Электронлă вулавăш

«Мĕн пулнă сана, Нина? Виçĕмçултанпа санăн куçусем çеç тăрса юлнă... Кăн-кăвак пысăк куçсем...»

 

6

Агроном мĕнпур хут тĕркине пĕр çĕре купаларĕ те аслă бухгалтера каялла леçсе пачĕ.

— Кусене пуçтарса хурăр-ха, Иван Трофимович, — терĕ вăл. — Кайран кирлĕ пулĕç. Эпĕ иккĕмĕш бригадăна çитесшĕн. Бригадирĕ таçта тухса кайман-ши?

— Кайма кирлĕ мар, унăн сахăр кăшманĕ акса пĕтменччĕ, — çаврашка çутă пуçне ачанни пек пĕчĕкçĕ аллипе сăтăркаласа илчĕ бухгалтер. — Тен, килĕнче?!.

Иккĕмĕш бригада хирĕнче Шангин ĕнерех пулнă-ха. Унта сахăр кăшманне паян акса пĕтерессине те лайăх пĕлет. Анчах Микулайăн çав пусса тепĕр хут çитсе курмалла. Иккĕмĕш бригадăна нумайранпа ĕнтĕ Тарас Иванович Пайгусов ертсе пырать. Ăслă çын. Паллах, унăн ĕç опычĕ те пуян. Плансем пирки мĕншĕн чи малтан унпа канашласа пăхас мар?

Çак шухăш Микулая питĕ килĕшрĕ. Вăл васкасах уялла тухса уттарчĕ. «Ăслисенчен ăс илмелле, тăмсайпа калаçни — пуртă тăршшипе вут çурни кăна», — тенĕ ваттисем. Хăйăртан вĕрен, явни...

Николай Шангин çапла, çĕкленнĕ кăмăлпа, чиперех Çавал хĕрринелле ярăнтарса пыратчĕ. Кĕпер патне çитсен, вăл тăпах чарăнчĕ. Ара, çамрăк агроном ватă бригадир патне ĕç опычĕ туянма кăна мар каять-çке-ха. Кунта каллех Микулайăн хăйĕн «шалти интересĕ» пур. Тӳррипе каласан, юлашки вăхăтра вăл хăйне тăтăшах икĕ çын пек туйма пуçларĕ: пĕри — Шангин агроном, тепри — ахаль çын, телейсĕр каччă Микулай. Тĕлĕнмелле, Шангин агроном пикенсех ĕçе тытăнма тăрсан, ăна телейсĕр каччă Микулай пӳлет; Микулай хăйĕн инкеклĕ юратăвĕ пирки шухăша кайсан, ăна туххăмрах Шангин агроном хăтăрса тăкать: «Пушă пучах эсĕ, пушă пучах! Кĕрпе кипекки!»

Пурнăçра хăçан-ха пĕр чун-чĕреллĕ, пĕр шухăш-кăмăллă çын пулса çитмелле? Гранитран касса тунă пек пĕр çирĕп çын, ăслисем калашле, монолит...

Эх, Микулай, этем тени чунсăр чул мар çав. Халĕ те акă, уялла утнă май, Шангин хăйне хăех пӳлчĕ. «Опыт туянма...» Çук, ку вăл — сăлтав кăна.

Виçĕмçул Нина Ювашева иккĕмĕш бригадăри механизациленĕ звенора ĕçлетчĕ. Унти бригадир Тарас Иванович Пайгусов — питĕ йĕркеллĕ çын. Ватă коммунист. Сăмаха пули-пулми вылятма юратмасть. Унпала тырпул пухса кĕртмелли план пирки канаш тунă хушăрах мĕншĕн-ха Нина çинчен те ыйтса пĕлес мар?!. Ан тив, агроном çĕр хуçи, çĕр тухтăрĕ пултăр, анчах çĕрĕ этем валли-çке-ха, хĕвелĕ те этем валли. Çут тĕнчери пĕтĕм ырлăх-пурлăх этем валли. Апла чи малтан этем çинчен шухăшламалла, уншăн тăрăшмалла.

«Нина, эпĕ сана йывăр инкекре пăрахмăп, — хăйне хăй хытарса калать Микулай. — Эпĕ пулăшăп сана. Унсăр эпĕ çакăнтан ниçта та каймăп. Унсăр мана нимĕнле канăç та кирлĕ мар. Пĕри шырлăхра асапланнă чухне, тепри ырлăхра киленме пултараймасть».

Хăйсен тăван ялне вăл каярахран та кайса килĕ-ха. Кунти ĕç-пуç йĕркене кĕрсен. Халĕ иккĕмĕш бригада хирне васкамалла!..

Чылай çӳле улăхнă хĕвел, Микулая çурăмĕнчен лăпкаса, малалла утма хистет. Шăрт пек тикĕс шăтса тухнă тулă калчи çинчен тăрă сывлăшалла пăрр та пăрр вĕçсе хăпаракан тăрисем те хăйсен кĕмĕл шăнкăравĕсемпе малаллах йыхăраççĕ.

Анчах Катей пусси текен тӳпене çитсе пынă май, Шангин асăрхарĕ: уйра никам та çук. Пайгусов бригади паян сахăр кăшманĕ акса пĕтернĕ пулас. Бригадир колхозниксен килти пахчисене сухалама тытăнасси çинчен ĕнерех сăмахлатчĕ. Апла вăл хăй те килĕнче пулма кирлĕ.

Микулай ун-кун пăхкаларĕ. «Айван пуçа пула урана канăç çук, — хăй ăссĕн ӳпкелешсе илчĕ вăл. — Хам куçпах куртăм-çке-ха ĕнер: акмалли нумай юлманччĕ. Ме сана, сулланса килтĕм пулать. Иван Андреевич институтран парса янă вăрлăх та харама кайрĕ...»

Тăрисемсĕр пуçне, таврара пĕр чун та çук. Лере кăна, ииçетри кукуруза пуссинче, темĕнле мĕлке мĕкĕлтетни курăнать: те уй-хир пике патшине хураллакан пĕр-пĕр мучи, те кураксене хăратма лартса янă армак-чармак катемпи, — аякран уйăрса илме йывăр. Микулая сасартăках питĕ кичем пулса кайрĕ. Тем самантра вăл хăйне пушă хирти катен-старик пек туйса илчĕ. Лере — катемпи, кунта — катен-старик.

Тунсăх... Микулай кăкăрĕ тăвăрланчĕ, хулпуççийĕсем усăнчĕç, сăнĕ-пичĕ салхуланчĕ. Эх, виçĕмçул апла марччĕ-çке!.. Виçĕмçул Нина Ювашева шăпах çак пусăра ыраш выратчĕ.

Иртсе кайнă кунсем... Аса илес темесен те, вĕсем хăйсемех аса килеççĕ. Ĕмĕт-шухăш тени, пĕр çунатлансан, час-часах çын ирĕкĕнчен вĕçерĕнет, хăй хуçине пăхăнмасть. Микулайшăн та халь çавнашкал самант килсе тухрĕ. Вăл хăй те сисмерĕ, каллех асаилӳ хумĕсене парăнчĕ. Вара паянхи сăнсем иртнĕ кунсен сăнĕсем умĕнче шупкалмаллипех шупкалчĕç.

...Нина Ювашева тракторпа кăна ĕçлеместчĕ. Вăтам шкултан лайăх аттестатпа вĕренсе тухнăскер, вăл ялхуçалăх институтĕнчи механизаци факультетне заочно вĕренме кĕме — инженер пулма — ĕмĕтленетчĕ. Ялхуçалăх техникине ăста пĕлекен инженер. Çавăнпа вăл, хăйĕн «Беларусь» тракторĕсĕр пуçне, ытти механизмсене те алла илме тăрăшатчĕ. Ăстăнĕ çивĕч унăн, алли вăр-вар. Пур ĕçе те пултарать, пур ĕç те ăна ансат парăнать.

Асран кайми çав çулхине, ыраша лафетлă жаткăпа çулса кушăхтарнă хыççăн, Нина Ювашева комбайн штурвалĕ умне те хăех тăнăччĕ. Чăн та, пĕччен марччĕ вăл, Ермолаев комбайнерпа пĕрлеччĕ. Эппин, помощник шутĕнче.

Хир карапĕ тени — поэтсен сăмахĕ. Халăх хушшине ку сăмах пĕрремĕш камбайнпа пĕрле тухнă, анчах халĕ те кивелмест. Уйрăмах вырăнлăччĕ вăл пирĕн Нинăшăн. Ун ятнех каланă пек туйăнатчĕ. Тупата çине тĕксĕм кăвак комбинезон тăхăннă, пуçне чечеклĕ тутăр çыхнă сарă хĕр хăй аллипе хир карапне тытса пынине курсан, кам савăнмастчĕ-ши, кам ăна çав карапăн чăн-чăн капитанĕ тесе шутламастчĕ? Çукчĕ пуль ун пек çын.

Ермолаев комбайнер Нинăна питĕ шанатчĕ. Нина ĕçленĕ хушăра хăй вăл час-часах улăм купи хыçне — сулхăна — кайса ларатчĕ. Ан тив, унăн помощникĕ, комбайна хăй тĕллĕн тытса пырса, ĕçе лайăхрах хăнăхтăр. Хир карапĕ пĕр тикĕс ярăнçа пырать. Умлă-хыçлах ун çумне грузовиксем пыра-пыра тăраççĕ. Кĕçех бункертан ылтăн тырă таппи пĕрхĕнсе тухать. Машинăсем пушă хăлтăртатса килеççĕ те, сулăмлăн тайкаланса, ялалла, тулли каяççĕ. Чăрсăр шоферсем шӳтле сăмахсемпе перкелешеççĕ. Нина кулать. Унтан, ĕç кал-кал пынине кура, юрласа ярать. Ан тив, каччăсен чĕрисем вĕчĕрхенччĕр!..

 

Ай-хай, уйăх пĕччен, уйăх пĕччен,

Уйăх пĕччен мар-ха, çăлтăр пур.

Ай-хай, пуçăм пĕччен, пуçăм пĕччен,

Пуçăм пĕччен мар-ха, тусăм пур...

 

Вĕри ĕççийĕ пуçланиччен ялти çамрăксем каçсерен вăййа тухатчĕç. Кайăк хур карти пек çаврăнатчĕ вăйă карти. Нина — вăйă пуçĕччĕ. Унта та вăл хăйĕн юратнă юррине шăрантаратчĕ.

Хăш чухне Микулай Нинăна вăйăран килне ăсататчĕ. Хĕр пуçне çавăрас шухăшпа мар, ахаль кăна, юлташла... Нина вара хăй юррин малтанхи сăмахĕсем çумне çапларах хушса юрлатчĕ:

 

Ай-хай, уиăх та пĕр, хĕвел те пĕр,

Вĕсен çути мĕншĕн тĕрлĕ-ши?

Тусăм, эсĕ те пĕр, эпĕ те пĕр,

Пирĕн телей мĕншĕн тĕрлĕ-ши?..

 

Ахăртнех, тем систересшĕнччĕ пуль, шеремет.

Пĕррехинче çапла, хĕрсе ĕçленĕ хушăрах, комбайнăн кайри пысăк кустăрми сасартăк вăркăнса тухса ӳкрĕ. Ăна-кăна тавçăрса илеймен Нина агрегата вăхăтра чараймарĕ. Кайри хăрах урапасăр юлнă кĕмсĕркке машина кĕçех хăяккăн çаврăнса ӳкетчĕ. Нина хăй те ура çинче аран çеç тытăнса юлчĕ. Анчах пурĕпĕр мотора сӳнтерме ĕлкĕрчĕ.

— Мĕн тамаши? — туххăмрах вăркăнса çитрĕ агрегат патне Ермолаев комбайнер.

Шангин та кунтахчĕ. Тухса ӳкнĕ кустăрмана вăл комбайн патне кустарса пычĕ. Хăмăл ăшĕнче çуллă тимĕр татăкĕсем выртнине асăрхарĕ. Вĕсен хушшинче мăйăр пек çаврашкасем нумай. Микулай машина таврашĕнче ăна-кăна чухлать.

— Подшипник саланса кайнă, — терĕ вăл пĕр иккĕленмесĕр. — Шариковăй подшипник. — Хăй çавăнтах çĕр çинчен темиçе «мăйăр» пухса илчĕ.

— Подшипник? — шикленнĕ сасăпа ыйтрĕ Нина, унăн кăвак куçĕсем тата ытларах пысăкланчĕç. — Мĕн туса хутăм?

— Эккей çав хĕрупраçăн! — аллине çеç сулчĕ Ермолаев. — Ахлатассипех!.. Чăх чĕрисем... Япала ватмасăр пулмасть. Лаша та такăнать, тимĕр те ывăнать.

Вăл пĕр самант шухăша кайса тăчĕ. Машина çăвĕ витĕрех витнĕ пĕлĕм пек лапчăк кепкине куçĕ çине антарса лартрĕ, çуса та тасалайми пӳрнисемпе ĕнсине кăтăртаттарса хыçрĕ. Пĕвĕ-сийĕ хăйĕн чăннипех чутламан юман кĕреш. Çакăнта çĕр чĕтресен те, вырăнтан сикес çук вăл.

— Склада кайса пăхмалла пулать, — терĕ Ермолаев чылайран. — Анчах подшипниксем ненай çав...

— Хам кайса килем, Иван Ермолаевич, — хыпăнса ӳкрĕ Нина.

Лешĕ каллех аллине сулчĕ.

— Унта шырама пĕлмелле, — терĕ вăл, вара тырă турттаракан черетлĕ машинăпа ялалла ларса вĕçтерчĕ.

Тайлăк комбайн патĕнче Микулайпа Нина иккĕшех тăрса юлчĕç.

— Ак чĕмере! — терĕ Нина, çӳхерех тутине вĕте шăлĕсемпе çырткаласа. — Лайăххăн ĕçлеймерĕм, комбайна ватса пăрахрăм. Тимлĕхĕм çук. Иртерех юрларăм пулас. Ир юрлакан... — Вăл сăмахне каласа пĕтереймерĕ, унăн тусанлă питĕнче айăпа кĕнĕ айванкка ача кулли палăрчĕ.

— Ан пăшăрхан, Нина, — тăван йăмăкне йăпатнă пек сăмах хушрĕ Микулай. — Алла шăрпăк кĕресрен хăрасан, хăйă та чĕлмĕччĕç. Каларĕ-çке Ермолаев — тимĕр те ывăнать.

— Çапах та намăс — Нина Микулай куçĕнчен вăтанса пăхса илчĕ. — Эппин... ахаль тăрам мар-ха, Иван Ермолаевич таврăниччен комбайна тасатам. Лайăхрах тĕрĕслем, таçта тепрер шăлтăрма пушанман-и?! Аттуш инкек çинп синкек, теççĕ.

— Эпĕ пулăшаканĕ пулам, — хавхаланчĕ Мнкулай. — Аслă комбайнерăн кĕçĕн помощникĕ. Юрать-и? Иккĕн иккĕнех — лаши çухалсан та, çуни юлакан.

Ермолаев хăвăртах таврăнаймарĕ. Çав хушăра Нинăпа Микулай комбайна питĕ тĕплĕн тĕрĕслерĕç; шăпăрпа та шăлчĕç ăна, чӳпĕкпе те сăтăрчĕç, кашни гайкине тепрер хут пăрса хытарчĕç. Хăйсем иккĕшĕ те вара маймăлсем пекех хуралса-вараланса пĕтрĕç.

— Эсех-и ку, Нина? — кула-кула ыйтрĕ Микулай комбайн айĕнчен тухакан хĕртен.

— Эсир, те, Николай Степанович, хăвăр пекех мар, — хăюллăнах тавăрчĕ Нина. — Каснă-лартнă авалхи пăравус çинчен ӳксе юлнă кочегар.

Вĕсем иккĕшĕ те хавассăн кулса ячĕç.

— Юрĕ-ха, — Нина çамкинчи тарне çанă вĕçĕпе сăтăрчĕ. — Халех çăвăнмалла. Аттуш, пĕр-пĕр Митраппан тĕл пулĕ те шуйттан куртăм тесе хăраса тарĕ. Ялйыш сехрине хăпартар мар.

Ыраш пусси веçĕнче пичкепе шыв ларать... Кинчер çăл шывĕ. Ĕçме те, çăвăнма та питĕ ырă. Хирте ĕçлекен хурçă утсене те шăвар, вут-кăвартан та сыхлан.

Нина вăрăм авăрлă шăвăç куркапа чăп-тулли шыв ăсса илчĕ. Куркинче хĕвел çути вылять, куркаран хĕрĕн кăн-кăвак куçне шевле ӳкет.

— Акă супăнь те пур, — сĕнет хĕр. — Никам та ан суйлантăр — эпир маймăлсем мар.

Мĕн тери ырă иккен хĕр аллинчен шăпăртатса тăракан тăрă шывпа çăвăнма! Микулай хăйĕн тăваткалрах сăн-питне хĕвеле хирĕç çĕклет. Куçне хупнă вăл, хĕвел ун пичĕ çинчи вĕтĕ-вĕтĕ шыв тумламĕсене пĕрер пĕрчĕн витĕрсе типĕтет. Ырă, калама çук ырă! Каччăн пĕтĕм чун-чĕри киленет.

Хĕрĕн çăвăнма черет çитрĕ. Халь ĕнтĕ çутă шăвăç куркапа каччă шыв ăсрĕ. Нина, вăрăм та ансăр ывăç тупанĕсене йĕкĕрлесе тытса, Микулай еннелле тăсрĕ, пĕвĕпе малалла тайăлчĕ, вăрттăн кулакан куçĕсем хăйĕн пĕрехмай каччă çинче...

— Тархасшăн, пире те пĕр сыпкăм шыв парăр, — терĕ хĕр, ачалла ашкăнанçи туса. — Ăшăм хыпрĕ, тархасшăн, пĕр сыпкăм шыв...

Хĕрĕн кулакан куçĕсем çав вăхăтрах тем йăлăнаççĕ. «Нивушлĕ чăнласах?!» — вĕри хĕлхем йăлтлатрĕ каччă чĕринче.

Вара, хăй шухăшĕнчен хăй шикленсе, хĕрĕн йĕкĕр ывăçине хăвăртрах шыв ячĕ.

— Шăнкăр-шăнкăр шыв юхать, шăнкăрч чĕппи шыв ĕçет, — такмакласа илчĕ вăл, ним сисмен пекех.

Курак чĕппин мĕн ĕç пур? — çавăнтах çемçен хирĕç тавăрчĕ хĕр — Чĕкеç чĕппи мар, курак чĕппи. Çапла-и?

Вĕсем каллех кулса ячĕç. Анчах хĕр унччен маларах ăнсăртран каласа хунă сăмах каччă чĕрине шалтан шала витĕрсе кĕчĕ. «Тархасшăн, пĕр сыпкăм шыв...»

Комбайнер çаплах таврăнаймарĕ-ха. Микулайăн кăмăлĕ шуйханнă пек пулчĕ: «Йăнăш çулпа илĕртсе каймастăп-ши эп çак хĕре? Вăл маншăн йăмăк кăна. Апла, эс унăн пиччĕшĕ пулсан, тӳрех кала: чиперкке йăмăкăм, кăварпа выляма юрамасть».

Нина, пуçĕнчи тутăрне салтса, ун вĕçĕпе питне шăлса типĕтрĕ те, пĕр шарламасăрах, çывăхри улăм купи сулхăнне кайса ларчĕ. Унăн кăмăлĕ те шуйханчĕ пулас Микулай пĕр хушă шыв пичĕки патĕнчех тытăнса тăчĕ. Анчах капла лайăх мар-çке-ха. Хĕр пушшех тем шутлама пултарать. Вĕсен хушшинче нимĕн те çук. Куçа курăнман нимĕнле хĕлĕх те çыхăнтарса тăмасть вĕсене. Çавăнпа хăвна яланхи пекех тытмалла: калаçмалла, шӳтлемелле, кулмалла. Ара, тĕнчере пĕр япала та хăй вырăнĕнчен хускалман. Хĕвел хăй çулĕпе сенкер тӳпе тăрăх тухăçран анăçалла шăвать. Кăнтăртан лăпкă çил вĕрет, тулса çитнĕ ыраш сулăмлăн, кăшт сисĕнмелле çеç хумханать. Пучахсем чашăлтатаççĕ, пĕр-пĕрин çумне авăнса, вăрттăн тем пăшăлтатаççĕ. Тăри хăйĕн пин çул-хи шăнкăравне шăнкăртаттарать. Пур япала та хăй вырăнĕнче. Çапла, çапла, хĕр умĕнче хăвна ху ним сисмен пекех тытмалла.

Авă, Нинăн арçынла кĕске кастарнă çӳçĕ çине уяр вĕçсе пырса ларчĕ. Микулай улăм пĕрчи тытрĕ те уяр çулне пӳлчĕ. Лешĕ тӳрех улăм пĕрчи çине куçрĕ.

— Ман уяр, — терĕ Нина, улăм пĕрчине тытса илсе. — Ман уяр — ман телей!..

Ытла та ачалла пулса тухрĕ. Микулая ку питĕ килĕшре. Кун пек чухне чĕлхе-çăвар çыхланмасть. Ахаль мар ĕнтĕ Нина та хаваçлансах такмаклама тытăнчĕ:

 

Вир-вир, вир-уяр,

Çунаттуна сар, уяр!

Уяр пулсан — çӳлелле,

Çумăр пулсан — çĕрелле...

 

Хĕр сăмахне итленĕ пекех, сарă чăпар уяр çуначĕсене сарчĕ те çӳлелле вĕçсе кайрĕ.

— Савăн, комбайнер! — терĕ Микулай тĕм-хура куçĕсене вылятса. — Уяр çӳлелле вĕçсе кайрĕ... Çанталăк уяр пулать...

— Çанталăкĕ пулĕ те, пирĕн савăнмаллиех çук-ха, — пăшăрханнăн хуравларĕ Нина. — Ларатпăр авă... Йӳçĕхичченех...

Вăл каллех хăйне хăй ӳпкелеме тытăнасран сыхланса, Микулай ытахальтен çеç ыйтрĕ:

— Нина, епле эс çакăн пек сарă хĕр пулнă-ха? Чăваш хушшинче хурисем ытларах. Ман йышшисем. Мана шкулта «хăрăк шанкă, тикĕт пуç» тесе витлетчĕç. Эс, авă, сап-сарă.

— Анне мана авăн çапнă вăхăтра çуратнă, — терĕ Нина. — Ыраш улăмĕ çинче... Атте вăрçăра... Ĕçлекен пулман, — хĕрĕн сăнĕ сасартăк салхуланса тĕксĕмленчĕ, анчах вăл шӳтлесе ирттермĕ тăрăшрĕ. — Вăт вара ман çӳç те ыраш улăмĕ тĕслĕ пулнă.

— Çук, Нина, — хирĕçлерĕ ăна Микулай, — Ыраш улăмĕ мар, Улăм шултра та хытă япала. Сан çӳçӳ... епле калас? Йĕтĕн сӳсĕ. Çемçе те йăлтăркка çутă.

— Чăнах-и? — хĕрĕн кăн-кăвак куçĕсем тĕлĕнмелле ялкăшса çуталчĕç.

— Чăнах.

— Апла мана та шкулта пит тĕрĕс витленĕ.

— Мĕн тесе?

— Йĕтĕн çӳç, йĕтĕн çӳç, шăртласан та тӳс, тӳс... Пуçтах ачасем пĕрмаях çак сăвва каласа çӳçрен туртатчĕç... Хам эпĕ йăвашчĕ... Пирĕн пĕтĕм ратти çавăн пек. — Йăваш ратти. Аттене Йăваш Макçăм тесе чĕнетчĕç. Мана — Иăваш Макçăм Нинукĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн