Электронлă вулавăш

— Епле Варлама хирĕç сăмах чĕнме хăрамарĕ вăл? — ыйтрĕ Иркка.

— Епле? Революци! — татăклăн каласа хучĕ Кĕтерук.

Халиччен илтмен, тен, яла та кĕрсе тухман сăмаха — революци тенине — Иркка хăй евĕр ăнланса илчĕ: тĕнчене сăнчăрпа карса тухнă, çав сăнчăр вĕçĕсене тытса тăраканни патша пулнă. Халĕ ĕнтĕ патшана ярса тытнă та çĕклесе çапнă. Ирккан пĕчĕк чунне пысăк вăй пырса кĕчĕ. Вăл чирлесе ӳкес çĕртен хăйне сывă та вăйлă туйса илчĕ, сиксе тăчĕ те, сăхманне тăхăнса, юлташĕпе пĕрле урама чупса тухрĕ.

Халăх пĕтĕмпе урамра. Ватти-вĕтти, карчăк-кĕрчĕк, утма пултараканни — пурте станцирен килнĕ юланутлă çын тавра пухăннă та шăп итлесе тăраççĕ. Ăтăр пек хура лаша утланнă сарă сăран пиншаклă çын йĕнер унки çине тăнă, хура çĕлĕкне хывса сулахай аллине тытнă, сылтăм аллине сулкаласа, хĕрӳллĕн калать. Хура лаши юра урипе кукалет. Иркка пырса çитиччен, юланутлă çын каласа пĕтерчĕ. Вăл аллине çĕклесе сĕлтрĕ те лашине юрттарса кайрĕ — ытти ялсене те çитмелле-çке ун, пысăк хыпара унта та пĕлтермелле.

Халăх саланмарĕ, тата хытăрах кĕрлеме тытăнчĕ. Пĕр тумлам эрех сыпнă çын та çук, анчах кашниех мĕн те пулин калать — унччен ĕçкĕ-çикĕ вăхăтĕнче çеç çынсем тум-тирне йӳле яраканччĕ, чĕлхене çăварта çыртса тăракан марччĕ. Патшана вырăнтан персе антарни нумай япалана пĕлтерет иккен, çынна çунатлантарать, ĕмĕр хушши калама хăяйман шухăшсене туртса кăларать. Кĕтерукпа Иркка çумне шкула çӳрекен икĕ ача пырса тăчĕ.

— Кĕтерук, ялта халăх тахçанах пухăннă-и? — терĕ Хветут.

— Тахçанах.

— Эпир çавах революци çинчен ялтисенчен маларах илтрĕмĕр! — паттăрланчĕ Вилюк.

— Шкулта каларĕç-и-мĕн? — ыйтрĕ Иркка.

— Каларĕç, тĕлĕнмелле пулчĕ! — пĕр-пĕрне пӳлсе каласа кăтартма пуçларĕç шкул ачисем.

— Акă, — терĕ Хветут. — Эпир шкулта «на места» лариччен коридорта турă юррисем юрлатпăр, сăхсăхатпăр, юлашкинчен вара «Боже, царя храни» юрлатпăр. Паян ирхине те чиркӳ юррисем юрлама ретĕн-ретĕн тăтăмăр. Канцеляринчен пуçне усса пачăшкă тухрĕ, яланхи пек пирĕн çине тискер пăхса илмерĕ, турăш еннелле çаврăнчĕ те сăхсăхрĕ. Эпир турă юррисене юрласа пĕтернĕ хыççăн гимн юрлама ĕнереттĕмĕрччĕ — канцеляринчен Николай Иванч сиксе тухрĕ. Куçĕсем хĕп-хĕрлĕ, вĕсене шурă тутăрпа шăлкалать. «Ачасем, паян гимн юрлаймăпăр. Патшамăр пирĕн хăй вырăнче ларасшăн пулмарĕ, патшаран тухма ыйтнă!» — терĕ. Эпир шалт тĕлĕнсе кайрăмăр, пĕр сывламасăр тăратпăр. Иван Тимофеевич чупса тухрĕ те: «Николай Иванч, мĕншĕн суятăр ачасене! — тесе хаяррăн каласа хучĕ, пирĕн еннелле çаврăнчĕ те: — ачасем, Николай Иванч тĕрĕс каламарĕ. Фабрикăсемпе заводсенче ĕçлекен çынсемпе салтаксем патшана сирпĕтсе антарнă, ăна суд умне тăратаççĕ!» — терĕ. Пачăшкă, çурăмĕнчен вĕри шыв сапнă пек, Иван Трофимович еннелле çаврăнчĕ, икĕ аллипе пысăк хĕресне тытса, шуйттан умĕнче çĕкленĕ пек, çĕклерĕ.

— Вара çапăçсах кайрĕç-и? — терĕ Кĕтерук.

— Вара канцелярине кĕрсе кайрĕç. Ну, тавлашрĕç унта, ну, тавлашрĕç — коридора сассисем илтĕнеççĕ, сăмахĕсем çук. Урок йĕрки пулмарĕ. Ялта мĕн хăтланаççĕ-ха тесе эпир тухрăмăр та килтĕмĕр. Акă пăхăр! — хыттăн каларĕ вăл.

Юланутлă çын тăнă вырăна, ачасем çунашкапа ярăнма тунă юр купи çине, Наçтук хăпарчĕ.

— Эпир çемьере тăватă хĕрарăм! — терĕ Наçтук аппа. — Тăватă çынна çур ят çĕрĕ. Вăл та юрĕччĕ — унтан та пĕр çурпилĕкне Варлам пуян тытса илчĕ. Мухтавлă пуян! Кăçалхи çуркунне ман Варак пуçĕнчи çурпилĕке ан тĕкĕн. Тăватăмçул патша законĕпе хăратса тытса илтĕн вăл анана. Халĕ санăн патшу çук. Ырă халăх, эпĕ халех, тупата, Варак пуçне каятăп, юр айĕнче выртакан хам анана шыраса тупатăп та кĕреçепе чавма пуçлатăп!

Наçтук каласа пĕтерсе юр сăрчĕ çинчен те анса çитеймерĕ — унта-кунта шăв-шав пуçланчĕ.

— Ман анана та Варлам туртса илчĕ!

— Ман анана та ан тĕкĕн кăçал!

— Мĕншĕн чĕнмест Варлам!

— Наçтук тĕрĕс каларĕ! Çук урăх Варлам патши!

Иркка хăй патĕнчен инçех мар Варлам тăнине курчĕ. Вăл, халех çурмаран татса пăрахас пек, Наçтук çине усаллăн пăхать. Чарса пăрахнă сарлака сăмса шăтăкĕсенчен пăс тухать, çăра куç харшийĕсем айĕнчи куçĕсем хĕрелсе хĕлхем тăкаççĕ.

Ирккан пĕчĕк чĕри хăранипе пĕрĕнсе ларчĕ, юнĕ выляма чарăнчĕ. «Юланутлă çын пырса çитмен пулсан, çак çын мана хĕнеттерсе вĕлеретчĕ», — шухăшларĕ те, унăн куç умне пулас мар тесе, халăх хушшине йăпшăнса кĕрсе кайрĕ, килех тарас тетчĕ, юр купи çинче шинеллĕ çын тăнине курах кайрĕ. Ваçка салтак туйине çавăрса сăмах калать.

— Мана Хĕр-Ваçка тесе ят панăччĕ. Халĕ ĕнтĕ, тăвансем, ман ята улăштарăр. Эпĕ те арçын! Варлам пуянтан хама тек мăшкăллаттармăп. Тĕрĕс калатăп-и, халăх? Варак пуçĕнчи хутора кайнă анасене каялла туртса илетпĕр! Тĕрĕс-и?

— Тĕрĕс! — тени пĕтĕм ял тăрăх аслати пек каять.

 

12

Çанталăк çуркуннене сулăннă. Хĕллехи сивве ӳпне-питне çавăрса пăрахса, çурхи тĕнчен алăкне уçма курак тăманĕсем ӳхĕреççĕ. Халăхăн, нимĕнле календарь çине пăхмасăрах, çулталăк çаврăнăшне виçсе пыракан меслечĕпе туйăмĕ пур. Çăварни хыççăн нумаях вăхăт иртмерĕ çерçи тăманĕ, сивĕ çавраçилсен ураписем çине ларса, кутсăр-пуçсăр ахăрса, çара йăмрасен тăррисене, хуралтăсем çинчи ленкерсене шăхăрттарса иртсе кайрĕ. Çурхи тĕнче алăк умне пырса тăни выçлă-тутлă ăшаланса пурăнакан ялта тепĕр енчен те питĕ паллă — ялта чăх куçĕ текен чирпе тарăхса, хĕвел аннă-анманах пӳртрен тухмасăр, сĕнкĕлтетсе лараканнисем нумай. Ку чир халăх юр-варсăр та какайсăр, типĕ шӳрпепе çеç пурăннă чухне пулать.

Макçи çак чирпе чирленĕ. Халĕ, хĕвел анас умĕн, чăхсем кашта çине ларнă пек сĕмленсе кантăкран пăхать, хăйĕн куçĕ хура карăнтăкпа витĕне пуçланине сиссе тарăхать, юлашки кунсенче Петте укçа ыйтса тарăхтарса çитернипе кăнтăрла та урама тухса çӳресси килмест. Кил хуçи кăмăлĕ кĕскелсе турта тăршшĕ кăна юлсан, пĕтĕм кил-çуртра тĕр-тер пуçланса каять. Акă арăмĕ урайне тăлт-талт пусса кĕчĕ, вутă çĕклемне яланхи пек пĕшкĕнсе алли çинчен тăкмарĕ, кĕмсĕрт-кĕмсĕрт пăрахрĕ те кĕтесри ухватпа турчăка та шăлтăртатрĕç, пăрлă чӳречи те тăр-тăр туса илчĕ.

«Çил пек çӳрет хăямат» — шухăшларĕ Макçи, хăй айĕнчи сак та кисренсе илни ăна çилентерсе ячĕ.

— Макçи, — чĕнчĕ ăна арăмĕ.

— Э? — хăлхасăр çын пек çаврăнса тăчĕ Макçи.

— Мĕскер эс текех шухăша каятăн? Каç пулчĕ, лашана халĕ те апат паман.

— Ĕлкĕрĕп-ха.

— Петте кӳршĕпе эсир иксĕр те улшăнса кайрăр. Вăл ĕнтĕ утнă çĕртех мăкăртатса çӳрекен пулчĕ.

— Эпир иксĕмĕр анчах мар, пĕтĕм халăх ним тума пĕлмест. Чухăн халăхăн кайăк пек çунат сарса вĕçеймелле, анчах темскер чарса тăрать.

— Эсĕ кĕтнĕ вăхăт çитрĕ те, ырлăхĕ тăкăнмарĕ пулас?

— Кĕтер-ха... Каллех Петте килет, лаша укçи ыйтасран чунăм çук ĕнтĕ.

— Панă чухне кĕркуннеччен пачĕ пулас та?

— Чиперех кĕркуннеччен тенĕччĕ. Халĕ эпĕ ниçтан та тупса парас çуккине хăй те пĕлмелле. Тата тепле памалла. Укçа хакĕ ытла ӳкрĕ-çке, çĕр тенкĕсемпе çеç шутлаççĕ ĕнтĕ. Çавă та шиклентерет пуль çав.

— Тĕлĕнтерет вăл Петте... Укçине те темрен тем чухлĕ шутласа памалла пулать ĕнтĕ.

— Кĕркуннеччен паллă пулĕ-ха...

Алкумĕнче ерипен, тем шыраса утнă пек, ура сасси илтĕнчĕ.

— Иркка, — терĕ Макçи. — Улмуринчен сĕлĕ улăмĕ туртса лашана пар-ха. Ман Петтепе калаçмаллах ĕнтĕ, эпĕ тухса кайсан çиленĕ. Асту вара, аялтан турт. Туртнă пеккине ан тапта.

Иркка, сăхманне тăхăнса, сарă тутăрне хыçалалла çыхрĕ те лашана каçхи апат пама тухрĕ.

Килкарти хӳтлĕхĕнче ним çил те çук пекчĕ, анкартинче сивĕ нӳрлĕ çил вĕçтернине Иркка тӳрех сисрĕ. Выльăх апачĕ патне каякан сукмака тарăн юр хӳсе лартнă. Чĕркуççи таран пута-пута, Иркка сарай хыçĕпе утрĕ. Акă икĕ улăм ури юнашар ларать. Пĕри çĕр çинче — куна хĕлле çитермелле; тепри тăватă ураллă çӳлĕ аслăк тăрринче — çуркунне валли; типтерлĕ хуçалăхра пĕтĕм япалан хăйне кирлĕ йĕрки пур: ку улăм урине çурхи шывсем йĕпетес çук. Çĕрте ларакан улăм ури пĕчĕкçĕ ĕнтĕ, кĕç-вĕç пĕтет. Ун çумне пĕшкĕнчĕ те Иркка, улăма аялтан турта пуçларĕ. Улăм çăмăлах парăнмасть — чĕвик-чĕвик тесе тухаççĕ улăм пĕрчисем. Иркка ывăç хыççăн ывăç туртса кăларать те улăма çил вĕçтерсе каясран чĕркуççипе пусса тăрать. Пусăрăннă улăма часах туртса кăлараймăн, ĕç вăраха кайрĕ. Иркка тĕттĕм пахчара шиклене пуçларĕ, тăман вĕçтерме тытăнчĕ, хăвăртрах кирлĕ таран туртса хатĕрлес тесе чĕркуçленсе çеç ларнăччĕ — йытă сасси илтĕнчĕ. Пĕрре те мар, темиçе йытă сасси... Иркка сиксе тăчĕ: ун умĕнчех пĕчĕк сăрă ама йытă сăмсине пĕрсе ачашшăн йынăшса тăрать, ун хыçĕнчен пăру пысăкăш хура йытă мăн сасăпа хаяррăн хамлатса пырать; ун хыççăн татах, татах тĕрлĕ тĕслĕ йытăсем... Тепĕр енне çаврăнса пăхрĕ Иркка, тепĕр енчен те çăмламас йытăсем ун патнелле виркĕнеççĕ. Вĕсен ури айĕнче тарăн юр та путмасть. Ун-кун шухăшлама ĕлкĕриччен Ирккан çӳçĕ вирелле тăчĕ: «Çурса тăкаççĕ ĕнтĕ мана...» — çиçĕм пек хăвăрт иртрĕ Иркка пуçĕнче. Урăх ним шухăш та пырса кĕме ĕлкĕреймерĕ — Иркка туратлă юпа тăрăх улăхса аслăк çине хăпарчĕ. Анчах сулахай урине ниепле те çĕклесе илме çук: пĕр сарă йытă, чи хаярри пулмалла, чупса пырса Ирккана уринчен çыртма ĕлкĕрнĕ, асав шăлĕсем çăпата кĕли витĕр тухнă та, Иркка çӳлелле хăпарнипе, ниепле те вĕçерĕнеймеççĕ. Пĕтĕм ӳчĕпе çĕлен пек авкаланса, сарă йытă Иркка урине, пысăк чан чĕлхине сулланă пек, унталла-кунталла суллать. Иркка, йытă сĕтĕрсе антарасран, аллисемпе аслăк çине сарнă шĕтĕрнекрен ярса илсе, хытă тĕренсе ларать. Йытă вĕçерĕнсе кайсан, Иркка ик урине те аслăк çине йăпăр-япăр çĕклесе илчĕ, улăм ури çумне пырса ларчĕ, йытăсем аслăк тавра чупкала пуçларĕç. Турă çырлах! Епле кăна йытă пухăнман кунта! Хури, сарри, шурри тата тем хăямат тĕсли те. Шĕвĕр сăмсалли, лаптак сăмсалли... Шĕвĕр хӳрелли, кустăрма пек хӳрелли, тилĕ пек лапсăркка хӳрелли... — пурте вĕсем аслăк йĕри-тавра çаврăнаççĕ, çак çил-тăмана та аслăк тавра тап-такăр сукмак туса хучĕç, пурте, аслăк тăррине сиксе çитсе, Ирккана туртса çурасшăн.

Улăм ури çумĕнче лара-лара пĕчĕк хĕрача шăнма пуçларĕ. Ун пуçне кӳренмелле шухăшсем пырса кĕреççĕ: «Атте халăх çине тухса кайрĕ пулĕ, анне мана Кĕтеруксем патне кайнă тесе шухăшлать ĕнтĕ... Лисук пулнă пулсан, аса илĕччĕ мана, тухса пăхăччĕ», — терĕ вăл хăй ăшĕнче.

Вăхăт иртнĕ май йытăсем чупкалама чарăнчĕç, пурте, хӳрисене хĕстерсе, аслăк тавра ларса тухрĕç. Вĕсем шăпланнă пирки Иркка айккинелле пăхкаларĕ. Ах, тăманĕ-çке! Вĕçтерет анчах, йывăç хушшисемпе шăхăрать. Юрать-ха ытла сивех мар. Анкарти вĕçĕнчи çатан кăшт çеç курăнса ларать. Тата инçерех вара — шурă, шурă хумсем. Çав хумсем çинче пуян Варламăн йĕтемĕ выртать. Ыйхăласа каяс мар тесе Иркка йĕтем çинче палăракан пысăк капансене шутлама пуçларĕ. Акă хĕрринчи капана кăçал кĕркунне çавăрнă. Унпа юнашаррине пĕлтĕр тунă. Тата тепĕр капанне хунине астăвать Иркка, ытти капанĕсене хăçан хунине астумасть.

Шăхăрать те улать çил капансем хушшинче. Çак капансем выçлăх çула кĕтсе ларни çинчен калаçнине илтнĕ Иркка. Пуян Варлам тахçантанпах усрать тет çав капансене. Темиçе çул хушшинче выçлăх çул пулатех. Çав выçлăх çитсен, пуян Варлам хăй тыррине çаптарать те калама çук хаклă хакпа сутма тытăнать. Выçлăх çула кĕтсе тăраççĕ çак улăпла капансем, çавăнпа вĕсем хушшипе шăхăракан çил Ирккана ытла хăрушă пек туйăнать. Вăл пĕр кана аллисемпе куçне хупса ларать. Пĕр самантлăх анчах куçне хупас тенĕччĕ, анчах чылаях тĕлĕрсе ларнă пулмалла: тĕлĕкре ăшă кĕрĕк те тăхăнчĕ, кăмака çумне ăшăнма та ларчĕ вăл. Ăшă кăмакине çĕтерсе, сивĕ аслăк çинче куçне уçсан, пĕр йытă та курăнмарĕ — вĕсем хăйсен çулĕпе кайнă. Çил те чарăннă, çӳлтен тулли уйăх çутатса пăхать. Варламăн улăпла капанĕсем лайăхах палăрса лараççĕ. Итем тавра çавăрнă тĕкме те уççăн курăнать. Йытăсем çуккине курсан, Иркка анса килне кайма шут тытрĕ; ура çине тăрса анасшăн пулчĕ — анчах кукленсе ларнă урисем тăсăлмаççĕ, аллисем те шĕтĕрнекрен тытасшăн мар. «Татах ларсан, шăнса вилетĕп эпĕ» — шухăшларĕ Иркка. Çавăнпа пĕтĕм вăйне пухса анас тенĕччĕ çеç — Ирккасен пахчи патнелле шăвакан хура мĕлке курăнчĕ. Каллех йытă мар-и тесе Иркка тинкеререх пăхма тытăнчĕ... Хура мĕлке васкавлăн Наçтук анкарти патнелле шурĕ. «Çын-çке ку, тем çĕкленĕ», — тесе шухăшларĕ те Иркка, çивчĕ куçĕсемпе çаплах пăхса тăчĕ. «Урисене йăкăлт-йăкăлт сиктеркелесе пусать. Тихха пичче пулмарĕ-и ку?.. Чăн та çавă-çке, хулпуççи урлă темле шурă çăмлă япала çакса янă. Сурăх тавраш çĕклемен-ши вăл?» — вĕлтлетсе иртрĕ шухăш Иркка пуçĕнче. Каллех таçтан йытăсем сиксе тухасран вăл çав çынна пулăшма чĕнес тесе пĕтĕм вăйран:

— Тихха пичче! Тихха пичче! — тесе çухăрчĕ.

Çил пачах чарăнса ларчĕ, юр кăваккăн курăнать.

Хĕрача сассине илтнĕ çын темле пĕшкĕнчĕ те, çĕр çумĕпе чупса, таçта шăтăка анса кайнă пекех пач çĕтрĕ.

Ирккан алă-ури шăнса ларнипе хытă ыратса кайрĕ, чăтма çук ыйхă пусрĕ. «Хăвăртрах киле çитес те выртса çывăрас», — шухăшларĕ Иркка, вара аслăк çинчен анчĕ, пӳрнисем шăнса кӳтнипе вăл туртнă улăмне те çĕклеймерĕ, йытăсем таптаса такăрлатнă сукмакпа пахча калинкки патнелле чупрĕ.

Алкумĕнче алăка шакканă чухне аллисем тăр-тар туса ыратса каяççĕ, шаккама та çук, çавăнпа вăл туя илчĕ те кантăкран шаккарĕ.

— Кам унта! — ыйтрĕ амăшĕ.

— Эпĕ-çке. Уç часрах! — терĕ Иркка.

— Мĕн эс çĕр варринче çӳретĕн, Кĕтеруксем патне выртма юлас темерĕн-им тата? — тĕлĕнсе ыйтрĕ алкум вĕçне тухнă амăшĕ.

Иркка амăш сăмахне хирĕç нимĕн те чĕнмерĕ, капланса тăнă куççуль ирĕке тухрĕ — вăл ĕсĕклесе макăрса ячĕ.

 

13

Ирхине Иркка ыйхăран вăранчĕ те хытă аташса выртнă çĕртен тăна кĕчĕ, анчах шыçса кайнă куç хупанкисене çĕклеймен пирки куçне уçаймасăр тахçанччен вĕсене аллисемпе сĕркелерĕ. Урамра Анаткасран çывхарса килекен параппан сасси, çынсем çухăрашни, такам макăрни илтĕнсе кайрĕ.

— Анне, камсем шавлаççĕ? — ыйтрĕ Иркка.

— Кам пĕлтĕр унта... Выртах, хĕрĕм, халĕ те аран-аран тăна кĕтĕн. Çĕрĕпех сан умăнта ларатпăр вĕт. Выртах, хĕрĕм, выртах, — лăплантарчĕ амăшĕ.

— Анне, кам мăкăрать, мĕншĕн кăшкăрса макăрать пĕр хĕрарăм?

— Сана кирлĕ мар вăл, Иркка. Выртах, ан итле...

— Ай, мĕншĕн вăл чĕрене çурса ямаллах макăрать?

— Хĕнеççĕ ăна...

— Кама? — чĕтресе кайрĕ Иркка.

— Кама... Наçтук аппуна.

— Мĕншĕн?

— Вăрăпа тытнă... Иртнĕ каç Варлам сурăхне урамран йыхăрса кĕртнĕ те çĕрле пусма та ĕлкĕрнĕ.

Иркка сасартăк вырăн çине тăрса ларчĕ, куçĕсем йăлтăртатрĕç, çамки çине аннă çӳç пайăркине тӳрлетрĕ.

— Суя! Анне, суя вăл! Эпĕ хам куртăм!.. — Иркка тĕлĕнмелле хăвăрт сиксе анчĕ те урине хăпăл-хапăл сырса ячĕ, сăхманне тăхăнчĕ, сарă тутăрне çыхрĕ.

— Мĕскер, эсĕ, ăçта каятăн? Мĕншĕн каплах аташатăн? — алăк патне чупса пырса, алăка хупăрласа тăчĕ амăшĕ.

— Ан чар, анне, халех таврăнатăп, — терĕ Иркка, алăк хăлăпне пырса тытса.

— Аннӳне итле ĕнтĕ, — амăшĕ Ирккана хулпуççирен ярса тытрĕ, анчах чирлĕскерĕн кăмăлне хуçасси килмерĕ, — чӳречерен кур эппин! — терĕ.

Иркка алхапăлт сак çине хăпарса кайрĕ, ирĕлсе çитмен пăрлă чӳрече куçне çаннипе шăлкаларĕ, каялла урайне тăрăс сиксе анчĕ:

— Халех килетĕп, анне! — терĕ те алăка яри уçса тухса та вăркăнчĕ; чирпе имшерленнĕ ал-урине епле капла сасартăках вăй кĕме пултарчĕ-ши?

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн