Электронлă вулавăш

Паян та иртенпех килте çук, таçта кайнă. Салма яшки сывалчĕ, пиçнĕренпе вулăса икĕ хут кайса килме пулатчĕ. Пурнăçăн çиппи пĕр татăлсан, ăна вăхăтра сыпмасан, вăл вара хăй тĕллĕнех сӳтĕлет те сӳтĕлет, ăна тытса чарма çук. Сӳтĕлесси лаша вăрласа кайнинчен пуçланчĕ. Ăна епле сыпатăн ĕнтĕ? Амăшĕ темиçе тăрăх йĕтĕн пирне те, çĕвĕ машинине те сутса ячĕ, пурте йӳн хакпа кайрĕç. Инке темиçе тĕрлĕ те шухăшласа пăхрĕ: вилнĕ тăванĕсем пĕлтĕр килĕш таки пусманшăн, савăш сăри туманшăн çиленмеççĕ-ши, е ырлăх парса тăракан куйкăрăш кайăк кил хушшинчен тухса тарчĕ-ши, е киле темле усал çыннăн пăсăк куçĕ ӳкрĕ-ши? Инке пĕр-пĕр ăрăм тăвас тесе упăшкине те каласа пăхрĕ, лешĕ çиллес пăхса илчĕ:

Турри те Варлам, шуйттанĕ те Варлам! — терĕ. Варлам сĕтел-пукан тума чĕннĕ чухне Макçин килĕшмелле пулнă, тесе шухăшлать арăмĕ, мăшкăл тӳссен те, сăпса йăви пек пуян çыннăн кăмăлне хирĕç пыма, чăркăша кĕме юраман. Варлам хăйне урлă тăракан çынна вĕçне çитиччен юхăнтарать, ирĕк сывлама памасть, ура тупанĕнчен вут кăларать. Çав ĕслетнипе ĕнтĕ йыт пек вăрă сиксе тухрĕ.

— Ых! — тесе илет те пуçне сулкалать Елин, пукан çинчен сиксе тăрать, каллех пырса ларать, алăри çинçе йĕп пирне аран-аран кĕрет, пысăккине мăк хушшине чикнĕччĕ, паян темиçе хут шыраса та тупаймарĕ. Çак эрне хушшинче инкен тăнĕ çухалчĕ. Вăл хăш-пĕр чухне çăкăр касма тăрсан çĕçĕ вырăнне кашăк тытать, яшкана тăвар яма манса каять, хутран-ситрен хăй тĕллĕн калаçса çӳрет. Лисук та, йывăр шухăша кайса, ним шарламасть, Ирккапа Петюк анчах инкеке витĕмлĕн туймаççĕ. Акă халĕ Петюкĕ кăмака çине типĕтме хунă пушăтăн пĕр чĕлне илнĕ те лаша кĕлеткисем туса ларать, амăшне хачă та памасть:

Ку лаша çăрха юртăпа чупать, лешĕ шак сиккипе.

Ачи пушăт вакланăшăн ашшĕ амăшне вăрçать ĕнтĕ, анчах Елинăн ача кăмăлне пăсас килмест.

Пĕр самантлăх пӳртре шăп пулчĕ, шухăша кăйнă Лисукăн аллинчи йĕки анчах шăхăрса çаврăнать. Иркка хăйчикки умĕнчен пуçне çĕклерĕ те хурлăхлăн ыйтрĕ:

— Мĕншĕн пирĕн Лисук вĕренмест-ши?

— Пĕлместĕп, — терĕ амăшĕ.

— Мĕншĕн пĕлместĕн вара эсĕ?

— Мĕн пĕлмелли унта, хĕрĕм. Пурте паллă.

— Мĕн палли?

— Хĕрсене вĕренме юрамасть.

— Пачăшкăн та хĕр, улпутăн та хĕр. Вĕренеççĕ-çке..

— Пирĕн пек çынсен хĕрĕсем вĕренмеççĕ,

— Пирĕн Лисук вĕсенчен мĕнрен кая?

— Лисук чăваш, тата чухăн хресчен хĕрĕ...

— Апла манăн та вĕренме кайма юрамасть-и?

— Эсĕ те каяймăн çав.

— Эпĕ вĕренме каятăпах! Эпĕ тĕлĕкре те вĕренме каятăп. Çӳл ту çинче шкул ларать пек, эпĕ сумка çакса унта хăпарса çитес чухне аялалла вĕçсе анатăп.

— Ача-пăча ӳснĕ чухне тĕлĕкре яланах вĕçет, хĕрĕм, — терĕ амăшĕ.

Хапха сасси илтĕнчĕ те, часах Макçи хаваслă утса кĕчĕ.

— Питĕ нумай тăтăн-çке, Макçи, — терĕ те арăмĕ, çĕлеме пăрахса, вучах патнелле утрĕ. — Яшка питĕ тутлăччĕ, вĕресе сывалсах кайрĕ.

— Мана кĕтмелле марччĕ, çимеллеччĕ. Эпир Микулайпа нумай калаçрăмăр.

— Атте, эпĕ те ӳссе çитсен стутенса вĕренме хулана каятăп. Юрĕ-и?

— Эс ӳссен качча каятăн.

— Мĕншĕн вара стутенсă пулма юрамасть манăн?

— Хĕр упраç нихçан та стутенсă пулмасть.

— Пирĕн Петюк ӳссен стутенсă пулать-и?

— Çу-ук... Чăваш хресчен ачи вĕренме каймасть.

— Вилюксен Микула пичче кайнă-çке?

— Микула пекки вăл темиçе пин çине пĕрре.

— Мана куршанак пек çыпăçнăччĕ, халĕ ĕнтĕ ашшĕне! — терĕ амăшĕ, апат антарса.

Макçи сухалне шăлкаларĕ те Петюка алла тытрĕ.

— Маттур ача, миçе лаша тунă вăл, эпĕ ав пĕр лаша та илейместĕп. Санăн маларах çуралмалла пулнă, Иркка вырăнне. Ятпа çĕр валеçнĕ вăхăта лекеттĕн, икĕ ят çĕрĕ пулатчĕ, пурнăç ăнса пырĕччĕ.

— Атте, мĕншĕн сан сухалу сивĕ? — ыйтрĕ Петюк, ашшĕ сухалне икĕ аллипе те тытса пăхса.

— Сивĕре нумай тăтăм, ачам, — терĕ ашшĕ, ăна хальхинче пуçĕнчен ачашласа. — Петюкăн пуçĕ икĕ çаврашкаллă. Телейлĕ пулмалла пек.

— Санăн пуçу та икĕ çаврашкаллă-çке, — терĕ арăмĕ.

— Эпĕ телей валеçнĕ вăхăтра çăпата сырса юлнă. Пурте сĕтел хушшине кĕрсе ларчĕç.

— Акă Ирккан пĕр çаврашка çеç, — терĕ Лисук. Ашшĕ килнĕренпе мăрт-март туса ларакан Иркка хăйĕн ятне икĕ хутчен те тиркесе асăннă хыççăн тӳсеймерĕ, макăрса ячĕ.

— Сирĕншĕн пĕр Петюк анчах ĕнтĕ. Апла манăн çут тĕнчере те пулмалла пулман, — терĕ вăл куççуль витĕр.

— Икĕ çаврашки телее пĕлтермест вăл, иккĕ авланасса пĕлтерет, — терĕ амăшĕ.

— Эпĕ Петюка йăпатма кăна каларăм, — терĕ Макçи, Ирккана пуçĕнчен ачашласа.

— Эсĕ тахçанах çапла калатăн!

Тахçанхи тахçанччĕ, хĕрĕм. Урăх каламăп ĕнтĕ.

Елин сĕтел çине пĕр тирĕк яшкапа праçник ячĕпе пĕçернĕ палан кукăлĕ лартса пачĕ. Макçи килĕнче ачи-пăчине хытă тытман, хăш-пĕр çынсем пек сивве çаппа-çарамас кăларса яма мар, хăлхаран та туртман, анчах ялта авалтан пыракан йăла пӳртне пырса кĕнĕ: ашшĕ кашăк тытиччен ыттисем кашăк çĕклемен.

— Атьăр, авăн çапма тытăнар! — терĕ вăл, пăсланман яшка тутине пĕлес тесе, кашăкĕпе çиелтен сĕрсе илчĕ, пĕрре вĕрчĕ те сыпрĕ. Кашăксем пĕрре тирĕке чăмса илеççĕ, тепре çăвар патне пыраççĕ. Макçи çак эрнере киле нихçан та кун пек савăнăçлăн таврăнмăнччĕ, апат çине чухне пуçне усса, çамка тирĕсене пĕркелесе ларатчĕ.

— Ялта мĕнле сас-хура пур? — тесе ыйтрĕ арăмĕ, тутине тутăр вĕçĕпе шăлса.

— Ял халĕ, карчăк, хуранта вĕресе тăракан шыв пек, — терĕ Макçи, арăмне нумай кун тарăхтарнă хыççăн ăшă сăмах калас пек пулса. — Хурал пӳртĕнче мĕн кăна каласа хăратмаççĕ-ши пуянсене! Аран-аран тухса шăвăнтăмăр, эпир тухсанах ишмек пуçланчĕ. Муçука ислетрĕç пулмалла.

— Ахăр самана мар-и ку, Макçи? Эпĕ астăвасса халиччен нихçан та чиркӳ старостине тивсе курманччĕ пулас.

Самана, карчăкăм, çĕнни çĕмĕрсе килет пулмалла...

Çĕнĕ самана пуçлансан, хĕрарăмсене çĕр памĕç-ши? — хыпаланса ыйтрĕ Лисук.

— Пирĕнтен мĕскер... Икĕ айкки те тăвайкки. Кирек епле самана килсен те пире пайти пулас çук.

— Эсĕ ялта апла калаçса ан çӳре, чĕлхӳне шăл хушшинче тыт, — пӳлчĕ арăмне Макçи.

— Ăçта тухса çӳрĕп-ши эпĕ? Турчкапа, шăпăрпа, хуранпа калаçнăшăн инкек пулмĕ.

— Эпир Микулайпа калаçрăмăр. Самана пирĕн май улшăнмалла, тет.

— Эсĕ çавăнпа савăнăçлă-и паян?

— Урăх сăлтав та пур, карчăк... Çак эрнере лаша илетĕпех, лаша кĕçеннине итлес килет. Варлам мăшкăлĕ пулмăп.

— Каллех вăрласа кайсан?

— Хальхинче вĕçертмĕп, хăрах куçăма анчах хупса çывăрăп, — хыттăн каласа ура çине тăчĕ Макçи, кăмака çумĕнче çакăнса тăракан кăмкана тайăлтарса аллине çурĕ, çĕтĕк кипкепе шăлчĕ те какай валеçме тытăнчĕ:

— Ачасем, шăмми кама?

— Мана! — терĕ Иркка, ларнă çĕртех сиккелесе.

— Мана та! — терĕ Петюк, каллех ашшĕ арки çине пырса ларса.

Иркка ашшĕ патне шăмăллă какай илме аллине тăсрĕ те Лисук еннелле çаврăнса каларĕ:

— Аппа, эпĕ ӳссе çитсен, арçынла кĕпе-йĕм тăхăнатăп та вĕренме каятăп! — терĕ.

— Ӳссе çитсен, эсĕ качча каятăн, — терĕ аппăшĕ.

— Тупата, каймастăп!

— Эппин аттене катка туса хума хуш.

— Мĕне кирлĕ вăл катка?

— Сана тăварласа хума.

Елин тирĕк çине шыв ячĕ те кашăксене шăкăртаттарса çума пуçларĕ. Пĕр аллипе ашшĕ кĕпинчен ярса илнĕ, тепĕр аллипе кăшласа пĕтермен шăмма тытнă Петюка Макçи кăмака çине вырттарчĕ, хăй, пуçне сулкаласа Иркка çумне пырса ларчĕ.

— Апла эсĕ, арçынла тăхăнса, килтен тухса тарасшăн, — терĕ вăл. — Эпир аннӳпе вара хамăр туратăмсене ăсатăпăр та тункатасем пек тăрса юлăпăр-и?

— Эпĕ вĕренме каятăп та сире укçа ну-умай ярса паратăп, — терĕ Иркка, «нумай» сăмаха ытла та вăрăм тăсса.

— Укçу пулĕ-и, пулмĕ-и, ырă сăмахушăн тавтапуç, ачам.

— Курăн акă, атте, сана атă та, пиншак та илсе парăп.

— Ыйхă пусрĕ, хĕрĕм. Çывăрма вăхăт, — терĕ ашшĕ, урине салтса.

Иркка хăйчикки хушшинчен кăларса пăрахнă çунса пĕтеймен хăйă лахханра чашкăрчĕ, çулăмĕ татăлса пăртакçă çĕкленчĕ те сӳнчĕ. Макçи пӳртĕнче паян каç лăпкă. Кил-йышăн ырă кăмăлĕ юхăнса çитнĕ пурнăç ура çине тăма пуçланине пĕлтерчĕ.

Иркка, аппăшĕ çумне йăпшăнса выртса, ал тупанне тăнлав айне хурса, тахçанччен шухăшларĕ. Унăн çамрăк пуçĕнче вĕренме каяс пирки йывăр шухăшсем çаврăнчĕç.

Хĕвелтухăç ен кăвакара пуçласан тин вăл тарăн ыйха путрĕ. Çывăрса кайсанах умĕнче сасартăк Атăл сарăлса выртрĕ, хумĕсем умлăн-хыçлăн лаша кĕтĕвĕ пек ĕрĕхсе иртеççĕ, шурă кăпăксем çилпе çилхесем пек силленеççĕ. Леш енче, улача пир сарнă пек, вăрман кăвакарать. Иркка хура пустав тумтир тăхăннă, умĕнче тӳмисем çап-çутă, вăл — инженер, вăл Атăл урлă чĕнтĕрлĕ кĕпер хывать. Кĕпер çур Атăла çитрĕ. Кĕпер айĕнчен шап-шурă пăрахут тухать, мăрйинчен хăпарнă тĕтĕм çӳлте сарлака çунатлă кайăк пек карăнса тăрать, ун мĕлки шыв хĕррипе ӳкет. Пăрахут капитанĕ, Иркка пекех икĕ ярăм çутă тӳмеллĕ çын, Ирккана саламласа алăпа сулать. Çав самант кĕпер çине кукăр сăмсаллă çынсем килсе тухаççĕ, вĕсем хушшинче Варлам та, Тихха та, Муçук та пур. Акă хайхисем Иркка умне кĕпĕрленсе тăраççĕ.

— Сан кĕпер тумалла мар, сан качча каймалла!

— Сана каткана тăварласа хумалла!

— Эсĕ чухăн çын хĕрĕ.

Вĕсем, Ирккана çыхса пăрахас тесе вăрăм вĕрен тытнă, Атăла ывăтма пулас, пĕр вĕçне чул çыхнă. Иркка тарма тăрать, сехри хăпнипе алли те, ури те хускалмасть, вара вăл пĕрре талпăнать те кĕпер çинчен сикет, сывлăшра ярăнса пырать...

Иркка чăм тара ӳксе вăранса кайрĕ. Чĕри сиксе тухас пек тапать. Вăл аппăшне вăратасшăн пулчĕ, анчах та амăшĕн сăмахне: «Ӳснĕ вăхăтра ача-пăча тĕлĕкре вĕçет», — тенине аса илчĕ те алă тупанне каллех тăнлавĕ айне хучĕ, татах Атăл урлă кĕпер хывни çинчен тĕлĕк тĕлленме çывăрса кайрĕ.

 

4

Кăмăл лăпкă чухне алă хăех ĕç патне туртăнать. Ирхине, чӳречесем кăвакарсанах, Макçи автансен шăри-шари авăтнине илтсе вăранчĕ. Никама вăратмасăр тумланчĕ те килкартине ерипен тухрĕ. Вăл ĕнер те килĕнчен илĕм-тилĕм тухса кайнăччĕ; урисем тăхлан янă пек йывăрччĕ, аллисем лĕнчĕр-ленчĕр усăначчĕç. Анчах халь вăл хăйне тĕреклĕ пӳ-силлĕ пек, вăйлă пек туйса илчĕ.

— Ха, тĕлĕнтермĕш! — хăй тĕллĕн калаçса илчĕ вăл, — каçхине Микулайпа калаçнă хыççăн пĕр эрне хушши тутлă апат çинĕ пек вăй пырса кĕчĕ.

Ял вăранма пуçланă. Унта-кунта пуртă туклатни, витре чăнкăртатни, ĕне мĕкĕрни илтĕнет. Нарăс уйăхĕнчи шартлама сивĕ пур çĕре те сасăсене тытмалли хĕлĕхсем карса тухнăн туйăнать — сасă янăраса çеç тăрать. Макçи хăй пĕр эрне хушши ĕçлемен пирки юр хӳсе кайнă вутă купине кĕреçепе тасатрĕ, вĕрлĕксене тытса силлерĕ, вутă çурса хатĕрлерĕ.

— Чăнах та, вăй кĕнĕ, — терĕ вăл хăй тĕллĕн. — Муклашкасем пĕрре персех çурăлаççĕ.

Килкарти енне тухакан чӳрече çине хăйчиккин сарă çути ӳксен, Макçи пĕр çĕклем вутă çĕклесе кĕчĕ; яланхи пек шакăртаттармарĕ, ерипен хучĕ.

— Эсĕ яла калаçма тухса кайман-и вара? — куланçи пек пулса ыйтрĕ арăмĕ.

— Ялан апла çӳресен, ура тăрантмĕ... Сана хăйă чĕлсе парас мар-и?

— Хатĕрлесе парсан юрать. Лисук, эсĕ чиркĕве каяс темерĕн-и? Тăр!

Лисук тăчĕ те пуçтарăнма пуçларĕ.

— Купăста турама Ирккана вăратас пулать, — терĕ ашшĕ.

— Лисук вырăнне ĕç патне пыма вĕрентĕр. Иркка, тăр, купăста турамалла! — вăратрĕ амăшĕ Ирккана.

Лисук тумланчĕ. Урине вăл çемçе шурă кăçатă тăхăнчĕ, çине пĕрмеллĕ сарă кĕрĕк уртрĕ, пуçне кĕрен пурçăн тутăр çыхрĕ, тутăр çӳçисене хулпуççийĕсемпе çурăмĕ çине сарса хучĕ те турăш кĕтессинче çаврака куçкĕскине шырарĕ, анчах тупаймарĕ, вара чăп тулли курка шыв ăсса илчĕ, ун çине пăхса тăрса, çамки çине тухнă сарă çӳç пайăркисене тутăр айне хĕстерчĕ.

— Пукане пекех ĕнтĕ, хĕрĕм, — терĕ амăшĕ.

— Эпĕ вăрах тăмăп, часах таврăнăп, — терĕ те Лисук тухса кайрĕ.

Кăçал юр ытларах та çуса тултарчĕ. Хăшпĕр пӳртсем юр айнех пулса юлнă. Чӳречесен умĕсене те, хапха таврашне те тасатса юра урама кăларнă, çавăнпа хăш-пĕр тĕлте юр пӳртсен тăррисемпе пĕр танах пулса выртать.

Ирхи пĕлĕт кăн-кăвак. Урамри улăм-утă тăккаланчăкĕ çинче çерçисем чĕвĕлтетсе сиккелеççĕ. Вĕсем Лисук умĕнче пăрр! вĕçеççĕ те, вăл иртсе кайсан, каллех çав вырăна пырса лараççĕ. Çатансем çумĕнче юр айне пытанса ĕлкĕреймен куршанак пуçĕсем çинче хĕрлĕ пĕсехеллĕ кайăксем чакаланаççĕ. Лисук хăй мĕн курнине пурне те асра хăварасшăн, çичĕ юта тухса каясси нумай юлмарĕ, анчах Лисук пурнăçĕнче вара асăнмалăх нимех те пулмарĕ. Тăван урама, тăван уй-хирсене асра хăварас хуть. Хĕр ĕмĕрĕ ун асăнса савăнмалăх шавлă иртмерĕ. Вăрçă-харçă тапраниччен, хĕвел аннă вăхăтра, урама иккĕн-виççĕн тухса ларатчĕç, кайран вара, ваттисем çывăрма выртсан ерипен вăййа пухăнма пуçлатчĕç, вăйă картинче хĕрпе каччă юнашар тăратчĕ, каччăн хулăн сассипе хĕрĕн çинçе сасси пĕрлешнĕ чухне юрă ытарма çук илемлĕ илтĕнетчĕ. Ун чух Лисука хĕр кӳлепи кĕрсе çитейменччĕ, çинçешкескерччĕ, ача вырăнне шутласа, ăна вăйă картине кĕртместчĕç, вара вăл хăйĕн тантăшĕсемпе пĕрле айккинче сиккелесе çӳретчĕ, вăйăри юрăсен сăвви-кĕввисене асра тытма, ташăсене вĕренсе юлма тăрăшатчĕ. Анчах вăл çитĕнсе çитнĕ вăхăтра вăрçă сиксе тухрĕ, тепĕр çуркунне, каччăсен сассисем сайралнă хыççăн, хĕрсене урам илĕртми пулчĕ, вăйă пуçтарăннă-пуçтарăнман саланса каятчĕ. Савнийĕсене инçете ăсатнă хĕрсен чунĕ юрă-ташăпа лăпланмарĕ, хуйхăллă çамрăк халăхăн юрă янăратма кăмăлĕ пулмарĕ. Ташланă чухне урамри çереме кисретекен тăп-тăп кĕлеткеллĕ çирĕп каччăсем кайсан, Варлампа ытти пуянтарах çынсен ывăлĕсене çулла — урам, хĕлле — улах ирĕке юлчĕ.

Выляс-кулас шухăша хĕн-хур таптанă вăхăтра Лисук хĕр пулса çитрĕ, ун тĕлне пĕр савнă каччă та пулмарĕ. Акă вăйă-кулă вăхăчĕ иртсе те кайĕ. Кашăк шывпа çăтмалла чипер пулин те, Лисукăн пĕр савăнăçсăр иртсе кайрĕ хĕр ĕмĕрĕ — унăн хӳхĕм ташши те, хитре юрри те пурччĕ, анчах вăл хăй çуралса ӳснĕ ялĕнче çынсем ырă ятпа асăнмалăх ташлаймарĕ, юрлаймарĕ. Авалхи юрă: «Ӳснĕ-ӳсмен хĕрсемшĕн лаша кӳлсе ан тухăр», тесе ӳкĕтлет пулин те, лаша кӳлекен тупăнчĕ...

Тарăн шухăша кайса пынипе Лисук уй урлă каçса чиркĕве çитнине те сисмерĕ. Чиркӳ карлăкĕн яр уçă хапхинчен кĕрсе кайрĕ, пусма умне пырса тăчĕ. Чиркӳрен çуртапа этем шăршиллĕ сывлăш палкаса тухать; пусма çинче чиркӳ старости Муçук тăрать. Çине вăл хура пиншак, урине пĕремĕк пек сарă пасар кăçачĕ тăхăннă, пасарнă сухалне каçăртса, инçетелле пăхать. Такама кĕтет пулмалла, ахаль нихçан та чиркӳрен тухакан марччĕ. Çӳçĕ те паян яланхи пек яка выртмасть, питне шурă хут татăкĕсем çыпăçтарнă, çамки çине ĕне куçĕ пек кăвак мăкăль тухса ларнă, хăлха çуначĕсем кĕсенленсе кайнă.

«Кăна хурал пӳртĕнче, чăнах та, ишмек панă иккен», — шухăшларĕ Лисук.

Муçук чĕркуççи таранах пуç тайса илнине курсан, Лисук çаврăнса пăхрĕ: пусма карлăкĕ умне пар лаша кӳлнĕ хыçлă çуна пырса чарăнчĕ. Шыв арманĕ хуçи — мăйăхне ӳчĕ кăвакаричченех хырнă, пĕр аллă çулхи çын килчĕ иккен. Муçук васкаса ун патне утрĕ, тарçине лашасене кăкарма пулăшма пикенчĕ, анчах лешĕ:

— Суккăр чăвашсăр та пултарăпăр! — терĕ.

— Корней Хрисанчă, — терĕ вăл, пуçне тайса. — Чиркӳре паян çын нумай, сире чăрманасси, хам малтан утса, сире çул парса пырăп.

— Эсир кунта ялти чăвашсене ытлашши ирĕк пани çинчен илтрĕм эпĕ. Вĕсем тем те хăтланĕç, апла ирĕк парсан! — çиллессĕн каларĕ улпут.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн