Пӑлхарсем ӑсталанӑ сайра тӗл пулакан, бронзӑран тунӑ икӗ хатӗр ҫывӑх вӑхӑтра Чулхулари музейра вырӑн тупмалла. Вӗсене темиҫе ҫул каялла Чулхула ҫывӑхӗнче тупнӑ. Вӗсене Атӑлҫи Пӑлхар патшалӑхӗн вӑхӑтӗнче ӑсталанӑ тесе шухӑшлаҫҫӗ иккен. Ҫав хатӗрсем пӗр вӑхӑтра уйрӑм ҫын аллинче упраннӑ.
Сайра тӗл пулакан экспонатра вӑтам ӗмӗрсенчи ӳкерчӗк — чупакан ҫар ҫынни — сӑнарланнӑ. Ҫар ҫыннисене ытларах чух тӑнӑ евӗр сӑнарланӑ иккен. Эпир калакан хатӗр ҫинчи ҫар ҫынни сылтӑм алӑра хӗҫ тытнӑ, ӑна вӑл малалла сулса янӑ. Пуҫа ҫар ҫынни шлем тӑхӑннӑ.
Ку хатӗре капӑрлатмалли хатӗр вырӑнне усӑ курнӑ тесе шухӑшлаҫҫӗ. Ӑна чӗн, портупея, сумка е лаша кӳлмелли хатӗр ҫумне ҫирӗплетсе хунӑ-тӑр теҫҫӗ.
Чулхула таврапӗлӳҫи Дмитрий Карабельников шучӗпе, асӑннӑ хатӗре XII–XIV ӗмӗрсенче ӑсталама пултарнӑ. «Тен, эпӗ йӑнӑшатӑп та пулӗ, анчах шӑп та лӑп ун пек хатӗрсене Раҫҫейӗн ытти тӑрӑхӗнче тупнине пӗлместӗп», — тесе ҫырнӑ вӑл «Московский комсомолец» хаҫатра.
Нарӑс уйӑхӗн 3-мӗшӗнче Кайбулка текен юханшывӑн сулахай енче, Калинин кӗперӗнчен 100 метр кӑнтӑрарах вырнаҫнӑ Ярославль урамӗнчи 29-мӗш ҫурт патӗнче ҫӗнӗ археологи палӑкне асӑрханӑ. Ҫакӑн пирки Чӑваш Енӗн гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн хыпарлани тӑрӑх Культура министерстви пӗлтерет.
Строительство ӗҫӗсем пынӑ вӑхӑтра ҫав тӗлте 4 метр тарӑнӑшӗнче кирпӗчрен купаланӑ кӑмакасене асӑрханӑ. Вӗсем япӑхса та кайман-мӗн. Конструкци тӑршшӗ 4 метр та 65 сантиметр тӑршшӗ, ҫӳллӗшӗ 1 метра яхӑн имӗш. Кӑмака кирпӗчӗ тӑрӑх хакласан сооружение XVII-XVIII ӗмӗрсенче туса лартнӑ тесе шухӑшлаҫҫӗ. Кӑмакасен тӗллевне хальлӗхе палӑртайман-ха. Археологсем шухӑшланӑ тӑрӑх, унта керамикӑран тӗрлӗ япала ӑсталама пултарнӑ. Архиври хутсем Сӑкӑт, Чебоксарка тата Кайбулка юханшывӗсен ҫывӑхӗнче ҫавӑн пек ӑсталӑх лаҫҫисем пулнине ӗнентерсе параҫҫӗ иккен.
Маларах асӑннӑ тапхӑрта, XVII-XVIII ӗмӗрсенче, сӑмах май, Шупашкарта чултан ҫурт-йӗр купалас ӗҫ пуҫӑнса кайнӑ. Шӑп та лӑп ҫав вӑхӑтра чылай чиркӳ туса лартнӑ.
Ытти сӑнсем (4)
Швейцарире Израиль ҫыннине Менаше (Михаил) Гольдельмана «хура археологипе» аппаланнӑ тесе шухӑшланӑран арестленӗ иккен.
Гольдельман Хасар тата Ҫывӑх Хӗвелтухӑҫ аваллӑхне тӗпчекен эксперт шутланать-мӗн. Ҫак ыйтупа ӑна массӑллӑ информаци хатӗрӗсем эксперт евӗр те явӑҫтараҫҫӗ иккен. Пирӗн ҫӗршывра вара ун пирки преступник тесе шухӑшлаҫҫӗ.
Айӑплавҫӑсен шучӗпе, хайхи Хасар хулисен пуянлӑхне — хӗҫ-пӑшала, ылтӑн савӑт-сапана, виле ҫинче усӑ курнӑ хатӗр-хӗтӗре — саккуна пӑсса чавса кӑларса пурӑнакан ушкӑна ертсе пынӑ. Мула вӑл чикӗ леш енче сутса, пуянлӑха вӑл хӑйӗн машинин алӑкӗ хыҫне пытарнине палӑртаҫҫӗ. Хасар каганачӗн пуянлӑхне туянакансен шутӗнче Раҫҫей олигархӗсем те пур теҫҫӗ.
Гольдельман пирӗн ҫӗршывра ҫуралнӑ. Темиҫе ҫул каялла вӑл Израиле куҫса кайнӑ. Кайран вӑл Лондона ҫитнӗ. Раҫҫей ӑна тӑван ҫӗршыва тавӑрса пама ыйтни усӑ кӳмен. Анчах Швейцарире ӑна тинех тытса чарнӑ. Гольдельмана тытма унпа пӗр шухӑшлӑ ҫын (ӑна тӑватӑ ҫуллӑха хупмалла тунӑ) тӗпчевҫӗсене пулӑшма килӗшни те витӗм кӳнӗ. Израильте вара Дэн Шапира текен хӗвелтухӑҫ тӗпчевҫипе суд пырать-мӗн.
Чӗмпӗр облаҫӗнче ҫӗр айӗнче пӑлхарсен авалхи мунчине тупни, ӑна музей евӗр упрас шухӑш тытни пирки хӑй вӑхӑтӗнче Чӑваш халӑх сайчӗ хыпарланӑччӗ. Археологсем мунчана X–XII ӗмӗрсенче туса лартнӑ тесе шухӑшлаҫҫӗ.
Чӗмпӗр облаҫӗн культура эткерлӗхне упрас енӗпе ӗҫлекен комитечӗн ертӳҫи Шарпудин Хаутиев ҫак кунсенче тӗнче тетелӗнче пӗлтернӗ тӑрӑх, авалхи ҫурта ятарлӑ ҫивиттипе витме тытӑннӑ. Вӑл ӑна юр-ҫумӑртан хуплӗ. Авалхи мунча тӑррине ҫӳлтен хупланипе пӗрлех ӑна туристсене кӑтартмалла хатӗрлесшӗн.
Пӑлхар эткерлӗхӗн палӑкне иртнӗ ӗмӗрӗн 90-мӗш ҫулӗнче ӑнсӑртран асӑрханӑ. Ҫав вырӑнта влаҫ ҫыннисем Атӑлҫи тӑрӑхӗнчен тахӑҫан ссылкӑна янӑ нимӗҫсем унчченхи вырӑна таврӑнма тытӑнсан хайхисем валли поселок тӑвас тенӗ. Строительство ӗҫӗсене пуҫӑннӑ экскаватор кирпӗч никӗсе сиенлетнӗ.. Строительсем мунча кӑмакине, хутмаллине тата ытти хӑш-пӗр пая ватса пӗтернӗ. Ҫав вырӑн культура эткерлӗхӗн объекчӗ кӑна мар, унта пӑлхар тапхӑрӗнчи мунча пулнине каярах тин ӑнланса илнӗ. Поселок тума вырӑнти тӳре-шара саккуна пӑсса ирӗк панӑ иккен.
Тури Ехипӗтри (Египетра) Луксорта сӑра вӗретекенӗн тупӑкне тупнӑ иккен, ӑна унта 3 200 ҫул каялла пытарнӑ пулать. Кун пирки National Geographic пӗлтерет. Тупӑка яппун ӑсчахӗсен ушкӑнӗ тупнӑ пулать.
Тӗпчевҫӗсем пӗлтернӗ тӑрӑх тупӑк-ҫурт Т саспалли евӗрлӗ, унта кама пытарнине те пӗлнӗ — ӑна Мут хӗрарӑм-турӑ валли сӑра вӗретнӗ Хонсо Им-Хебу валли тунӑ пулнӑ иккен. Ҫурт стенисем ҫинче ӳкерчӗксем те упранса юлнӑ иккен — вӗсенче кулленхи пурнӑҫа та, йӑла-йӗрке ирттернине те сӑнласа панӑ.
Археологсем хӑйсен ӗҫне туса пӗтернӗ хыҫҫӑн тупӑк-ҫурта ахаль ҫулҫӳревҫӗсене те кӗртӗҫ.
Хӗрлӗ Чутай районӗнче пӗр фермер авалхи ҫынсем пурӑннӑ вырӑнта пӗве тума тытӑннӑ. Пӗлтӗрхи кӗркунне ӑна район администрацийӗ ял хуҫалӑх тӗллевӗпе усӑ курма тесе ҫӗр тара панӑ. Фермер ҫав ҫӗр ҫинче пӗвелеме шут тытнӑ. 100 тӑваткал метр ытла чавса тӑкнӑ вӑл. Тӑприне ҫырмана кайса пенӗ. Анчах пӗве тӗлӗ «Хула ҫучӗ» текен вырӑна лекнӗ иккен. Асӑннӑ археологи палӑкӗн ӗмӗрӗ пӑхӑр тапхӑрӗн вӗҫӗ тата тимӗрпе усӑ курма пуҫланӑ тапхӑрӗн пуҫламӑшӗ еннелле ҫывӑх иккен.
Археологи палӑкне сиен кӳнӗ тапхӑра палӑртассипе халӗ прокуратура ҫине тӑрат-мӗн. Фермер тӗлӗшпе археологи обьектне сиен кӳнӗшӗн тата хӑй тӗллӗн хуҫаланнӑшӑн ӗҫ пуҫарнӑ.
Чӗмпӗр облаҫӗнче пӑлхарсен чаплӑ ҫыннисем X-XII ӗмӗрӗнче ҫӑвӑнса пурӑннӑ мунчана тупнӑ. Археологсем ӑна иртнӗ ӗмӗрӗн 90-мӗш ҫулӗсенчех асӑрханӑ-мӗн-ха. Анчах ҫӗр айӗнчен нипеле те чавса кӑларман. Халӗ вара тӑпрана сирсе мунча вырӑнне уҫнӑ.
Ҫӑвӑнмалли ҫав ҫурта хӗртсе тунӑ ҫӳхе кирпӗчрен купаланӑ иккен. Вӑл пилӗк пӳлӗмлӗ пулни паллӑ. Чӗмпӗрти патшалӑх педагогика университечӗн истори кафедрин доценчӗн Юрий Семыкинӑн шухӑшӗпе унта чаплӑ ҫынсем ҫӑвӑнса пурӑнма пултарнӑ. Чӗмпӗр облаҫӗн культура эткерлӗхне упрассипе ӗҫлекен комитечӗн ертӳҫи Шарпудин Хаутиев мунчана (халӗ унта никӗсӗ кӑна юлнӑ) музее ҫавӑрас шухӑшлине пӗлтернӗ. Малашне тек ишӗлсе ан пытӑр тесе ӑна ятарлӑ хатӗрпе ҫиелтен хупласшӑн. Ӑна авалхи палӑк шутне кӗртессе, унтан та ытла — федераци пӗлтерӗшӗ парасса шанаҫҫӗ.
Сӑнсем (6)
Чулхулари Лобачевский ячӗллӗ патшалах университечӗн археологӗсем укҫасӑрах ӗҫлеҫҫӗ. Хальхи вӑхӑтра вӗсем Богородски районӗнчи ӗлӗкхи вил тӑпрана тӗпчеҫҫӗ. Маларах вӗсене ҫак ӗҫшӗн укҫи-тенкине тӳленӗ иккен, анчах пӗлтӗр укҫа ҫӑлкуҫӗ сӳнсе ларнӑ.
Ҫавах та кӳршӗлле тӑрахри ӑсчахсем алла усса лармаҫҫӗ — укҫа кӗтсе ларсан ҫак вил тӑпри патне «хура шыравҫӑсем» ҫулӑхма пултараҫҫӗ. Вӗсем ӑслӑлӑх шайӗнче ӗҫлемеҫҫӗ-ҫке — чи кирли пуян тупра тупасси. Истори тӗлӗшӗнчен пуян япалана вӗсем паха тимӗр шайӗнче ним мар сутса яма пултараҫҫӗ. Ак, тӗслӗхрен, пӗлтӗр археологсем кунта пин ҫурӑ ытла выртнӑ хӗҫе тупнӑ — авринчи кӗмӗл ҫак таранччен упранса юлнӑ, тутӑхман. Укҫа-тенкӗне вара федераци шайӗнче уйӑраҫҫӗ иккен, вырӑнти влаҫрисем патне сукмак хывнинче усси тухман.
Кӳршӗлле тӑрӑхри Богородски районӗнчи вил тӑпри IV–VI ӗмӗрсенче пулнине палартаҫҫӗ. Ун чухне вӑл тӑрӑхра финн йӑхӗсем пурӑннӑ, вӗсем меря, муром, мӑкшӑсемпе ҫармӑссем ҫине пайланса пӗтеймен пулнӑ-ха. Археологи тата истори тӗлӗшӗнчен пӑхсан унта тупнӑ япаласем чӑн та питӗ кӑсӑклӑ пулмалла.
Утӑн 10-мӗшӗнчен пуҫласа Кивӗ Майна районӗнчи Кременки поселокӗнчен 4 ҫухрӑмра вырнаҫнӑ «Шуйттан хули» («Чертов городок») текен вырӑнта ҫакӑнти авалхи истори палӑкӗсене шывран сыхласа хӑварас майпа тӑвакан ӗҫсемпе пӗрле археологи тӗпчевӗсем те иртереҫҫӗ. Юрий Семыкин археолог ертсе пынипе ҫак вырӑнта 80 ҫын ӗҫлеҫҫӗ: Чӗмпӗрти педуниверситет студенчӗсем тата хӑнасем- Болгаринчи София, Шумен хулисенчи университетсенче вӗренекен студентсем.
Археологсем 300 тӑваткал метр ҫӗр лаптӑкне тӗпчесе пӑхса тухсан кӑсӑкланмалли нумай япаласем тупнӑ: савӑт-сапа (пӑлхар тапхӑрӗнчи), апат хатӗрлемелли вырӑн, сухан пӗр пайне, ҫӗҫӗсем, йывӑҫ ҫуртсен юлашкисене, ухӑ вӗҫӗсене, хӗрарӑмсен шӑрҫисене, хӑлха ҫаккисене, ҫӗрӗсем. Унсӑр пуҫне пӑлхар тапхӑрӗнче пулнӑ чӳк вырӑнне тупнӑ тата кремль пек ҫуртӑн тӗпне чавса кӑларнӑ.
Тӗпчевсем утӑн 24-мӗшччен пымалла.
Утӑн 7-мӗшӗнче Муркаш районӗнче вырнаҫнӑ Шашкар хулашӗнче археологсем ҫӗр чавса тӗпчев пуҫланӑ. Экспедицине Чӑваш наци музейӗн ӗҫченӗсем пуҫланӑ. Вӗсене Муркаш районӗнчи халӑх та пулӑшу кӳрет.
Паян, утӑн 14-мӗшӗнче хулаш вырӑнне унти ӗҫсемпе паллашма Муркаш районӗн культура тата архив ӗҫӗн пайӗн начальникӗ А.Е. Андрееваӑпа Ильйинка ял тӑрӑхӗн пуҫлӑхӗ Ю.В. Перцов килсе кайрӗҫ.
Шашкар хулашне 2007 ҫулта тупнӑ. Археологсем кунта кашни ҫулах килеҫҫӗ. Вӗсен шучӗпе ҫак вырӑнта ҫынсем пурӑннӑ, анчах та хальлӗхе вӑл ӑҫта вырнаҫнине тупайман-ха. Кӑҫал археологсем тимӗр шӑратмалли кӑмакасене тӗпчеҫҫӗ. Вӗсен шухӑшӗпе пурӗ кунта 7 пулнӑ. Пӗлтӗр 1-мӗшне тӗпченӗ, кӑҫал — 4-мӗшӗ кӑсӑклантарать. Кӑмакасене вӑтам ӗмӗрсенче (Атӑлҫи Пӑлхар вӑхӑтӗнче) усӑ курнӑ.
Экспедици утӑн 29-мӗшӗччен тӑсӑлӗ.
+15.3 °C