Электронлă вулавăш

1

Пăрланнă çăпатисемпе шаплаттарса, Иркка чупса çитрĕ, шӳрпе шăрши сарăлнă пӳрте раштав сивви илсе кĕчĕ.

— Анне, анне, — терĕ вăл, сывлăшне çавăрмасăрах, — Вилюксен стутенси килнĕ. Эпĕ Вилюксем патне кайса курам-и?

— Халь килчĕ-и? — ыйтрĕ тĕпел кукринчен апат пĕçерекен амăшĕ.

— Халь килчĕ. Пар лашапа. Ямшăкĕ лапсăркка тăлăп тăхăннă. Пӳрте кĕрсе тăмарĕ, укçине илчĕ те каялла вĕçтерчĕ.

— Тин килчĕ пулсан, чăрмантарса ан çӳре, хĕрĕм. Вăл шăннă та пулĕ, килте калаçмалли те нумай-тăр.

— Çук, стутенсă шăнман вăл. Унăн та тăлăпĕ лапсăркка. Çуна çинчен анчĕ те тăлăпне йӳле ячĕ...

Турăш кĕтесĕнче кĕнчеле арласа ларакан аппăшĕ йĕрĕлчеллĕ йĕкине пĕтĕрме чарăнсах кулса ячĕ:

— Пирĕн Иркка пурне те курать вара. Каснă-лартнă хыпар хутаçĕ ĕнтĕ.

— Чăнах, аппа! Тăлăпне йӳле ячĕ те — тумтирĕ хура пуставран çав, умĕнче икĕ рет çап-çутă тӳме. Картузĕ какартлă.

Ку сăмахсене вара Иркка аллисемпе хăлаçлансах каларĕ.

— Ан чăрмантарса çӳре вĕсене, — терĕ амăшĕ.

— Анне, эпĕ пĕччен кĕместĕп. Хамăр кас ачисем пурте кĕретпĕр, терĕç.

— Ытти ачасемпе пĕрле пулсан, кĕрсе курах-çке, — килĕшрĕ амăшĕ.

Иркка пӳртрен вăркăнса тухрĕ.

Вилюксен тĕлне ачасем пухăннă. Пысăкраххисем те пур кунта, пĕчĕккисем те çитсе тăнă.

— Кĕрер-и? — ыйтаççĕ пĕр-пĕринчен.

— Атьăр, кĕрер...

— Çиленсен?

— Çиленмĕç...

— Вилюк амăшĕ пӳрте сивĕтетĕр тесен?

— Апла калас çук...

— Тӳмисем епле йăлтăртатса тăраççĕ, куртăр-и?.

— Эпĕ какартне те куртăм. Йăлтăртатать кăна!

— Мĕн вăл, стутенсă тени?

— Пы-ысăк шкулта вĕрĕнекене калаççĕ.

— Миçе хутлă вара вăл пысăк шкул?

— Пилĕк хутлă.

— Уй-уй-уй!..

— Вĕренсе тухсан тиек пулать-и вăл?

— Учитель пулмалла...

— Çук, Вилюксен Микули вăл Атăл урлă кĕпер хываканни пулать.

— Вăл чугун çул хываканни те пулать. — Атьăр, кĕрсе курар!

Вăтакас урамĕнчи ача-пăча пĕрин хыççăн тепри Вилюксен пӳртне кĕпĕрленсе кĕрет. Ачасен урисем айĕнчен раштав сивви шурă сурăх пулса явăнать.

— Вĕçĕ пулать-и? Ай, тур-тур! Пӳрте сивĕтсе яратăр-çке, мур ачисем! — тесе илет Вилюксен амăшĕ.

— Пурте кĕччĕр ĕнтĕ, — тет тин килнĕ ывăлĕ. — Вĕсен мана курас килет пулĕ-ха.

Чи юлашкинчен Иркка вăрт-варт кĕчĕ те алăк урати çинех вырнаçса тăчĕ.

— Мĕнле пурăнатăр, ачасем? Паян кунĕпех çырмара ярăнтăр пулĕ-ха? — ыйтрĕ Николай.

Ачасем, шыв сыпнă пек, пĕри те чĕнмеççĕ. Куçĕсене чарса пăрахнă та тĕлĕнмелле çын çине пăхса тăраççĕ. Чăнах та тĕлĕнмелле: стутенсă пиншакĕ çинче икĕ рет йĕс тӳме, сухалне хăй яп-яка хырнă, сивĕпе хĕрелнĕ пичĕ ытла та кăмăллă. Тутисем кăшт кулаççĕ, куçĕсем ачасем çине юратса пăхаççĕ.

Ачасем алăк патĕнче тĕршĕнсе тăраççĕ, пĕри те сăмах чĕнме хăймасть, сайра хутран хăш-пĕри, çăварне çанă вĕçĕпе хупласа, ӳсĕрсе илет.

— Мĕншĕн пĕри те чĕнместĕр-ха? — ыйтрĕ Николай амăшĕ, алăк патне пырса.

— Вĕсем пиччерен вăтанаççĕ, — пуриншĕн те пат тӳрĕ каласа хучĕ сĕтел хушшинче апат çисе ларакан вунă çулхи Вилюк.

— Вăтанмаççĕ вĕсем манран, акă халех шăкăлтатма пуçлаççĕ, — терĕ Николай, ачасем умне пуканпа шуса пырса. — Эсĕ мĕн ятлă-ха? — ыйтрĕ вăл малта тăракан чи пĕчĕк ачаран.

Пĕчĕк ача пысăк çĕлĕкне хăвăрт çеç хывса хул айне хĕстерчĕ те, Николай куçĕнчен пăхса;

— Хĕлле — Хĕлип, çулла — лĕпĕс! — терĕ.

Николай сасăпах кулса ячĕ. Ачасем те çăварĕсене хупласа хи-хик! тесе илчĕç.

— Ун пек урамра çеç мăшкăллаççĕ ăна, хăй вăл Хĕлип ятлă, — терĕ Хĕлипрен кăшт кăна пысăкрах ача, Николай çине пăхса.

Хĕлип, пăрланнă çăпатисемпе кĕптĕртетсе, ачасем çине çаврăнса пăхрĕ.

— Лĕпĕш урине каптăрма сырнă пулас, — юнашар тăракан Кĕтерука ерипен кăна калас тенĕччĕ Иркка, анчах кулса янипе хытах тухрĕ.

Ачасенчен урăх пĕри те чăтса тăраймарĕç, ушкăнĕпех хыттăн кулса ячĕç.

— Епле маттур ачасем! Анне, пăх-ха вĕсене: епле ăслă та типтерлĕ! Çаксене вĕрентме май пулсан, халăха кирлĕ çын мĕн чухлĕ пулĕччĕ: врач, учитель, инженер!.. Çапла çав. Пуппа вăрман улпучĕн ачисем çеç ирĕклĕн вĕренеççĕ.

— Эсĕ Атăл урлă кĕпер хываканни пулатăн-и? — кĕтмен çĕртен ыйтрĕ пĕр хĕрача, тутăр вĕçĕсене турткаласа.

— Кĕпер хываканни пулатăп...

— Чугун çул та хыватăн-и? — Николай каланине пӳлсе темиçен пĕр харăс ыйтрĕç ачасем.

— Чугун çул та хыватăп...

— Пирĕн ял çумĕпе хывăн-и чугун çул?

— Акă, анкартисем хыçнех чугун çул хывăпăр.

— Вара пирĕн анкарти хыçне станци тăвасчĕ...

— Эх, чугун çул тухса курнă пулăттăмăр...

— Тухса курăр-çке. Микула, апат сивĕниччен ларса çи-ха. Ачасем, эсир татах килсе куратăр акă. Халĕ аннӳсем патне кайăр ĕнтĕ, — терĕ Тарук аппа.

Чи хыçалта тăракан Иркка Тарук аппа каласа пĕтеричченех алăка уçрĕ те вĕлт çеç турĕ, ун хыççăн пурте пĕрне-пĕри тĕрткелесе тухрĕç. Чи хыçалти Хĕлип алăка хупма вăй çитереймерĕ. Тарук аппа чупса пырса алăка хупрĕ.

— Хĕлле — Хĕлип текенни кам ачи пулчĕ çав? — ыйтрĕ Николай амăшĕнчен.

— Ямшăк Михали ачи.

— Тата сар тутăрлă хĕрача камсен?

— Ирккана та паллаймастăн-çке эсĕ, — терĕ шăллĕ.

— Камсен Иркки?

— Кӳршĕ Станук Макçин хĕрачи вăл, — терĕ амăшĕ.

— Лисук йăмăкĕ апла?

— Лисук йăмăкĕ çав. Епле паллаймарăн?

— Лисук пек мар та...

— Аппăшĕ пек мар çав. Лисук вăл çаврака питлĕ, çап-çутă та сап-сарă, сар чечек пек илемлĕ. Йăмăкĕ тĕттĕмрех. Тата, мĕн-ха, Макçин, унăн, питĕ пысăк хуйхă пулчĕ.

— Мĕн апла?

— Тăватăм кун каç лашине вăрласа кайнă.

— Витеренех-и?

— Витерен. Сăлăп янине пăрнă та лашине вара, тăватă урине çăпата сыртарса, пахча витĕр çавăтса тухнă. Çул çине тухсан — тахăш еннелле кайнă: çул çӳрен пурте çăпаталлă.

— Пысăк инкек апла Макçи пиччен...

— И-и, пысăк пулмасăр. Пĕр ят çĕрĕпе пурăнакан çынна лаша илесси питĕ йывăр ĕç вăл.

— Халĕ те пĕр ятпах пурăнать-и?

— Пĕр ят анчах. Çĕр валеçнĕ вăхăтра ывăлĕ çуралайманччĕ. Верукне вара вун улттăрах качча парса ячĕ.

Ялти пурнăç çинчен калаçса, Тарук сĕтел çине апат хатĕрлерĕ. Пысăк çатма çинчи хуплăва тăватă пая касса хучĕ.

— Çи-ха, çи, Микулай, сысна какайĕнчен турăм ку хуплăва. Хулара капла пĕçермеççĕ пулĕ. Кил-ха, сăра ĕç. Кăна раштав ячĕпе пылпа тунăччĕ.

— Анне, эсĕ мана хăнана сăйланă пек сăйлатăн.

— Ара, хăнаран та хăна халь эсĕ. Пирĕншĕн сан пек кĕтнĕ хăна пулма та пултараймасть. Виçĕ çул килсе курмарăн-çке.

— Ан ӳпкеле, анне. Вăхăт пулмарĕ. Вĕренме укçа кирлĕ, укçине ĕçлесе илес пулать. Эсир мана пулăшаймастăр. Хăвăр та аран-аран пурăнкалатăр.

— Инкек-мĕн сиксе тухмасан, хамăра хамăр пурăнкалăпăр-ха. Çав Макçин пек хурлăх сиксе тухсан вара... Лашана вăрласа каясран кашни çĕр чĕрем вырăнта мар. Ахаль те ури ялтах та...

— Çав Варлам хăйĕн кукăр алăллă ĕçне пăрахмасть иккен?

— Пăрахма-и? Пĕтĕм яла хам куçăмран пăхтарăп, пурне те хам тарçă тăвап, тесе мухтанать. Çемен мĕн курчĕ-ха ĕнтĕ: пĕрин хыççăн теприне, икĕ лашине те вăрласа кайрĕç. Чухăнлăх пусарса çитерсен, Варлам тарçи пулмах лекрĕ. Халĕ ĕнтĕ Макçие хĕсĕрле пуçларĕ.

— Атте килеймерĕ-çке. Халăх халĕ те саланман-и вара?

— Саланман. Эпир çырмаран ярăнса таврăннă чухне питĕ кĕрлетчĕç, хурал пӳртĕнче питĕ хытă харкашаççĕ пулмалла, — терĕ Вилюк.

— Ял халăхне кайса курам-ха.

— Эй, ан чăрманса çӳре, Микулай. Хăрăмĕ унта, тĕтĕмĕ...

— Эпĕ халех таврăнатăп.

Николай шинельне тăхăнчĕ те урама тухрĕ.

Хĕвел анса ларни нумаях пулмасть — тĕттĕмленме те ĕлкĕрнĕ. Хура тӳпере сиввĕн те вичкĕн йăлтăртатакан çăлтăрсем пăч-пач курăна пуçларĕç. Чӳречесенчен ӳкекен хĕрлĕрех çутă шурă юра кĕрен сăн кĕртет. Шартлама сивĕ сывлăшра шăтăрт та шăтăрт ура сасси таçтанах илтĕнсе тăрать. Кашни пӳрт, кашни хӳме, кашни йывăç Николая ача чухнехине аса илтерет. Çак урамсемпе çырмасенче Николай юлташĕсемпе пĕрле пилĕк таран йĕпенсе пăрланичченех конькипе ярăннă. Нумай чупса çӳренĕшĕн амăшĕ ăна вăрçатчĕ те пăрланса ларнă тумтирне кăмака çине типĕтме çакатчĕ. Ирпе, çутăлса çитичченех, тумлантарса шкула ăсататчĕ. Шкул кӳршĕри ялтаччĕ, Николайсен ялĕнчен пилĕк çухрăмра. Николай утса мар, чупса каятчĕ, пĕчĕк ещĕкре вара ручкипе кăранташĕсем шăкăр-шăкăр калаçса пыратчĕç. Ывăнарах çитсен вăл, хулленрех утнă май, юр çине патак вĕçĕпе хăйĕн ячĕпе хушаматне çыра-çыра хăваратчĕ.

Ачалăха аса илнĕ чух çутçанталăк ума яланах илемлĕн тухса тăрать. Çулла çумăр чашкăрса иртмессерен, асамат кĕперĕ карăннă пек, хĕллехи шартлама сивĕре те виçĕ хăлхаллă хĕвел илемлĕн туйăнать. Ача чухне вучахра пĕçернĕ юман йĕкелĕ те çав тери тутлă пек, чĕлхе çинче кĕрпекленсе ирĕлнĕ пек, халĕ те тăрана пĕлми çимелле пек туйăнать. Ача чухнехи кунсен тĕркĕшĕвĕсенчен чи хитрисене çеç чĕрере хăварас килет, ыттисене, кăмăла хуçаканнисене, çӳп-çап пек, асран кăларса пăрахас килет, вара ача чухнехи пурнăç, ĕмĕт-шухăшсемпе тĕрленсе, тĕлĕнтермĕш юмах пек пулса тухать. Кĕрхи çумăр айĕнче, хĕллехи сивĕре тăр-тăр чĕппи тытнине, çĕнĕ тырă умĕн выçă ларнине Николай айккине тăратса хăварать — çĕр çинче хăйне мĕскĕне хурас килмест.

Вăл, ача чухнехи пĕр юрă кĕввине аса илсе, илтĕни-илтĕнми шăхăркалать те, мĕн иртсе кайни каллех унăн шухăшне хупласа илет. Николай ăста вĕреннĕ. Арифметикăпа физикăна уйрăмах аван пĕлнипе учительсене те, инспекторсене те тĕлĕнтерсех яратчĕ. Анчах, ялти ултă çул вĕренмелли шкула пĕтерсен, малалла вĕренес ĕмĕчĕ татăлчĕ. Çуркунне. Илемлĕ кăвак тӳпере пĕр пĕлĕт татăкĕ те çук, хĕвел кăмăллăн çутатса, пĕтĕм чĕрчуна ăшăтать. Сайхах тăрринче çĕклем пек ыраш улăмĕ çинче выртакан Николайшăн анчах тĕнче илемĕ кайнă, унăн сивĕ чĕрине хĕвел те ăшăтаймасть. Вăл хăйĕн малалла вĕренес çулĕ татăлнине пĕлнĕренпе çĕрле те куç хупман, çынсене те сăмах чĕнес килмен, тантăшĕсемпе те выляма кайман.

— Мĕн тăвăпăр ĕнтĕ, ачам? Пире турри çапла хушнă, — тесе лăплантарма пăхнă амăшĕ, — атте-анне те, асатте-асанне те çырусăр ĕмĕр ирттернĕ. Пирĕн те иртсе пырать, санăн та çаплах иртсе кайĕ.

Сăмахсем ачине мар, амăшне хăйне те йăпатма пултарайман. Вăл пĕччен чухне, таçтан кĕтмен çĕртен шанчăк сиксе тухасса ĕмĕтленнĕ пек, ачи валли пĕр кĕпе çĕлерĕ, çурхи кăчкă çăмĕнчен пӳрнескеллĕ алсиш çыхса хучĕ. Хăйĕн ăшĕ çуннине амăшĕ темле пытарсан та, Николай ăна сиснĕ.

Николай хуйхине епле пулин те пусăрăнтарас тесе лупас çинче выртнă чухне, вĕсен хапхинчен кĕтмен çĕртен кăвак сухаллă ватă инспектор пырса кĕчĕ. Вăл кĕлет умĕнче ларакан Николай ашшĕ патне пычĕ те унпа пайтахчен калаçса ларчĕ.

— Сирĕн Николая вĕрентесех пулать, — терĕ вăл юлашкинчен.

— Вĕрентесчĕ те, укçа çукки кастарать, — терĕ ашшĕ. Пысăк çын умĕнче хăйĕн чухăн пурнăçĕ çинчен калани ăна вăтантарчĕ пулас: вăл пуçне лаштах усрĕ...

Инспектор сиксе тăчĕ, икĕ аллине хыçалалла тытса, уткаласа çӳреме пуçларĕ:

— Сире савăнма турă ăслă ача панă, — терĕ вăл, — ун пек ача сайра çуралать. Эсир ăна вĕрентсе тертленнĕ чух пĕр тенкĕ парсан, кайран сире вăл пин тенкĕ парĕ. Сире кăна-и? Халăха ăслă çынсем, хуйхă-суйхăллă пурнăçра вăй пĕтсе çитнĕ чух утма туя тыттаракансем, шанчăк паракансем кирлĕ. Ăнлантăн-и?

— Пĕлетĕп те-ха, ырă çыннăм, терт килнĕ чух терменĕм çук, — терĕ ашшĕ, хăй темле пысăк айăпа лекнĕ пек, инспектор çине пăхса илчĕ те каллех пуçне усса сăмахне тăсрĕ. — Пĕртен-пĕр лашам та ĕнем пур. Вĕсене сутса ярсан, пĕтрĕ вара пурнăç.

— Николая аван вĕреннĕшĕн манран парне, — терĕ инспектор, пиншак кĕсйинчен хăвăрт тем кăларса.

— Ан таткаланăр, ырă çыннăм, — терĕ ашшĕ, илесси килсен те илменçи пулса.

Николай ашшĕн ал тупанĕ çинче çап-çутă ылтăн укçа-йăлтăртатнине асăрхарĕ.

— Çулĕ йывăр та телейлĕ пулĕ, — терĕ инспектор, Николай ашшĕ аллине чăмăртаса. — Ман каймалла.

— Пӳрте кĕрсе тухăр. Çăмарта та пулин тутанăр, — терĕ ашшĕ, унпа юнашар утса.

— Тепре килсен, — терĕ инспектор, вĕрлĕк хапхана чĕриклеттерсе уçса хупнă май.

— Хапхан тăпси тутăхнă, шăрчăк пек юрлать, — терĕ ашшĕ ним калама пĕлмен енне.

Инспектор кайсан, Николай амăшĕ сиксе тухрĕ шăппăн пăшăлтатма пуçларĕ:

— Эсĕ мĕн, ăсран тайăлтăн-и?

— Ма вара?

— Эпĕ, яту тумлă çын пӳрте кĕресрен шикленсе, кăмака хыçĕнче ларатăп. Эсĕ пур...

— Мĕн пулчĕ?

— Пӳрте кĕрсе тухма чĕнетĕн тата...

— Кĕрсен, питĕ аванччĕ...

— Ах, тăр ухмах... Ун пек чаплă çынна епле пăхма пĕлмелле!

— Ан лăрка-ха уссăра, карчăк, — терĕ ашшĕ, Тарук патнерех пырса, — кайса ларар-ха, канашлар.

— Мĕн канашĕ тата?

— Микулай пирки.

— Эпĕ леш çын каланине ылтăн пĕрчĕ суйланă пек тимлĕ итлесе тăтăм, — терĕ арăмĕ. — Микулая куккăшĕ патне, Хусана, ăсатас пулать. Ун ачи-пăчи çук. Пристаньре, тен, Микулай валли те ĕç тупса парĕ. Ĕçлетĕр кĕркуннеччен, укçа тутăр.

— Микулай! — тесе кăшкăрчĕ ашшĕ.

Николай, юнтармăш ятне илтес мар тесе, лупас çинчех выртрĕ, ашшĕпе амăшĕ пӳрте кĕрсен çеç унтан анчĕ, нимĕн те илтмен-пĕлмен пек пулса, нăкăт хуллинчен тунă шăпăр илчĕ те килкартине шăлма пуçларĕ. Шухăшсем малалла та малалла вĕçрĕç. Хусана çитрĕç, вара Питĕре те куçрĕç...

Шухăша вĕçме чаракан пĕр сас-чӳ те пулман, çавăнпа Николай хурал пӳрчĕ патĕнчи тарăн кĕрт патне çитичченех иртсе кайнисене аса илсе пычĕ.

 

2

Ĕлĕкренпех хăратса тăрать çынсене хурал пӳрчĕ. Акă, унăн пĕчĕк чӳречисенчен юр çине çутă тăваткаллăн ӳкет. Çав тăваткалта лапсăркка пуç мĕлки пур. Вăл çăварне татти-сыпписĕр уçса хупнипе хурал пӳртĕнчи шав çав мĕлке çăварĕнчен тухнă пек туйăнать. Николай хурал пӳрчĕ çине мар, мĕлке çине тĕлĕнсе пăхать: ун çăварĕ çаплах уçăлать те хупăнать, сухалĕ пĕрре каçăрлать, тепре усăнать.

— Мĕлкинчен палласа илейĕп-ши-ха? — хăй ăшĕнче куларах шухăшларĕ Николай.

Мĕлкен мăйăхĕ патне хура алă пычĕ те сиккеленме-тытăнчĕ, çăварĕ çаплах мĕкĕл-мĕкĕл тăвать.

— Мăйăхне пĕтĕрет иккен, — шухăшларĕ Николай. — Кам вара ку, текех палкаканскер?.. Чиркӳ старости Муçук-çке, — палларĕ те вăл хурал пӳрт алăкĕ умне пычĕ, кантраран тунă хăлăпне туртса, алăка çухăртса уçрĕ.

Йӳçсе пăнтăхнă вĕри сывлăшпа тапак тĕтĕмĕ çухăрашса харкашакан сасăсемпе пĕрле пĕтĕм алăк анлăшĕпе тапса тухрĕ, раштав сиввин пĕр шурă путекне те аялтан. шăвăнса кĕме памарĕ, каялла тĕртсе кăларчĕ. Çăра йӳçенкĕ сывлăш Николай пырне ларчĕ, куçне касма пуçларĕ. Хурал пӳрчĕн пĕренисем те, маччи те çĕр кăмрăкĕ тĕслĕ хăрăмпа витĕннĕ. Лутра кăмака çине, тĕпелти, тăрăхла сак çине, урайне çынсем ларса тулнă. Николай кĕнине курсан, кăткă йăвине шыв сапнă пек, пурте пĕр харăсах лăпланчĕç, чĕлĕм паккани, хутран-ситрен хăйăлтатса ӳсĕрни кăна илтĕнчĕ.

— Аван-и, сывă-и, ял халăхĕ? — терĕ вăл, аллине картузĕ çумне салтакла тытса.

Çынсем хускалса илчĕç, пуçĕсене сăвăр пек çĕклесе пăхакансем те пулчĕç, анчах сăмах чĕнекен тупăнмарĕ, хăйсем пурте усал ĕçе пухăннă пек пулнинчен шикленчĕç.

— Сан ывăлу мар-и ку? — Петте хăлхинчен пăшăлтатса ыйтрĕ Станук Макçи.

— Аçа çаптăр! Ара, Микула, эсĕ мар-и? — çухăрса ячĕ Ямшăк Михали, урайĕнчен яштах сиксе тăрса.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн