Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр (ку ӗҫе тахҫантанпах тӑвайманччӗ-ха...). Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).
Тӑван чӑваш ҫӗрне хӑйӗн ытарайми шывӗпе чӑпӑл туса юхса выртакан аслӑ юханшыва Атӑл тетпӗр. Тутарсем Идел теҫҫӗ. Ӗлӗкрех ӑна Итил тени те пулнӑ. Пирӗн мӑн асаттесем, пӑлхар-чӑвашсем, ӗлӗк-авал мӗнле каланӑ-ши ҫак мӑнаҫла юханшыва? Ӑна эпир Харьков хулинче пурӑннӑ тӗпчевҫӗ-арабист А.П. Ковалевский хатӗрлесе кӑларнӑ «Книга Ахмеда Ибн-Фадлана» кӗнекере вулама пултаратпӑр. Ҫак кӗнекен 152 страницинче ҫапла ҫырни пур:
«Мы (царь) отправились, пока не увидели на реке Атыл некоего человека — рост его был двенадцать локтей, он имел большую голову и руки, а длина его ноги была размером в две четверти...»
Атыл — урӑхла, чӑваш саспаллисемпе ҫырсан, шӑп та лӑп Атӑл пулса тӑрать.
Ҫак пӗчӗк ҫеҫ тӗслӗх те пирӗн чӑваш чӗлхи авалхи пӑлхар чӗлхине малалла тӑсаканӗ пулнине хӑйне май кӑтартса парать, мӗншӗн тесен, вырӑн, тавралӑх ячӗ (топонимика) хӑвӑрт улшӑнакан япала мар, пин-пин ҫул хушши халӑх чӗлхинче ним улшӑнмасӑр пурӑнать.
Паян ирхи 7 сехет те 15 минутра «Атӑл» М-7 ҫулпа пыракан автомобиль кӗпер ҫинчен ӳкнӗ. Инкек Куславкка районӗнче пулнӑ.
Белая Воложка (ку юханшыв ятне чӑвашла епле куҫармаллине темле шырасан та тупаймарӑмӑр. И.С. Дубановӑн «Географические названия Чувашской Республики» кӗнекере те юханшывӑн чӑвашла вариантне кӑтартманччӗ. — Авт. асӑрхаттарӑвӗ) юханшыв урлӑ хывнӑ кӗпер урлӑ каҫнӑ чухне тиев турттармалли «Ивеко» автомашина кӗпер айне чӑмнӑ. Руле тытса пынӑ Орлов облаҫӗнчи 53 ҫулти арҫын инкек вырӑнӗнчех вилсе кайнӑ.
Етӗрне районӗнче пурӑнакан пӗр арҫын рак тытнӑран ята кӗнӗ. Асӑннӑ ҫын рак тытмалли хатӗрсене Сӑр юханшывӗнче 5 штук таран лартса тухнӑ. Шучӗпе вара кӑҫалхи кӑрлач уйӑхӗн 1-мӗшӗнчен пуҫласа утӑ уйӑхӗн 15-мӗшӗччен раксене тытма юрамасть.
Апла пулин те арҫын пурӗ 191 рак тытнӑ. Ҫапла вара вӑл юханшыва 40 пин тенкӗ ытла тенкӗлӗх тӑкак кӳнӗ.
Полицейскисем рак тытмалли хатӗрсене туртса илнӗ, раксене шыва янӑ.
Арҫын тӗлӗшпе РФ Пуҫиле кодексӗн 256-мӗш статйин 1-мӗш пайӗпе пуҫиле ӗҫ пуҫарнӑ. Ку статьяпа браконьера икӗ ҫул таран ирӗкрен хӑтарма юрать.
Патӑрьел районӗнчи Кепе юханшывне кам вараланӑ? Республика прокуратури ҫак ӗҫе тунӑ ҫынсене палӑртас тӗлӗшпе ӗҫлет.
Аса илтерер: ҫу уйӑхӗн 7-мӗшӗнче Кепе юханшывӗнче, Патӗрьелтен кӑнтӑр енне 500 метрта, 252 карп вилнине палӑртнӑ. Кун хыҫҫӑн шыва лабораторире тӗпченӗ. Пӗтӗмлетӳ ҫакнашкал: фосфат – 37,5, аммони ионӗсем 8 хут ытларах пулнӑ. Кислород вара 4,4 хут сахалрах. Ҫакна пула юханшыври пулӑсем вилнӗ. Тӑкак 233 пин тенкӗпе танлашнӑ.
Ку тӗслӗх тӗлӗшпе пуҫиле ӗҫ пуҫарнӑ.
«Ҫыхӑнура» порталта ӗнер пӗр кӑсӑклӑ статья вырнаҫтарнӑччӗ, вӑл пирӗн сайт хӑнисемшӗн те интереслӗ пулӗ тесе эпир ӑна чӑвашла куҫарас терӗмӗр. Ӳкерчӗксене те, текстне те унтанах, «Ҫыхӑнура» порталтан, илнӗ.
1986 ҫулта, унтанпа нумай ҫул иртрӗ ӗнтӗ, Пионерсен керменӗ хыҫӗнче, Трусиха* юханшывӗн ҫырма тӑвайккинче, хула ҫыннисем валли питӗ чаплӑ канмалли вырӑн йӗркелесе панӑ пулнӑ. СУОР савучӗн отделка тӗлӗшпе ӗҫлекен мастерсен бригади пуҫарнипе (вӗсем кермене илемлетес ӗҫре тӑрӑшнӑ) ҫырмара авалхи ҫӑлкуҫа хӑт кӗртсе, планламан кӳлепе туса лартнӑ. Бригада ертӳҫи Нуриян Андербаев тӗп инженер пулнӑ.
Шупашкар канашӗн исполкомӗ ҫакӑн валли укҫа-тенкӗ уйӑрман, ҫавна май ҫак ушкӑн хӑйӗн пуҫарӑвне пурнӑҫа кӗртес тесе ӗҫ хыҫҫӑн юлса тата канмалли кунсенче ӗҫленӗ. Инженери тӗлӗшӗнчен ӑна тӗплӗн шухӑшласа тунӑ пулнӑ: ҫӑлкуҫ шывӗ валак тӑрӑх юхса анса малтан пӗчӗк кӳлленчӗке пухӑннӑ, тулнӑ шыв ун урлӑ тӑкӑнса тасатакан пӑрӑх урлӑ кӳлмеке юхса тухнӑ.
Эпир сирӗнпе нумай пулмасть Бутан ҫӗршывӗнчи Кури Чу юханшывӗ хӗррипе ҫӳресе куртӑмӑр. Паян вара Тула облаҫӗнчи Песковатски ялне ҫитсе пӑхӑпӑр. Енчен те инҫетри Монграна эпир ӑнсӑртран лекрӗмӗр пулсан — кунта вара ятарласа ҫул тытрӑмӑр. Мӗн сӑлтавпа тетӗр-и? Ара, хальхи вӑхӑтра эпир Василий Смирнов ҫырнӑ «Саша Чекалин» повеҫе мӑшӑрлатпӑр. Унта вара вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче пуҫне хунӑ 16 ҫулхи ҫамрӑк каччӑ пирки ҫырса кӑтартнӑ. Александр Павлович шӑп та шай ҫак ялта, Песковатски (выр. Песковатское) ятлинче, ҫуралнӑ та.
Малтанах ку яла Яндекс картти тӑрӑх ҫитме май пулӗ тесе шутларӑмӑр та, шел те вӗсен машинисем ҫак инҫетри яла килсе каяйман. Ирӗксӗрех Google картти ҫине пӑхма тиврӗ — кусен аппаратури вара кунта пулнӑ.
Яла кӗнӗ май мӗн куҫа курӑнать? Чи малтанах, Р92 ятлӑ ҫула хунарсемпе ҫутатнӑ, ҫулӗ такӑр, шӑтӑк-путӑк ҫук (Бутанри ҫула саплани курӑнатчӗ). Тата, паллах, йӑмрасем.
Ҫакӑн ятлӑ юханшыв тӗнчери хӑш кӗтесре юхни пирки, пӗлсех калатӑп, сирӗнтен нихӑшӗ те пӗлмест. Хам та, чӑннипе паянччен пӗлмен. Анчах, пирӗн телее, хальхи вӑхӑтра ҫулҫӳреве тухас тесен пысӑк укҫа пухма кирлӗ мар — Google карттине уҫмалла та тӗнчери пӗр-пӗр кӗтесе пусмалла. Вара хӑвӑрт кӑна чылай вырӑна лекме, унти тӗлӗнтермӗшсемпе паллашма пулать.
Хальхинче те эпӗ ҫавнашкалах турӑм. Бутанри пӗр кӗтесе пусрӑм та инҫетри сӑртлӑ-туллӑ вырӑна лекрӗм. Кӑсӑкли, тӗлӗнтерекенни вара кунта сахал мар. Атьӑр, кӑштах ҫак инҫетри ҫӗршыв тӑрӑх, Кури Чу ятлӑ юханшыв хӗррипе ҫӳресе пӑхар.
Бутан — буддистсен ҫӗршывӗ, сӑртлӑ-туллӑ вырӑнта вырнаҫнӑ. Тӗп хули — Тхимпху. Патшалӑха Джигме Кхесар Намгьял Вангчук ятлӑ патша ертсе пырать. Сӑмах май, патша пуҫлӑх пулнине вӗсен конституцийӗнче ҫирӗплетнӗ.
Тхимпху ҫӗршывӑн анӑҫ енче вырнаҫнӑ, пире ӑнсӑртран лекнӗ юханшыв вара патшалӑхӑн тухӑҫ енӗнче юхать — Китайри Лходжар урлӑ, Бутанри Лхунци, Монгран хӗррипе иртсе Дангма Чу юханшыва юхса кӗрет. Сӑмах май, «чу» тени, ахӑртнех, вырӑнти чӗлхере юханшыва пӗлтерет пулас — кашни ят ҫумӗнче тенӗ пекех вӑл пур.
«ОРТ» телеканал Патӑрьелте пулса репортаж хатӗрленӗ.
Патӑрьелте икӗ гектара яхӑн ҫӗре таса мар шывсем вараланӑ. Шурлӑх шӑрши кӗнине вырӑнтисем йӑлари хытӑ каяш шывӗ юхса тӑнипе ӑнлантараҫҫӗ. Канализаци шывӗ тасатмалли сооруженирен юхать иккен. Таса мар шыв ҫутҫанталӑка вараланин сӑлтавне ОТР корреспонденчӗ Марина Рябцева шыранӑ.
Патӑрьелти Дина Ванина каланӑ тӑрӑх, унӑн килӗнчи ҫӑлкуҫри шыв каллех вараланнӑ. Вӑл шӑварма ҫеҫ юрӑхлӑ. Еҫмелли шыва лавккара туянма тивет. Ялта централизациленӗ шыв пӑрӑхӗ ҫукран ҫынсем ҫӑлтан шыв ӑсса пурӑнаҫҫӗ.
Тасатмалли сооружени йӗркеллӗ ӗҫлеменни пирки вырӑнтисем администрацие те, Роспотребнадзорпа прокуратурӑна та ҫырнӑ. Сӑмаха ӗнентерме сӑн ӳкерчӗксемпе видеосем янӑ. Анчах тӳре-шара укҫа ҫук тесе калать-мӗн.
«Хорӑн ялӗнчен уйрӑлса тӑватӑ вырӑнта тӑватӑ ял — Кӗсмӳ (шыв пуҫламӑшӗнче вырнаҫнӑ), Пашалукасси тата Чаканар ялӗсем пулса кайнӑ… Ялсем пысӑклансан, обществӑсем тунӑ вӑхӑтра, Мӑн Муркашне, Шаптакне тата Ҫӗньялне (ун чух Ҫурлатӑрри ялӗ пулман) пӗрле Перво-Васькинское общество тесе ят панӑ. Пирӗнне, тӑватӑ ялне пӗрле, Второ-Васькинское общество тенӗ... 1866 ҫултанпа вӗсем уйрӑм ялсемех шутланнӑ. 29. 08. 1963 вӗсене пӗрлештерсе пӗр Хорной ялӗ тесе ҫырма пуҫлаҫҫӗ», — тенӗ Н.Г. Петровский (1908-1984) хӑйӗн «Хыркасси-Муркаш: кунҫулӗ, ӑс-хакӑлӗ, ҫыннисем» кӗнекинче (Ш., Ҫӗнӗ вӑхӑт, 2016). Кӗнеке тӑватӑ ҫул каяллах тухса саланса пӗтнӗ. Апла пулсан та, ӑна ытти ҫӗр-ҫӗр кӗнекерен уйӑрса, виҫ сӑмах калас терӗм.
Кӗнеке пуян, тирпейлӗ, кирек хӑш вулакана та килӗшмелле. Ӗлӗк-авалхи юмах-сӑмах, йӑла-йӗрке, Холавар халапӗ, Хоракасси пасарӗ, Пугачев вӑхӑчӗ, Шорча вӑрҫи, Чемей пӑлхавӗ, революцисем, элтешлӗх вӑрҫи, 1935 ҫулта Мускавра колхозние-ударниксен съездӗнче пулни, Чалтан (Отечественнӑй) вӑрҫӑсем... Колхоз аталанни те саланни, шкулсем уҫӑлни те хупӑнни, ӗҫпе ҫар паттӑр ҫыннисем, учительсем, председательсем-бригадирсем, механизаторсем, бухгалтерсем, тухтӑрсем, фермерсем.
Улатӑрта пурӑннӑ 29 ҫулти арҫыннӑн пурнӑҫӗ вӑхӑтсӑр татӑлнӑ. Ҫӑлавпа шырав слжбин ӗҫченӗсем унӑн виллине Улатӑр юханшывӗ тӗпӗнчен кӑларнӑ.
Ку инкек ӗнер, вырсарникун, пулнӑ. Малтанлӑха пӗлтернӗ тӑрӑх, 29-ти арҫын юханшыв урлӑ ишсе каҫма тӑнӑ. Унпа пӗрле тусӗ те пулнӑ.
Арҫын ӳсӗр пулнӑ. Шел те, вӑл тепӗр ҫыран хӗррине ҫитеймен, вӑйӗ пӗтсе ҫитнӗ.
Палӑртмалла: кӑҫал Чӑваш Енре 10 ҫын путса вилнӗ.
-1.7 °C