Электронлă вулавăш

— Çуаш! Çуаш!

«Илтсенех чупса пырать», — тесе шантарнăччĕ Натали. Красковран хăрать-ши? Сыснасен хăлхисене те куçне чарсах сăнарĕ Леша, анчах кăвак хăю çыхнă хăлхаллине ниепле те асăрхаймарĕ. Тен, хăйăвĕ салтăнса ӳкнĕ? Апла пулсан паян тăвас питĕ яваплă ĕç путланма та пултарать-çке. Эс, Красков, вил те чĕрĕл, анчах Наталие панă сăмаха пурнăçла. Кашни сыснана тенĕ пекех пăхса тухрĕ — Наталисен Çуашĕ çук та çук. Халь тупмасан çул çинче йывăртарах лекет. Сыснасене çул тăрăх хăваласа пынă чух çуйхатма юрамасть. Пĕрре аяккалла чупма тытăнсан вĕсене пухса та çитереймĕн. Наталипе калаçса татăлнă кĕпер патне çитиччен Çуаша чăнласах тупаймасан? Красков çамки çине тар тапса тухрĕ: каллех Кашкăр Карачăмĕн мăшкăлĕ пулĕç-и Наталипе амăшĕ? Çапла шухăшласа çамки çинчи тарне ал тупанĕпе шăлма ĕлкĕрчĕ çеç Красков, хăй умĕнчех карта айне хурса тултарнă пысăк чулсене сăмсипе тĕрте-тĕрте вырăнтан хускатма тапаçланакан шап-шурă пĕчĕк сыснан хăлхине шăтарса çыхнă кăвак хăйăва курах кайрĕ.

«Тинех тупрăм! Мăнтарăн, çĕре чавса, чулсене сирсех килне тухса тарасшăн! — мĕлтлетрĕ Красков пуçĕнче. — Тек аптрамастпăр, тусăм. Паян хуçу аллине лекĕн». Вăл уншăн хăй те савăнчĕ:

— Çуаш! Çуаш! Чарăн чаваланма. Вăю кайран та самаях кирлĕ пулĕ-ха.

Сысна ăна илтсен чăнахах сăмсипе чула тĕкме чарăнчĕ те пуçне каçăртса ют çынна пăхма тытăнчĕ. «Ку — сан валли Наталирен кучченеç», — тесе Красков сумкинчен пысăкрах çĕр улми кăларса Çуаш еннелле тăсрĕ. Сысна йытă мар, унпа калаçма та, ăна килĕштерме те çук пек туйăнать. Ку тĕрĕс маррине тӳрех ăнланчĕ кĕтӳçсен ертӳçи. Çуаш хăине Натали панă ята та ман-ман, чăмăр çурăмлă, шап-шурă шăртлă. Патшалăха пама та, сутма та иртерех ăна. Хуçи мĕнле, выльăхĕ те çавнашкал. Краскова Çуаш хăйсен выльăхĕ пекех килĕшрĕ, ăна Наталие париччен те паян лăпланаяс çуккине ăнланчĕ вăл.

— Шарлатанов килет! — Микул Лешăна асăрхаттарса пушшине шартлаттарса илчĕ. Эрхиппе Витя та вăл карта урлă каçнă çĕре пычĕç.

Унтан хатĕрлев кантурĕн пуçлăхĕ Петр Аверкиевич Махмин хăй те çитрĕ.

— Арлан Архипович, — терĕ вăл хура çӳçлĕ, сарлака питлĕ, малти пĕр шăлне çухатнă Шарлатанова, — санпа пĕрле заготкантур хуралçи Çерçи Элекçейĕ те пымаллаччĕ, анчах халь кăна арăмĕ усал хыпарпа чупса килчĕ: Элекçей вар виттипе аптăранă. Ун вырăнне хăй çула тухма хатĕр. Пăру пек йыттине те ертнĕ. Эпĕ тӳрех килĕшмерĕм, малтан санпа канашласа пăхас терĕм.

— Питĕ тĕрĕс тунă, — терĕ Арлан Шарлатанов вăрăм сăмсаллă лапчăк карттусне пĕркеленчĕк çамки çине пусарах лартса. Мăйĕ тăрна мăйĕ пек çинçе те вăрăм унăн, сайра çӳçĕ карттусĕ айĕнчен ĕнси çинелле усăнса аннă. Кивĕ сăран аттин пĕр кунчине сапланă пулин те вăл утăм тумассерен нăтăртатса илет. Хура çăра куç харшийĕсем авăнса тăнă пирки Шарлатанов Чурачăка темĕнле юмахран лекнĕн туйăнать. Вăл Элекçей арăмне килĕштермест çеç мар, кураймасть те пулас. — Сысна кĕтĕвне пăхас чух Элекçей арăмĕнчен сыхланма тивет пирĕн. Йытти чух-чухсене туртса çурма пултарать. Хăй килте Элекçее кăшламасăр пурăнайманнине пĕлетпĕр, çул çинче мана кăшлатăр-и? Çук, килĕшместпĕр Элекçей арăмне хамăрпа илме. Ăна, шампа хырăма, сăртлă вырăнсенче çурăменчен тĕксе хăпартма тивет пирĕн. Ачасем, эсир мĕнле шутлатăр?

— Сирĕн пекех шутлатпăр, Арлан Архипович! — пĕр çын пек хуравларĕç ачасем, çав мăнтăр хĕрарăм райцентр тăрăх кăшкăрашса утнине пĕрре çеç мар курнăскерсем. — Пушăсемпе эпир питĕ пĕлсе усă куратпăр. Элекçей арăмĕн аслати пек сассинчен хăраса сыснасем пĕр-пĕр çырмара ăçта кирлĕ унта тарса пытанма пултараççĕ.

Красков пĕрремĕш хут çав хĕрарăмăн сăмси айĕнче арçынсен пек хура шăрт ӳснине асăрхасан хăвăртрах юнашар урамалла пăрăннине аса илчĕ те вăл кĕтӳпе пырсан Наталипе иккĕшĕ умĕнче епле хăрушлăх сиксе тухасса ăнланчĕ. Çавăнпа хăйĕн вăрттăнлăхне ачасене пĕлтермен пулин те уйрăммăн та хушса калас терĕ:

— Урасем вăр-варах-ха пирĕн, чупма ӳркенместпĕр, — юлташĕсем еннелле çаврăнчĕ вăл. — Тăватсăмăрах ĕлкĕретпĕр, çапла-и?

— Елкĕретпĕр! — терĕç Витьăпа Эрхип тата Микул.

— Тĕрĕс, ачасем! — Шарлатановăн та куна илтсен кăмăлĕ уçăлнă пек пулчĕ. — Элекçейрен вĕрен явса пурăнать вăл. Пĕле-еп, ухмахла ун патне киле кĕрсе виçĕ эрне тамăк мĕнне чăтса курнă эпĕ.

Хатĕрлев кантурĕн пуçлăхĕ те çамрăк кĕтӳçсен шухăшĕпе килĕшрĕ. Те юриех — хавхалантаранçи те турĕ:

— Выльăхсене панă тĕле Канашра манăн та пулмалла, — терĕ вăл. — Эпĕ каярахпа лашапа хăваласа çитĕп-ха сире. Пулăшăп та.

Тепĕр çур сехетрен сысна кĕтĕвĕ Канаш еннелле çула тухрĕ. Петр Аверкиевичпа Шарлатанов картаран кăларакан сыснасене иккĕшĕ шутласа тăчĕç. Пĕтĕмпе çитмĕл тăватă сысна иккен — хут çинчи пекех. Малтан сыснасем хăйсене питĕ пăлханчăклă тытрĕç, вĕсене çул икĕ енĕпе сарăлса выртакан анлă хирсем илĕртрĕç. Анчах ачасен вăрăм пушшисем шартлаттарса пыни вĕсене майĕпен йĕркене кĕртрĕ: аяккалла пăхма чарăнчĕç, пуçĕсене çул çинелле пĕксе пĕр ритмпа утма тытăнчĕç. Ачасем хăйсем те çапла йĕркеленчĕç: кĕтӳ пуçĕнче Эрхип пычĕ, Микулпа Витя — унăн икĕ енĕпе, хыçалта — Красков. Шарлатанов вара хăш тĕлте пырас тет, çавăнталла васкать.

Красков хăйне Наталисен сысни лайăхрах хăнăхтăр тесе ăна картаран кăларсан никам асăрхиччен çăкăр чĕлли те хыптарма ĕлкĕрчĕ. Халĕ унăн ăна куçĕсемпе кĕтӳре вĕçĕмсĕр шырама та кирлĕ мар: Çуаш кĕтӳ варринелле кĕмест, ун хĕрринче Красковран инçех те мар утса пырать.

Сысна ĕне мар çав, чипер пынă çĕртенех пĕр-иккĕшĕ кĕтӳрен сасартăк чупса тухса çул айккинчи айлăмалла вирхĕнет. Çапах та ачасем вăр-вартарах: ун пеккисене самантрах каялла тавăраççĕ. Кун пеккисемшĕн Красков ытлах пăшăрханмасть, мĕншĕн тесен Наталисен сыснине вăл шăпах çавнашкал лару-тăрура çеç çăлса хăварма пултарать. Палăртнă вырăналла кĕтӳ çывхарса пырать те ĕнтĕ. Çамрăк кĕтӳç малалла темиçе те куçне шартарсах пăхрĕ, анчах, Наталипе калаçса татăлнă пек, унăн кĕлеткине çулăн сылтăм енчи сăрт çинче пĕрре те асăрхаймарĕ. Нивушлă хĕр ача унта çитсе вырнаçайман? Çывăрса юлман-ши? Тен, юри пытанса ларнă? Темĕнле ыйту та парать Красков хăйне, анчах Натали мĕлки çук та çук. Пĕрре çеç кĕтмен çĕртен сăрт çинче шурă ялав вĕлкĕшсе илнĕ пек туйăнчĕ, анчах вăл самантрах куçран çухалчĕ...

Акă кĕтӳ пуçĕ сăртпа танлашрĕ, Микул малта кĕпер çине кĕнине систерсе пушшине хыттăн шартлаттарса илчĕ. Кĕперĕ ансăртан сыснасем ун умĕнче кĕпĕрленсе тăчĕç, кĕпер çине тӳрех лекейменнисенчен пуçтахраххисем каллех аяккалла туртăнма пуçларĕç. Кунта Красковăн хăйне евĕрлĕ ăсталăх кăтартма тиврĕ. Вăл кĕпер айнелле чăмнă тăватă сыснана юриех чармарĕ, вĕсем хыççăн чупнă пек туса Наталисен сыснине те çавсемпе хутшăнтарса ячĕ. Унтан тепĕр енчен çырмана анасран сыснасене кĕпер патнелле хуптĕрлекен Шарлатанова кĕске пушшине çĕклесе кăшкăрчĕ:

— Темиçе сысна çырмана анса тарчĕ! Эпĕ вĕсем хыççăн чупатăп! — ăшĕнче Красков кулаймасăр чăтаймарĕ. Шарлатанов хăйĕн кивĕ сăран аттине хывнă та нăрхлатакан чĕр чунсене пĕркеленчĕк кунчипе çурăмĕсенчен çатлаттарать кăна!

— Пулăшмалла-и? — ыйтрĕ Эрхип Лешăран.

— Хамах тавăрса килетĕп. Эсир кунтисене кĕпер урлă йĕркеллĕ каçарăр! — Красков çырма тĕпне анса çитнĕ сĕмсĕрсене, Çуашсăр пуçне, тăваттăшне те саламачĕпе çунтарса илчĕ, лешсем вара тăвалла ыткăнчĕç. Натали сысни те вĕсенчен юлмасть. Кĕпер çинчен пăхакан, паллах, хытă чупакан сыснасене Красков хăваласа çитсе каялла, çул еннелле, çавăрасшăн тапаçланать тесе шутлать. Лешăн пуçĕнче вара урăх шухăшсем вĕлтлете-вĕлтлете иртеççĕ: ăçта-ха Натали? Вăл килмен пулсан Çуашне каяллах ыттисемпе пĕрле хăваламалла-и? Е пĕчченех çырма кукринче хăвармалла? Красков çимĕçĕсене тутанса курнăскер юлма килĕшĕ-и-ха унта?

Çамрăк кĕтӳçсен ертӳçи сыснасем нăрăхлатни вăйсăрланнăран каялла çаврăнса пăхрĕ. Вăл сисмен те — çырма хыçнелле пăрăннă. Çав самантрах хăлхине палланă сасă çитсе кĕчĕ:

— Леша-а! Эпĕ кунта-а! — сăрт айккипе çырманалла патак вĕçне шурă татăк çыхнă Натали вĕçтерсе анать.

— Ăнтаратпăр, йăмăкăм! Унашкалах ан чуп-ха эсĕ, тăрăнса кайăн та — темĕн курмалла пулĕ...

Красков хăвăрт чупса çаплах çырма тăрăх васкакан сыснасенчен иртрĕ те саламачĕпе çавăрттарса вĕсене чупма чарчĕ. Çуаш хăйĕн хуçине сассинчен е кĕлеткинчен палларĕ-ши — тăп! чарăнчĕ те хĕр ачана куçĕпе тăрăнчĕ.

— Леша! Манăн ялава асăрхарăн-и?

— Асăрхарăм... Малтан эсĕ çывăрса юлнă тесе...

— Каларăм вĕт ĕнер сана шкултан таврăнаймастăп тесе... Киле кайман эпĕ, юлташ хĕр ача патĕнче çĕр каçрăм. Ирех килсе пытантăм сăрт хыçне. Ан хăра, мĕншĕнне ăна та каламан, — хăвăрт-хăвăрт ăнлантарчĕ Натали Лешăна чунтан тав туса пăхса, унтан Çуашне хăлхисенчен кăтăкланçи турĕ. — Манман мана... Кĕтнĕ те пулĕ-ха... Епле пултартăн кунта çитерме? Юлташусем пулăшрĕç-и?

— Вĕсене эпĕ те нимĕн те шарламан. Натали, халĕ калаçса тăмăпăр, манăн кусене хăвăртрах кĕтӳпе пĕрлештермелле. Аттуш Шарлатанов килсе тухĕ тата... Ну, яла çитейĕн-и Çуашпа? Тартмăн-и ăна?

— Ан пăшăрхан пирĕншĕн, вăл манран ниçта та уйрăлмасть. Кĕтӳре сыснасене шутларĕç-и?

— Шутларĕç...

— Мĕнле ăнлантарăн сысна çухалнине? Çав канăç памасть-ха мана...

— Курăпăр-ха унта, малтан Канаша йĕркеллĕ çитмелле. Пăрах эсĕ пирĕншĕн кулянма, хăвăн çулу такăр пултăр. — Красков хĕр ача çырмана чупса аннăшăн питĕ савăнчĕ, унăн хура куçĕ ăна нихçанхинчен те урăхларах, нимĕн пытармасăр уççăнах кăмăлласа пăхать. «Тен, çапла пăхнинче хĕрĕн юратăвĕ сисĕнмест-ши?» — вĕлтлетрĕ хаваслă та çунатлă шухăш йĕкĕт пуçĕнче, унăн чĕри темĕн хушăра хытăрах тапма тытăнчĕ, чунĕ самантрах çепĕç туйăмсемпе тулса ларчĕ. Çакăнта, пĕр ют куç курман улах та лăпкă вырăнта, сăрт айккинчи типе пуçланă кĕрхи курăк çинче Натали кĕлетки çумне тĕршĕнсе ларас килчĕ унăн. Хăйне ăна йĕкĕт текенсем те сахал мар ĕнтĕ, ялти хĕрсем те унпа шӳтлекелесе илеççĕ. Анчах Леша апла шутламасть, хĕрсенчен питĕ именет, вăтам шкултан вĕренсе тухсан, кун сиктермесĕр ĕçе çӳреме тытăнсан тин çав ята тивĕçлĕ пулмалла пек туйăнать ăна. Натали кĕлеткипе те, ăс-тăнĕпе те, хăйне тыткаланипе те чăн çулĕнчен аслăрах курăнать. Красков вара çулĕпе чăн та аслăрах, çапах кăмăл-туйăм çинчен калаçма унран та вăтанать. «Именмелле мар, хама хăюллăрах тытмалла», — тесе миçе каламан-ши ăшĕнче Леша, анчах Наталипе иккĕшĕ çеç юлсан вăтаннипе çавна тӳрех манса каять вăл. Çавăнпа уроксем тата çынсем лайăх пĕлекен япаласем çинчен уççăн та нимĕн пытармасăр калаçаççĕ вĕсем, ытти пирки пĕр-пĕринпе ăшра çеç пуплеççĕ, çапах та пĕр-пĕрне аванах ăнланнă пек туять вăл. Натали кăшт харсăртарах-ха, ку килĕшет Краскова, нумай чухне калаçăва кирлĕ çулпа чуптарма хĕр ача хăюлăхĕ пулăшать.

— Тепĕр чухне тĕл пуличчен! — Хĕр ача Красков патнелле тайăлчĕ те сасартăк тӳрленсе ăна сылтăм енчи пит çăмартинчен тути хĕрринчен тенĕ пекех чăпăрт чуптурĕ, унтан арçын ачана икĕ аллипе харăссăн аякĕнчен тĕртсе хăй патĕнчен сыснасем еннелле сулăнтарса ячĕ.

— Эс... мĕн хăтланатăн? — ӳкесрен аран çăлăнса юлнă Красков тӳрленчĕ те хăйне юри çилленнĕ пекрех кăтартма тăрăшса хĕр ача патнелле васкаса утăм турĕ. — Куншăн сана çак çырмарах...

Красков малалла мĕн калас-ши тенĕ пек чарăннипе усă курса Натали çийĕнчех çепĕççĕн кулса ыйтрĕ:

— Мĕн «çак çырмарах»? Мĕн, кала!

Чуптуса пĕтеретĕп тесшĕнччĕ Красков, анчах чĕлхи каллех урăхларах тавăрчĕ:

— Ыталаса вĕлеретĕп!

— «Чуптуса вĕлеретĕп» те тата! Хăраççĕ санран, Леша, кĕтсех тăр!

— Ну, чăтса кур-ха пĕрре эппин! — Красков тинех хăй патнелле йыхăрнă евĕр шăппăн кулса тăракан хĕр ача еннелле ыткăнчĕ. Хальхинче çырма тăрăх тăвалла таракан Наталие хăваласа çитсе ыталасах чуптума хăюлăх çитеретчĕ-и тен вăл, анчах ерипентерех чупмалла мар-ши тесе каялла çаврăнса пăхнă хĕр ача сасартăк чарăнчĕ те аллипе çырман тепĕр еннелле ĕрĕхекен сыснасене тĕллесе кăтартрĕ:

— Леша! Тараççĕ!

Вăл енче хăмăллă уй, йĕтем çине турттарса кайма ĕлкĕреймен ыраш çĕмелĕсем. Тырă тутине тутанма ĕлкĕрсен çĕмелсенчен часах уйăраймăн вĕсене. Мĕншĕн çаплах çул çине тухаймаççĕ тесе кунта Шарлатанов хăех килме пултарать. Вара Наталие те курĕ, унăн çумĕнчен уйрăлма пĕлмен Çуашпа та кăсăкланĕ. Плансем путланĕç!

Красков самантлăха хĕр ачан илĕртӳллĕ куллин тыткăнне лекнине ăнланчĕ те çырман тепĕр еннелле таптарчĕ. Кĕçех вăл тăватă сыснана çырмаран хӳтерсе кăларчĕ, кĕперĕн тепĕр енче мăкăрланса тăракан тусанлă çулпа вĕсене хăвăртрах хăваласа инçех кайма ĕлкĕреймен кĕтӳпе пĕрлештерчĕ.

Шарлатанов ăна çурăмĕнчен çапса илчĕ.

— Маттур! Пĕр сыснине те тартман, тăваттăшне те тĕрĕс-тĕкелех тавăртăн!

«Мĕнле çитерĕ-ши Натали хăйĕн Çуашне киле? Кашкăр Карачăмĕ тĕлне ан лектĕрех, ялне йĕркеллĕ çиттĕрех...» — пăлханса шухăшларĕ çав хушăра Красков çăварне лекнĕ тусана шăлĕсемпе кăчăртаттарса.

 

4

Кĕтӳ майĕпен малаллах куçать. Пĕрре лăпланса çулпа тикĕссĕн утать, тепре сасартăк пĕр-пĕр сысни çихĕрсе янăшăн пăлханса пăтранма тытăнать, тӳпе курăнми тусан çĕклет. Ун пек чухне ачасем те хĕрсе каяççĕ: кĕтӳ тавра чупкалаççĕ, вăрăм пушшисемпе шартлаттараççĕ, аяккалла пăрăнма талпăнакан пуçтахсене самаях лектеркелеççĕ. Хирĕç килекен урапа лавĕсене Микул аллипе сулса çултан пăрать. Хыпаланчăксем лашисене патакпа çапса ураписене çул айккипе тăнкăлтаттараççĕ, теприсем ниçта та васкамаççĕ, лашисене хирелле пăрса тăратса сысна кĕтĕвĕ хăйсен тĕлĕнчен нăрхлата-нăрхлата иртнине сăнаççĕ. Тăватă çамрăк йĕкĕт çавăн чухлĕ сыснана лăплантарса Канаш еннелле хăюланса хăвалани тĕлĕнтерет вĕсене. Ун пеккисем вăрăм пушăллă кĕтӳçсемшĕн ырă сăмах шеллемеççĕ, Шарлатанова сĕнӳсем те паркалаççĕ:

— Ăçтан тупрăн эсĕ ку маттурсене?

— Канашра вĕсене столовăйĕнче лайăхрах хăнала!

— Мунча кĕме ешĕл милĕк Ямаш вăрманĕнченех хуçса кайăр! Пĕр-пĕрне юман милĕкпе ислетмесĕр те тасалаймастăр!

Кусем çынна ырă сунакансем, çул çинче хăйсем те темĕн те пĕр тӳссе курнăскерсем. Шăл йĕрекенсем те тупăнкалаççĕ, вĕсен шӳчĕ-калаçăвĕ те тӳрккесрех:

— Эй, мужик! Ку паттăрсемпе эсĕ кĕтĕве Канаша мар, Чулхула урлă Мускава çитичченех хăвалатăн пулĕ-ха.

— Канашран Хрущев патне телеграмма çаптарăр — Кремль алăкне уçса хутăр.

— Кĕтӳçĕсем те çăпатисене сырнипех пыччăр — чăвашсен чаплă пушмакне политбюро членĕсем ятарласа тухса курччăр!

Шарлатанов, кĕтӳ айккипе утаканскер, малтан чĕнмесĕр пычĕ, анчах юлашки сăмахсене илтсен унăн сăнĕ кăвакарса кайрĕ, хура çăра куç харшийĕсем силленсе илчĕç. Вăл лашисене чарнă икĕ арçын ураписене хирĕç пырса тăчĕ, хаяррăн ыйтрĕ:

— Кам асăнчĕ Кремле? Хăшне пурнăç йăлăхтарса çитерчĕ? — унăн хулăн та вăйлă сасси кĕтӳ çийĕн аслати пек кĕрлесе иртрĕ те Канаш енчен килекен фургонлă машинăна çитсе çапăнчĕ. — Ачасем, илтрĕр-и çак çын мĕлкисен карма çăварĕсем хăвăр çинчен мĕн каланине? Сире курсан автомашина чарăнса çул парать, ав кусем, чалăш тутисене çурăмĕсенченех пĕлме пултарнине чухламанскерсем, кашни юрра вĕçне çитиччен юрлайманнине те ăнланаймаççĕ.

— Хăлхасене сухăр тулман-ха, пĕтĕмпех илтрĕмĕр! — терĕ пуриншĕн те Красков. Ачасене кĕтӳ хуçи хĕрӳленсе хӳтĕлени ăна килĕшрĕ, çавăнпа хăй те пĕррехинче шкул директорĕнчен илтнĕ сăмахсене ун майлă çавăрттарса хучĕ: — Лаша темĕнле хытă чупсан та тĕве унран иртсе каять!

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн