Электронлă вулавăш

— Мĕн тăвас-ха, Корней Хрисанчă? Вĕсем пурте пĕр харăс тăчĕç.

— Эсир пĕр харăс тăраймарăр пулать? Хăвăр правăсене хӳтĕлеме вĕренес пулать?

— Епле майпа?

— Михаил Архангел ушкăнне кĕмелле. Вăл сире хӳтĕлекенни.

— Çапла пулĕ çав, кĕмеллех пуль, Корней Хрисанчă, — Муçук хайне тăма вырăн тупайман пек явкаланса çӳрерĕ.

Тулли чиркӳре Муçукпа улпут умĕнче çип çапнă пек çул уçăлчĕ. Вĕсем хыççăн Лисук та çич-сакăр утăм малалла иртрĕ. Кунтан ĕнтĕ турăшсем те, тĕтĕм мăкăрлантаракан кадилне суллакан пуп та, хĕвел çутипе йăлтăртатакан иконостас умĕнче юрласа тăракан çынсем те курăнаççĕ; çав çынсем пуппа пĕрле вăрăм юрă пуçларĕç. Пĕтĕм халăх урайне пĕр харăсах чĕркуçленсе ларчĕ. Лисук та чĕркуçленчĕ, сăхсăхса илчĕ.

— Эй, çӳлти аттемĕр! — терĕ вăл, тутисене сиктернĕ май пăшăлтатса. — Эсĕ итле мана, мĕскĕне, Вăтакасри Станук Макçи Лисукне. — Вăл урайне çамки лекичченех пуççапма тăчĕ, анчах ăна тăвăр кĕрĕк аплах авăнма памарĕ. — Эсĕ, пӳлĕх турă, эпĕ çуралнă киле, атте-аннене, йăмăкпа шăллăма, мана та çăмăллăх пар. Пире, апăршасем тесе, ан тирке...

Лисук малта, иконостас çинче, яка хура çӳçлĕ, шĕвĕртерех хура сухаллă Христоса курчĕ. Унăн пуçĕ тавра сарлака çутă ункă пур; тепĕр ӳкерчĕк çинче пĕр паттăр çын шапа лĕкки тĕслĕ çĕлене сăнăпа чикет. Лисук, кĕлтума ирĕкрех пултăр тесе, кĕрĕкĕн пĕр тӳмине вĕçертрĕ, урайне çитичченех пуççапса, çаплах турăпа калаçрĕ:

— Эй, аслă турă, çĕлен-калта пирĕн ялта та пур. Çавăн пек çын пирĕн лашана вăрласа кайрĕ. Варлам хушнипе Тихха айкашнă тесе калаçаççĕ ял çинче. Çавсене пурăнма çут кун ан пар; вĕсене хир варринче аçа çапса вĕлертĕр! Пире çĕнĕрен лаша илме хăват пар, аттепе аннене хĕрхенмесен те, йăмăкпа шăллама хĕрхен. Вĕсем çĕр çинче пĕр çылăх та туман, чĕрисем ту айĕнчен тухакан çăлкуç пек таса. Манăн йăмăкăм Иркка ятлă. Эсĕ ăна, хăватлă туррăм, вĕренме пулăш: пысăк хулана кайма, вырăсла вĕренме... Вăл вĕреннĕ çын пуласшăн. Манăн ĕнтĕ хĕр ĕмĕрĕ иртет, санран нимех те ыйтмалли çук, çапах мана та манса ан кай — çичĕ ют килĕнче патак çимелле ан пултăр...

Юрă пĕтрĕ. Çынсемпе пĕрле Лисук та, юлашки хут сăхсăхса, ура çине тăчĕ. Халăх умĕнче пуп уткаласа çӳрет, ун çинчи риза çуртасен çутипе вут пек йăлтăртатать.

— Хура халăх! — терĕ хулăн сасăпа пуп, виçĕ пӳрнине пĕрле тытса сылтăм аллине çĕклерĕ. — Самана йывăрланса çитрĕ, çĕр çинче çылăх нумай. Çынсем ăна сиссе илеймеççĕ, вара турра... И-ик!.. вара турра айăплаççĕ, çĕр чăтса тăми усал ĕçсем тăваççĕ. Пирĕн ялта çапла турра маннă ирсĕр çынсем чиркĕвĕн икĕ чӳречине патакпа çапса çĕмĕрсе хăварнă... И-ик!.. çĕмĕрсе хăварнă...

— Ӳкĕт сăмахне апла калакан марччĕ-çке, — тесе шăппăн каласа хурать Лисук çумĕнче тăракан пĕркеленчĕк питлĕ пĕр карчăк.

— Сыпнă пулас, чĕлхи çыхланать, — терĕ тепĕр карчăк.

Кĕлĕ пĕтрĕ. Лисук, тантăшĕсене тупса, вĕсемпе пĕрле килнелле утрĕ. Анаткаспа Вăтакас хушшинче сăрт çинче ларакан ултшар ураллă кивĕ капансем умĕпе иртрĕ; капансем çинчен, юра хускатса, пĕр ушкăн кăвакарчăн вĕçсе хăпарчĕ. Тăкăрлăкран пĕр лаша кӳлнĕ çара çуна сиксе тухрĕ, ун çине çамрăксем ыталанса тăнă. Вĕсем тутăрсемпе сулаççĕ. Лисук çул çинчен пăрăнса тăчĕ.

Çичĕ каччă хушшинче Лисук тантăшĕ — Анаткас ачи Павлуш та пур. Йăл-йăл хура куçĕпе ял çинелле пăхса, вăл юлташĕсемпе пĕрле хурлăхлă салтак юрри юрлать. Ялти çамрăксем Лисука Павлуш çумне хушатчĕç. Тĕтĕм вутсăр тухмасть, теççĕ. Чăнах та, килĕштерни пулнă пулмалла, анчах юрату чуна савăнтармалăх чечек пек сарăлаймарĕ: Павлушăн салтак ячĕ тухрĕ, Лисука çичĕ юта çураçрĕç.

Тăкăрлăкран тухсан, лав çул çине пăрăнчĕ. Çав самантра Павлуш хăй çине хурлăхлăн пăхса тăракан Лисука курчĕ. Унăн сăн-пичĕ улшăнса кайрĕ, хăй вара вăхăтлăха шăпах пулчĕ. Унтан мăйĕ урлă çакнă икĕ кĕрен тутăрне алла илчĕ те, вĕсемпе Лисук еннелле сулкаласа, хыттăн юрласа ячĕ:

 

Каракуль калпак

Пул эс, Лисук,

Каракуль калпак

Пул эс, Лисук,

эс Лисук, —

Пуçа тăхăнса

Каям сана,

савнă Лисук!

Пурçăн тутăр

Пул эс, Лисук,

Пурçăн тутăр

Пул эс, Лисук,

эс Лисук, —

Мăя çыхса

Каям сана,

савнă Лисук!

 

Павлуш çакна çĕр çывăрмасăр Лисук çинчен шухăшланипе юрласа ячĕ ĕнтĕ. Юррине вăл малалла та тăсрĕ, анчах хăвăрт чупакан лаша каччăсене пĕр самантрах инçете илсе кайрĕ; юрă сăмахĕсене уйăрма пулмарĕ вара.

Лисук Павлуш юррине сывлама чарăнсах итлерĕ. Юрă илтĕнми пулсан, вăл тахçанччен хăйĕн чĕри тапнине итлесе тăчĕ. Юлташĕсем чылай инçе кайрĕç.

— Мĕншĕн çак Павлуш вырăнне ман упăшка пулассине илсе каймаççĕ-ши? — шухăшларĕ Лисук, хулленрех утма пуçласа; унăн халĕ пĕччен пулас килчĕ. Тарăн шухăша путса, нумайччен пĕччен утрĕ вăл.

Пӳрте кĕрсенех ун умне Иркка пырса тăчĕ; вăл Лисукпа пĕр вĕçрен çĕленĕ хăмач çип кĕпепе, хăйĕн сарă тутрипе.

— Аннепе атте хăнара, хĕвел çути ак çак тĕле ӳксен, кукăльсене кăларма каларĕç, — терĕ вăл, урама тухакан чӳрече янахĕнчен пĕр шит те икĕ пӳрне виçсе.

— Апатланнă-и эсир? — ыйтрĕ Лисук, пурçăн тутăрне салтса.

— Пире анне кăвас тĕп икерчи çитерчĕ, — терĕ урайĕнче ларакан Петюк. — Аппа, кур-ха, ман лашасем мĕн турттараççĕ?

Петюк пушăтран çĕлесе тунă кӳме пекскере икĕ пушăт лаша кӳлсе янă, çиппе кăкарнă.

— Мĕн турттараççĕ ара? — ыйтрĕ Лисук.

— Лавккаран кăнахвит тиесе килеççĕ. — Вăл кимĕ пекки çине виçĕ канфет хунă.

— Атте сан валли те кăнахвит хăварчĕ, — терĕ Иркка, пукан лартрĕ те, ун çине хăпарса, çакăнса тăракан пештĕртен виçĕ канфет кăларчĕ. — Пурте сана, аппа!

— Мана пĕрне çеç пар, иккĕшĕ иксĕре пултăр! — терĕ Лисук, автан ӳкерчĕклĕ канфет хутне уçса.

— Аппа, кĕмĕл хутне мана пар. Асту, ан çур! Лисук ăна кĕмĕл тĕслĕ хут пачĕ.

— Петюк, эсĕ те пар.

— Памастăп!

— Эпĕ сана хамăн пĕр кăнахвитне парăп, эсĕ кĕмĕл хучĕсене пар.

— Мĕн тума?

— Кирлĕ.

— Улăштар, Петюк, улăштар, — хутшăнчĕ аппăшĕ. Петюк улăштарчĕ. Иркка сăхманне тăхăнса, алкумне тухса кайрĕ. Вăхăт нумаях та иртмерĕ, алăк уçăлчĕ те алăк тăваткалĕнче Иркка курăнчĕ.

— Курăр! — терĕ вăл.

Лисукпа Петюк йăлт çаврăнса пăхрĕç те кăкăрĕпе хырăмне мала мăкăртса салтакла тӳп-тӳрĕ тăракан Ирккана курах кайрĕç. Ун сăхманĕ çинче кĕмĕл хутпа чĕркесе тунă икĕ рет тӳме йăлтăртатать. Çӳçне, Николай пекех, каялла ярса туранă.

— Эпĕ стутенсă! — терĕ мăнкăмăллăн Иркка. Лисук, мерчен шăрçа сапаланă пек, илемлĕ сассипе ахăлтатса кулса ячĕ:

— Арçын аппах эс, Иркка!

Эпĕ Питĕр хулинче вĕренекен стутенсă! — терĕ тепĕр хут Иркка. Вара сарă тутăрне пуçне çыхрĕ те урама юлташĕсем патне выляма тухса кайрĕ. Лисук, сак çине выртса, каçса кайсах кулса юлчĕ. Вăл хăйне çураçса кайнăранпа пĕр самант та хавасланса курманччĕ. Халь кулни, нумая мар пулин те, йывăр шухăшсене салатса ячĕ, чунĕнче тĕксĕм пĕлĕтлĕ кун иртнĕ пек пулчĕ, хĕвел тухнă пек туйăнчĕ.

 

5

Каçалапа хĕрĕнкĕ çынсен ушкăнĕсем курăна пуçларĕç. Пĕчченшер утаканнисем те пур. Кашниех, хăй çĕр çинче пурăннине палăртасшăн пулнă пек, пĕр-пĕрне пĕтĕм вăйран: «Тавси!» тесе кăшкăрать. Теприн юрлас килет, сасси тухмасть пулсан вара, шик! те шик! шăхăрать.

Шăлапир сăхман тăхăннă, пилĕкне пир пиçиххи çыхнă Тихха кĕлет кĕтессинчен пăрăнчĕ те, Варлам хапхи патĕнче хыçлă çунасем тăнине курса, лăпах чарăнчĕ, кĕрес-ши, кĕрес мар-ши? тенĕ пек, урисене сиктеркелесе илчĕ. Çав вăхăтра ун патне таçтан Шерхулла тутар, кĕтуçĕ, килсе тухрĕ те çухаран кап ярса тытрĕ.

— Эсĕ мĕншĕн кунта ăвăс хуппине кăшлакан качака пек сиккелесе тăратăн? — терĕ вăл, тĕсне çухатнă ĕçкĕллĕ куçĕсемпе пăхса. — Варлам патне кĕрсе пырна якатас тетĕн-мă? Халĕ унта сан пек çынсем пухăнман, сана халĕ шăпăр шăтăкне те лартмаççĕ. Ăнланатăн-мă? Сана пуян кирлĕ-мă? Эпĕ те пуян! Пуян-мă? Кала, Тихха! Унсăрăн пыршусене çăварунтан туртса кăларăп та чăпăркка явăп.

— Пуян, ара, эсĕ, Шерхулла. Кăçал килсерен тырă пуçтаратăн, — тет Тихха.

— Эпĕ пуян! Ăнлантăн-мă, Варлам хӳрешки! — Шерхулла, Тиххана тепĕр хут çухинчен тытса, силлесе илчĕ.

— Ăнлантăм. Ман каяс-и? — тет Тихха.

— Ман сана ăнлантармалли тата та пур-ха. Мĕншĕн эсĕ карăш пек ырхан? Начар çиетĕн-мă?

— Çăмах яшки.

— Кăçал миçе сурăх вăрларăн? Э, Тихха, сан аш çисе лармалла.

— Тупата, вăрламан.

— Эпĕ сана хăна тăвăп-ха. Атя манпа пĕрле! Шерхулла Тиххана хул хушшинчен ярса тытрĕ, хăй аллине сулкаларĕ, çур ял илтмелле кăшкăрса каларĕ:

— Пĕлетĕн-мă, эпĕ сана мĕнле хăна тăвăп. Сурăх пĕçерĕп, какайне сĕтел çине ывăспа лартăп. Вара çийĕпĕр те, сана пуçăнтан шаккăп, ан вăрла! — тейĕп. Кайран пăчăртаса тытăп та алăкран кăларса вăркăтăп, — терĕ Шерхулла, Тиххана пилĕкĕнчен ярса илсе çĕклĕрĕ, юр çине ывăтса ячĕ, хăй пĕр çаврăнса пăхмасăр утрĕ.

— Тавси,чипер абзы! — кăшкăрса ячĕ вăл, Макçи пӳрчĕ умĕнче чарăнса, çĕлĕкне хывса пуçĕ тăрринче çавăрчĕ.

Макçи васканипе сăхманне тăхăнмарĕ, хул пуççийĕнчен уртса, килкартине тухрĕ:

— Кĕрсе тух, Шерхулла!

— Ахаль, сывлăх сунса, кăшкăрса хăварас терĕм, абзы. Мулăм çук та, сассăм пур.

— Хăна пулмасан та, Шерхулла, манăн пӳрт ăшшине пулин те пăртакçă илсе кай ĕнтĕ.

— Ырă сăмах тутлă апатран лайăх! — терĕ Шерхулла, унтан вĕрлĕк хапхана уçса хупрĕ те Макçин аллине ыраттармаллах чăмăртарĕ.

— Инкене те, шĕшлĕсене те тутар абзыран салам, — терĕ пӳрте кĕрсенех Шерхулла.

Кăшт ларсан, путмар сакки айĕнчен Петюк упаленсе тухрĕ.

— Мĕн тума унта кĕрсе ларнă эсĕ, малай! — терĕ Шерхулла, Петюка алла тытса.

— Мана Иркка тутар килет, тесе хăратрĕ те...

— Тутартан нихçан та ан хăрăр, малайсем. Макçи тĕпсакайĕнчен пĕр чĕрес сăра ăсса тухрĕ:

— Лар-ха сĕтел хушшине. Калаçмалли пур. Эпĕ сирĕн ял пасарне лаша илме пырасшăн.

— Манăн пиччене, Нургалие, паллатăн пулĕ? — ыйтрĕ Шерхулла.

— Палламасăр Нургалие. Вăл ман тахçанхи пĕлĕш, çурчĕ ăçта ларнине те астăватăп. Ĕç-ха эсĕ, Шерхулла, ĕç.

— Ĕçрĕм. Ман каймалла. Кĕçĕр кӳршĕ яла çитмелле.

— Ĕçсем, Шерхулла! — Макçи хăй аллинчи куркана кĕтӳçĕ тути патнех тăсрĕ.

— Хырăм панк пулнă. Сисетĕн-мĕ? — терĕ Шерхулла хырăмне аллипе çапса. — Кăмăлна хăварас мар эппин. — Вăл янк тутарсах ĕçрĕ те куркана ӳпне туса Макçие тыттарчĕ. — Эсĕ тӳрех пичче патне кай. Вăл лайăх тутар, лашана шăлĕнчен пăхса илме пĕлет. Манăн кайтарас. Чипер лаша илмелле пултăр! — терĕ Шерхулла, Макçи аллине хытă чăмăртанă май.

— Чим, Шерхулла. Манăн та санпа пырас мар-и? Кӳршĕри ялта çĕр каçăп та ыран пасарне иртерех çитĕп.

— Питĕ якшĕ! Пуçтарăн.

Иккĕшĕ пӳртрен тухса кайсан, урамра Шерхулла хытă кăшкăрса тăсса юрлани илтĕнчĕ:

 

Кайттăр идĕм, илĕм йăкар,

Кайттăр идĕм, илĕм йăрак.

 

Ашшĕ çĕр каçмаллах кайни Лисука тантăшĕсемпе пĕрле пулма улах вырăн пачĕ. Хĕрсем, нартукан каçне ăçта ирттермелле-ши, тесе аптраса тăратчĕç. Лисук килĕнче пухăнма май пурри вĕсене пурне те савăнтарчĕ ĕнте. Вăтакас хĕрĕсем пĕрерĕн-иккĕн, виçшерĕн те пухăнса пыма пуçларĕç.

— Нартукан килсе пиллесе хăварчĕ-и? — тесе ыйтаççĕ.

Лисукпа унăн тантăшĕсене ирĕккĕн калаçма чарас мар тесе, амăшĕ пĕр çăмха çиппе йĕп илсе чикрĕ, хĕрсемĕш патне, Чинук патне, алсиш çыхма тухса каярĕ. Хăйпе пĕрле Петюка та илчĕ.

— Пирĕн пата никам та килмен, — тет хăйчикки умĕнче пĕр-пĕччен ларакан Иркка.

Хĕрсем ахăлтатса кулса яраççĕ, алăк патĕнче пĕрне-пĕри хĕстерсе тăраççĕ пулин те, тĕпелелле иртмеççĕ, мăйăр катаççĕ, тем пăшăлтатаççĕ.

Выльăха каçхи апат парса вырнаçтарсан, Лисук пӳрте васкаса кĕчĕ:

— Ма хывăнмастăр? Салтăнăр, хĕрсем! — терĕ вăл.

— Малтан, тен, урама тухăпăр-и, тесе тăратпăр эпир, — теççĕ хĕрсем.

— Нартукан юррисене юрлăпăр, урама вара çĕрлерех тухăпăр, — терĕ Лисук.

Хĕрсем тумтирĕсене алăк патĕнчи сак çине купаласа хураççĕ. Вĕсем праçник ячĕпе пасар кĕпи тăхăннă, аркисене тĕрлĕ тĕслĕ хăюсемпе чĕнтĕрсем тытнă, тĕрлĕ тĕслĕ тутăрсем çыхнă, çавăнпа та улăхри чечексем пекех курăнаççĕ. Иркка, паянхи каçа пысăк тимпе хатĕрленсе, юриех нумай хăйă чĕлнĕ, кăмакара типĕтнĕ, халĕ ĕнтĕ шартлатмасăр лайăх çунакан хăйă çутинче Лисук аппăшĕн хитре тумлă ушкăнне пăхса савăнса ларать.

Пурне те лайăхрах курас тесе, пукан çине те сиксе тăрать, шалт тĕлĕнсе каять. Вăл вĕсене кулленех тенĕ пек курнă, хăшин-пĕрин патне килне те кайса çӳренĕ, анчах ун чухне хĕрсем каплах илемлĕ мар пекчĕ. Иркка унталла та кунталла пăхкаланă вăхăтра чаршав карнă тĕпелтен уяв тумĕ тăхăннă Лисук утса тухрĕ. Унăн кĕпи çурхи курăк пек ем-ешĕл, аркисем, шалпар пирки, хутламăн-хутламăн пулса, ура кĕли таранах тăсăлса тăраççĕ, чĕрçиттийĕ шап-шурă, кăкăрĕ çине хĕрлĕ чие сапакĕсем ӳкернĕ, аркă вĕçне чĕнтĕр тыттарнă; пуçĕнче çӳçеллĕ çутă пурçăн тутăр. Ирккапа юнашар пукан хĕррине ларнă чухне Лисук мăйçыххин кĕмĕл тенкисем чăнкăртатса илчĕ.

«Нартукан лайăх вăйă иккен, пурне те илемлетет», — шухăшларĕ Иркка.

Лисук, тантăшĕсем çине пăхса, шухăша каять. Вăл чечек пек тумлă тантăшĕсене курать. Вĕсен пурин те хитре ĕмĕт пур, анчах хĕрсене пурне те тенĕ пек Лисук шăпи кĕтет. Хĕр килте ларнă чухне е хирте ĕçленĕ чухне хапха умне евчĕ çуни е урапи пырса тăрĕ, пĕкĕ çинче шăнкăрав янăрĕ.

— Сирĕн килте пушмак пăру пур тенине илтрĕмĕр эпир, — илтĕнĕ ватă евчĕ сасси.

— Пур! — тейĕ хĕр ашшĕ.

Хайхи чечек пек хĕр пушмак пăру пулса юлĕ, ăна çичĕ ют килне çавăтса кайĕç, арчари ăпăр-тапăра ухтарса тĕрĕслĕç, вара хĕр ĕмĕрĕнчен тухнă мĕскĕн çынна хитре кĕпе те, илемлĕ юрă та савăнтармасть. Хĕр пуçĕ çине-мĕнле сехмет кăна пырса ӳкмест-ши? Хĕр вăйăран таврăнать, анчах таçтан тăваттăн-пиллĕкĕн сиксе тухаççĕ те ун çăварне чӳпĕк персе чикеççĕ, ал-урине пăяв-кантрапа çыхаççĕ, урапа çине вырттарса илсе каяççĕ те тепĕр кун çĕр çĕмĕрсе туй тăваççĕ. «Эсир паян чечексем, — шухăшлать Лисук, — ыран акă, е каярах, усал çынсем килĕç, мана çулнă пек, сире те çавапа çулса пăрахĕç; хĕрхенекен те, хута кĕрекен те пулмĕ. «Йăли авалтанпа çапла пырать», — тейĕ карчăк-кĕрчĕк. Вĕсене хăйсене те çамрăк чухне çапла каланă...

— Мĕн шухăша кайрăн, Лисук! Нартукан ярас, атьсемĕр!

— Ярас!

Пурте калаçма тытăнсан, Лисук йăпăрт сиксе тăчĕ, паçăрах хатĕрленĕ, çиелтен шурă сĕлкĕпе витнĕ шывлă витрене урай варрине пырса лартрĕ:

— Çавăрма кам ăста пулаканччĕ? — терĕ.

— Варкки алли çăмăл пулаканччĕ! — терĕç пурте. Лисук панă пукан çине хура хăю тыттарнă кĕрен кĕпеллĕ Варкки пырса ларчĕ, витре çинчен сĕлке илчĕ.

Хĕрсем унчченех хывса хатĕрленĕ çĕррисене витрене ячĕç, хăйсем ун тавра ункăланса тăчĕç. Вăйăсенчи пекех, чи малтан Паççи çинçе те янăравлă сассипе:

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн