Паян пӗрремӗш хут Пичет кунне уявланӑ мероприятие хутшӑнтӑм. Унччен те, паян та, унта мана чӗнменччӗ те, вӑл мӗнле иртнине халиччен хам куҫпа курманччӗ, хам хӑлхапа илтменччӗ. Паян вара пырса ҫитме май пулчӗ. Тепӗр тесен, хама та калем ӑсти тесе хаклама пулать-ҫке. Енчен те Мускаври тӳре-шара пирӗн сайта МИХ пек регистрацилеме хирӗҫ пулмасан (хутсене ярса парса) хам та малашне ют ҫын пек унта пулмӑп ӗнтӗ.
Чи малтан мана мӗн тӗлӗнтерчӗ-ха? Ӑна Раҫҫей пичечӗн (кӑрлачӑн 13-мӗшӗ) тата Чӑваш пичечӗн (кӑрлачӑн 19-мӗшӗ) кунӗсене халалланӑ пулин те чӑваш чӗлхи пач та курӑнмарӗ. Филармонине лексен те, зала кӗрсе вырнаҫса ларсан та. Пур вырӑнта та — йӑлт вырӑс чӗлхи. Салам баннерӗсенче те, филармонийӗнчи фойере те. Сӑмах май, фойери колоннӑсене илемлетнӗ чухне хаҫатсен сӑнӗсемпе усӑ курнӑ. Анчах, ӑна мӗнле хатӗрлени те питӗ курӑмлӑ — вырӑсла тухакан хаҫатсене («Советская Чувашия», «Грани») — ҫӳле, курӑмлӑ вырӑна вырнаҫтарнӑ пулсан, чӑвашлисене — чи аяла. Тӗпсакайне. Ҫак япалана хатӗрлекенӗ хаҫатсен паянхи саманари вырӑнне тӗп-тӗрӗс сӑнласа панӑ темелле: вырӑслисене тимлӗх пысӑкрах уйӑрнине кӑтартнӑ, вӗсем тӳре-шарашӑн пӗлтерӗшлӗрех пулнине палӑртнӑ.
Республикӑри «Хыпар» издательство ҫурчӗн директорӗн тивӗҫне Дмитрий Моисеев пурнӑҫлӗ. Кун пирки коллектива паян республикӑн Информаци политикин, массӑллӑ коммуникацисен министерствинчен килнӗ тӳре-шара пӗлтернӗ.
Издательство ҫуртӗнче директорӑн—тӗп редакторӑн ҫумӗнче икӗ ҫын ӗҫлет: унччен «Ҫамрӑксен хаҫачӗн» редакторӗ пулнӑ Дмитрий Моисеев тата Геннадий Максимов. Министр ҫумӗ Юлия Стройкова каланӑ тӑрӑх, Геннадий Максимова, унӑн тӑрӑшулӑхне аван пӗлеҫҫӗ. Халӗ вӗсем пуҫлӑх тивӗҫне Дмитрий Моисеева пурнӑҫлаттарса пӑхасшӑн. Тилхепене тытма вӑл хытах хирӗҫленӗ, анчах ӑна ӳкӗте кӗртнӗ-кӗртнех.
Кӑштахран «Хыпар» ИД директорне—тӗп редакторне суйламалли конкурс иртӗ. Ҫавна май министерство пуҫлӑх пуканӗ пирки ӗмӗтленекенсенчен заявлени пуҫтарать.
(Арсений Тарасов калавӗсем пирки)
Арсений Тарасова чӑваш халӑхӗ инҫекурӑмра (телевиденире) ӗҫленӗ чухне палласа юлчӗ. Вӑл хатӗрленӗ кӑларӑмсене («Хоппасем», «Тавсси», «Кӑлтӑрмач-шав») ватти-вӗтти юратса пӑхатчӗ. Чӑваш академи драма театрӗнче унӑн хайлавӗсем тӑрӑх лартнӑ «Инҫет телей ҫути», «Мунча ӑшши» спектакльсене юратсах йышӑнчӗҫ. Шилӗк историне чухлакансем ӑста дарматурга «Чӑваш Вампиловӗ» теҫҫӗ. Каярахпа журналист «Тӑван Атӑл» журнал тӗременлӗхӗнче, «Хыпар» хаҫатра ӗҫлерӗ. Халӗ ӗнтӗ, ҫулсем хӑваланипе, «тивӗҫлӗ канӑва» тухнӑ. Ҫыравҫӑшӑн шалуллӑ ҫӗрте ӗҫленӗ чухне те «кану» тени ҫулталӑкӗпех тӑсӑлма пултарать, канма тухсан та пуҫ ҫӗклемесӗр хавхаланса ӗҫлени тем чухлех пулать...
Сутнӑ пӳртри юлашки каҫ» (1991) тата «Чӑваш кӗпи» (2014) кӗнекесем хыҫҫӑн Арсений Тарасов пӑраснаҫӑн (прозаикӑн) «Вӗлтӗртетсе вӗҫет сарӑ ҫулҫӑ» (2016) кӗнеки тухрӗ. «Сутнӑ пӳртри юлашки каҫ» калав пичетленнӗ хыҫҫӑн вулакансемпе критиксем самаях хавхаланса кайнӑччӗ — вӗсене чӑваш сӑмахлӑхне ӑшӑ та тунсӑх туйӑмлӑ, таса та ҫыпӑҫу чӗлхеллӗ, пурнӑҫ тӗшши пирки шухӑшлакан ҫыравҫӑ килни савӑнтарнӑччӗ.
Кӑҫал «Тӑван Атӑл» литература журналӗ тухма пуҫланӑранпа 85 ҫул ҫитет. Ҫавна май Йӗпреҫри тӗп вулавӑшра «Тӑван Атӑл» журнал страницисем тӑрӑх» курав ӗҫлет.
Асӑннӑ вулавӑшра «Тӑван Атӑла» ҫынсем юратсах вулаҫҫӗ. Ӑна илес тесе черет те кӗтеҫҫӗ-мӗн. Чылайӑшӗ пӗр номерне те сиктермест, йӑлтах вулать. Курав утӑ уйӑхӗн 1-31-мӗшӗсенче ӗҫлӗ.
«Тӑван Атӑл» журнал, чӑваш писателӗсен кӑларӑмӗ, 1931 ҫултанпа тухса тӑрать. Халӗ ӑна «Хыпар» Издательство ҫурчӗ кӑларать. 1940-1944 ҫулсенче журнал «Илемлӗ литература» ятпа тухса тӑнӑ. 1965 ҫулччен литература альманахӗ пек тухнӑ. Журнала тӗрлӗ ҫулта Илья Тукташ, Аркадий Ӗҫхӗл, Ҫемен Элкер, Ухсай Яккӑвӗ, Александр Кӑлкан, Василий Алагер, Уйӑп Мишши, Василий Алентей, Владимир Абашев, Леонид Агаков, Пётр Львов, Александр Галкин, Георгий Краснов, Лаврентий Таллеров, Фёдор Агивер ертсе пынӑ. Халӗ унӑн редакторӗ — Василий Кервен (тӗп редактор — Михаил Арланов).
«Ирӗклӗх» пӗрлӗх Чӑваш Республикин информаци политикипе массӑллӑ коммуникаци министерствине ҫӗнӗ ҫыру шӑрҫаланӑ. Хальхинче вӗсен куҫӗ умне «Хыпар» хаҫатра пӗлтерӳсене вырӑсла ҫеҫ вырнаҫтарни лекнӗ. Ку пулӑма вӗсем республикӑра тухса тӑракан ытти чӑвашла хаҫатсенче те асӑрханӑ.
«Ирӗклӗх» хастарӗсем чӑваш чӗлхипе вырӑс чӗлхи пирӗн республикӑра патшалӑх чӗлхисем пулни пирки, вӗсем пӗртан праваллӑ пулнине Конституцире ҫирӗплетнине аса илтернӗ. «Хыпар» хаҫатӑн тӗп тӗллевӗнче те чӑваш чӗлхине упраса аталантарасси пысӑк вырӑнта пулнине пӗлтернӗ.
Чӑвашла тухакан хаҫатсенче пӗлтерӳсене вырӑсла пичетлени «Ирӗклӗх» пӗрлӗх шучӗпе чӑваш чӗлхине хӗсни пулать. Тем тесен те «Хыпара», «Тӑван Ене» тата ытти хаҫатсене чӑвашла пӗлекен вулакансем ҫырӑнса илеҫҫӗ, ҫавна май пӗлтерӳсене чӑвашла вырнаҫтарни вырӑсла ҫеҫ пӗлекенсен прависене нимӗн енчен те пӑсманнине палӑртаҫҫӗ хастарсем.
«Ирӗклӗх» министерствӑна пӑхӑнакан чӑвашла хаҫатсен ертӳҫисем патне ҫак информацие ҫитерме ыйтать, пӗлтерӳсене чӑвашла куҫарса вырнаҫтармалли ӗҫе йӗркелеме сӗнет.
Республикӑри паллӑ хаҫатсенчен пӗринче, «Советской Чувашия» ятлинче, тишкерӳҫӗ пулса тӑрӑшакан Маргарита Красотина (Рита Кириллова) Шупашкарти кинофестивале хаклакан журналист-тӳресен йышӗнчен тухнине пӗлтернӗ. Кун пирки вӑл темиҫе кун каялла Фейсбукри хайӗн страницинче ҫырнӑ. Журналистсенчен тӑракан тӳресемпе пӗр шухӑшлӑх ҫуккине вӑл ҫапларах ӑнлантарнӑ: «Фестивалӗн пресса тӳринчен юриех тухрӑм. Мӗншӗн тесен вӑл, юлташсем, пӗтӗмпех профанаци». «Ун пекки халиччен пулманччӗ, — малалла ҫырнӑ вӑл. — Пӗтӗм прессӑшӑн виҫӗ ҫын сасӑлать: Вырӑс радиовӗнчен, 21 каналтан тата вӗсем патне лекнӗ «Хыпартан».
Ҫав ҫынсем мухтамалли пачах ҫук фильмшӑн сасӑланӑ-мӗн. Мӗншӗн тесен вӑл кинокартина — «хамӑрӑн». «Прессӑшӑн намӑслантӑм», — тенӗ Маргарита Красотина.
Муркаш районӗнчи Купӑрля ялӗ паян хӑнасемпе тулчӗ — Николай Никольские сума суса республикӑран та ун тулашӗнчен те сахал мар ҫын ҫитрӗ.
Чи малтанах хӑнасене Ваҫкасси ялӗнчи музейпа тата вулавӑшпа паллаштарчӗҫ. Унтан хӑнасем Николай Никольскийӗн тӑван ялне — Купӑрляна ҫул тытрӗҫ. Кунта «Хыпар» издательство ҫурчӗҫ ӗҫтешӗсем хаҫата пуҫарса яракана ырӑ сӑмахпа асӑнчӗҫ, сӑмах каланӑ хыҫҫӑн чечек хучӗҫ. Вырӑнтисем хӑнасем валли кӗске программа та хатӗрленӗ — юрӑ юрларӗҫ, ачасем сӑвӑ каларӗҫ.
Чӑваш халӑх ӑс-хакӑлӗпе ӳнер академийӗ ҫу уйӑхӗн 19-мӗшне Чӑваш гуманитари ӑслӑлӑхӗсен кунӗ пек палӑртать, ҫавна май вӗсем паян Муркаш тӑрӑхӗнче «Халӑх медицини» ятпа ҫавра сӗтел ирттерчӗҫ. Вӑл кунтах, паркрах, уҫӑ сывлӑшра иртрӗ. Мероприятие шӳрпепе хӑналанни вӗҫлерӗ.
Сӑмах калакансем тӗрлӗ сӗнӳсем пачӗҫ: Чӑваш гуманитари ӑслӑлӑхӗсен кунне официаллӑ майпа ҫирӗплетме, Купӑрляри Никольский паркӗнче академиксемпе ял ҫыннисене пухӑнма уйрӑм ҫурт туса лартма. Сценӑпа куракансене ҫумӑр айне лекесрен пӗр-пӗр тӑрӑ вырнаҫтарсан лайӑх пулассине пӗлтерчӗҫ.
Ака уйӑхӗн 25-мӗшӗнче «Пӗтӗм чӑвашсен диктанчӗ» акци иртнӗ. Кӑҫалхипе вӑл тӑваттӑмӗш хут йӗркеленнӗ.
Кӑҫал диктанта Александр Артемьевӑн «Ҫӑкӑр хакӗ» хайлавӗн сыпӑкӗ тӑрӑх ҫыртарнӑ. Шупашкарта тӑватӑ вырӑнта диктант ҫырнӑ. Акцие шкул ачисем, журналистсем, вӗрентекенсем, студентсем, артистсем, вулавӑш ӗҫченӗсем, чиновниксем тата ыттисем хутшӑннӑ.
Шупашкарта диктанта 335 ҫын ҫырнӑ, Ҫӗнӗ Шупашкарта – 355 ҫын. Районсем те хастарлӑхӗпе палӑрнӑ. Патӑрьел районӗнче 592 ҫын пӗлӗвне тӗрӗсленӗ, Комсомольски районӗнче 426-ӑн алла ручка тытнӑ, Шупашкар районӗнче 695 ҫын диктант ҫырнӑ.
Акцие ака уйӑхӗн 29-мӗшӗнче пӗтӗмлетӗҫ. Малтанлӑха пӗлтернӗ тӑрӑх, кӑҫал акцие 6 пин ытла ҫын хутшӑннӑ. Пӗлтӗр — 4 305, 2014 ҫулта — 3 700, 2013 ҫулта — 2 300 ҫын диктант ҫырнӑ.
Аса илтерер: акцие «Хыпар» хаҫат, Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗ, И.Н.Ульянов ячӗллӗ ЧПУ, И.Я.Яковлев ячӗллӗ ЧППУ, ЧР Вӗренӳ институчӗ, Чӑваш наци телекуравӗ, Чӑваш наци радиовӗ йӗркелет.
Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗ Пӗтӗм чӑваш диктантне кӑҫал та ирттересси пирки пӗлтернине эпир хыпарланӑччӗ. Ӑна ӗнер ҫырчӗҫ.
Елчӗк районӗнчи вулавӑшсен пӗрлештернӗ тытӑмӗн тӗп вулавӑшӗн ӗҫченӗсемпе вулаканӗсем те диктант ҫырнӑ.
Кӑҫал, аса илтеретпӗр, тӑван чӗлхе пӗлевне А. Артемьевӑн «Ҫӑкӑр хакӗ» тӑрӑх тӗрӗсленӗ. Унччен ирттернӗ Пӗтӗм чӑваш диктанчӗсем валли текста Чӑваш халӑх поэчӗ Юрий Сементер, ЧР тава тивӗҫлӗ ӳнер ӗҫченӗ, Чӑваш патшалӑх премийӗн лауреачӗ Марина Карягина хатӗрленӗччӗ. Пӗлтӗрхине чӑвашсен паллӑ ҫыравҫи Леонид Маяксем ҫырнӑ «Асран кайми кун» хайлавӗ тӑрӑх йӗркеленӗччӗ.
Елчӗк районӗнчи вулавӑш ӗҫченӗсем ӗҫсене сканер витӗр кӑларса электронлӑ пуштӑпа ярса панӑ.
Шупашкар районӗнчи халӑхӑн социаллӑ ыйтӑвӗсене тивӗҫтерекен центрӗн Янӑш ялӗнчи вӑхӑтлӑх пурӑнмалли уйрӑмӗнче (халӑхра ун пек уйрӑмсене ваттисен ҫурчӗ тенипе лайӑх пӗлеҫҫӗ) пурӑнакан кинеми-мучисем почтальон килессе чӑтӑмсӑр кӗтеҫҫӗ. Куҫӗ лайӑх куракансем хаваспах тӗрлӗ пичет кӑларӑмне шӗкӗлчеҫҫӗ. Витӗрех курманнисем куҫлӑх тӑхӑнса вулаҫҫӗ. Теприсене вара ваттисен ҫуртӗнче ӗҫлекенсен вуласа пама тивет тесе ӗнентереҫҫӗ унта тӑрӑшакансем. Кинеми-мучисем хаҫатсене чӑвашлине те, вырӑслине те тиркемеҫҫӗ. Вӑхӑтлӑх пурӑнмалли уйрӑмра вӗсем валли виҫӗ пичет кӑларӑмӗ ҫырӑнса панӑ: районта тухса тӑракан, пӗлекен ҫынсем ҫинчен каласа кӑтартакан «Тӑван Ене» тата республика шайӗнчи «Хыпар» тата «Советская Чувашия» хаҫатсене.
-0.7 °C