасть — хуçăлать те алла шăрпăк кĕртет, хăмăлĕ урана чăлха витĕр шăйăрса юн кăларать, пĕтĕм ӳт тăрăх вĕри тар юхать.

Ирккана сывлама йывăр, мăй çыххи мăя пăвать. Иркка мăй çыххине салтрĕ те каллех вырма пикенчĕ. Куçра сип-симĕс ункăсем çаврăна пуçларĕç. Йывăр, калама çук йывăр!

— Лисук аппа ман валли сумка çĕлесе хăварчĕ. Эх, ĕнтĕ, вĕренме каятăп та аннене те, аттене те, аппана та савăнтаратăп. Питĕ нумай вĕренсен, машина шухăшласа кăларатăп. Эй, вара çак тырра машинăпа вырса тухатăп, — шухăшларĕ Иркка, хăй тĕллĕн мăкăртатса та илчĕ, сасартăк сулахай аллинчи кача пӳрни вĕриленсе ыратса кайрĕ.

— Ай! — тесе йынăшса илчĕ вăл, йăлтăртатан шăллă çурлине çĕре пăрахса.

— Аллуна касрăн-им? — чупса пычĕ амăшĕ.

Ăна хирĕç: сăмах чĕнес вырăнне Иркка, пĕтĕм пĕвĕпе чĕтресе, ерипен макăрса ячĕ.

— Ай, турă! Пӳрнине тем таранах каснă! — терĕ амăшĕ, хăй, çурлине пăрахса, пĕр ывăç тăпра илчĕ те Ирккан юн юхтаракан пӳрнине хупларĕ, тутăрĕ хĕррине çурса илсе, пӳрнине хытă туртса çыхрĕ. — Халлĕхе урапа айне кайса вырт, — терĕ.

Шăрăхра урапа айĕнчи сулхăна кĕрсе выртма калама çук ырлăх, анчах пӳрни хытă ыратнипе Иркка чылайччен çын илтмелле мар макăрчĕ.

Ашшĕпе амăшĕ çаплах выраççĕ. Акă амăшĕн аллисем çине, çурли çине шăртланнă пучахсенчен шĕпĕртетсе ыраш пĕрчисем ӳкрĕç.

— Пĕрчĕ юха пуçларĕ, улăмĕ те хуçăлать, апат çиме ларатпăр пулĕ, — терĕ амăшĕ.

— Çынсем ларнă-ши? — карăш пек карăнса пăхрĕ Макçи. Çав вăхăтра унтан та кунтан:

— Апат çимелле!

— Апат çиме ларăр-р! — тени илтĕнсе кайрĕ.

— Иркка, лашана кайса шăвар-ха, — терĕ Макçи.

Хĕрача лаша утланса чуптарчĕ. Тарăн çырма тĕпĕнче хăйăр çинчен тăп-тăрă шыв юхать. Иркка лаша çинчен сиксе анчĕ, шыва курăкпа, чулсемпе, хăйăрпа пĕвелесе лартрĕ. Хура лаши пĕвери шыва тăрăлма та памарĕ: тăранах курăк çисе тултарнипе шăрăхра тăнăран, унăн ытла ăш хыпнă иккен, вăл пăтраннă шывах ĕçрĕ.

— Сана чарма та çук, тăрр! — текелерĕ Иркка, анчах вĕсем кĕрмешнĕ вăхăтра хăйăр çинчи шыв тăрăлса та ларчĕ.

— Ĕç ĕнтĕ, эп те ĕçетĕп, — терĕ те пĕчĕк хĕрача, çĕре выртса, лаша тутипе юнашарах шыв ĕçрĕ.

Таврăннă чухне каснă пӳрни туртса ыратнипе Иркка лаша çине утланаймарĕ, ана çине çавăтсах çитерчĕ. Урапа айккинче амăшĕ хутаç сарса çăкăр касса хучĕ, хăяр, пиçнĕ çĕр улми кăларчĕ, уйран лартрĕ. Виççĕшĕ те, хĕвелтухăç енне сăхсăхса, апат çиме ларчĕç. Вĕри улăмлă ыраш шăп тăрать, тилĕ хӳри пек ывăтăнса вĕçекен ыраш ывăçисем ниçта та курăнмаççĕ — выракансем пурте апата ларнă.

Хĕвел самай аяла ансан тин пучах шăрчĕсем хупăнчĕç. Ыраш улăмĕ ванми пулчĕ, шăрăх иртсе кайсан, пилĕк те ыратма чарăнчĕ, халĕ чи лайăх вăхăт, тĕттĕм пуличченех вырмалла та вырмалла, анчах пĕр енчен виçĕ тĕслĕ ялав çывхарни курăнса кайрĕ.

— Макçи, — терĕ кӳршĕре выракан хĕрарăм. — Чиркӳ старости хăвалама тухрĕ. Эсир мĕнле шутлатăр?

— Килет-и? Тырри тăкăнса тăрать, кăшт çил вĕрсенех юхса тухмалла, вăл пур, ыран вырсарни кун тесе, вырма памасть, пусăран хăвалать, — çиленчĕ Макçи арăмĕ.

Виçĕ тĕслĕ ялав — çӳлти йăрăмĕ шурă, варринчи кăвак, аялти хĕрлĕ — Макçи çемйи выракан тĕле çывхарчĕ. Чан çапакан чиркӳ тарçи Тришка ялавне тытнă, вăл çул варрипе утать, унпа юнашар пĕр енче Муçук пырать, тепĕр енче староста. Палюк кăррăн пăхкалать, Муçук туйине сулкаласа юнать:

— Çитет! Çитет! Ыран вырсарни кун, ĕçлеме юрамасть, çылăха пĕлес пулать! Макçи! — тесе çухăрчĕ вăл, сухалне каçăртса, — эсĕ ялан йĕркесĕр! Пуçтарăнăр, кайăр килĕре!

— Халех пуçтарăнатпăр, — терĕ Макçи.

Ялавлисем иртсе кайсан, Макçи урапа патне тĕмсем çĕкле пуçларĕ, кĕлте урапине пуслăхпа туртса çыхсан, лашине кӳлчĕ.

— Макçи, Ирккана та илсе кай, ун алли ыратать, выраймасть вăл, килте ĕç пур: шыв кӳтĕр, апат пĕçертĕр. Эпĕ тĕттĕм пуличчен пыраймастăп, — терĕ Иркка амăшĕ, каялла килекен ялава курса, ыраш ăшне кĕрсе пытанчĕ.

«Паян икĕ урапа выртăмăр, тата иккĕ те пулать, те пулаймасть», — шухăшларĕ Макçи, Ирккана кĕлте урапи тăррине лартнă чух.

Ялавлă çынсем курăнми пулсан, Иркка амăшĕ ыраш ăшĕнчен тухрĕ те каç сулхăнĕнче çăмăллăн вырма пуçларĕ. Кĕлтисем пĕрин хыççăн тепри çыхăнса тĕме кĕреççĕ.

Вырсарни кун ирхине ирех, Станук Макçи çемйи ыраш вырма тухса каяс чух, вĕсем патне Петте пырса кĕчĕ. Кĕнĕ чух ерипен йăпшăнса кĕчĕ, вăрă пек. Пӳрт вăтаçĕрне çитсен, хăлаçланса кăшкăрчĕ;

— Макçи, тавай укçа!

— Парăп, парăп, Петте. Çĕр тенкĕ пур ман, анчах халĕ лаша хакĕ улт çĕр, теççĕ. Сана... çĕр тенкĕ пама та халь аван мар...

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн