Электронлă вулавăш

— Эпĕ-çке...

— Эпир, пуслăх чăх пăсараран хăранă пек, сехреленсе ларатпăр, — терĕ çынсем хушшинче кукленсе ларакан Станук Макçи, ура çине тăрса. Вăл Николая алă пачĕ. — Çутă тӳмерен хăрама вĕреннĕ эпир, Микулай Петрович, çавăнпа чĕмсĕрленсе ларатпăр.

Пĕри тĕпелти сак çинчен тăчĕ те хăмана сăхман аркипе шăлса илчĕ:

— Лар, Микулай Петрович! — терĕ вăл янăракан сасăпа. — Пире тĕнче хыпарне каласа пар!

Хурал пӳртĕнче вырăнтан хускалма та май çуккипе Николай пурне те алă тытса тухаймарĕ. Халăх шавлама тытăнчĕ:

— Нимĕçе çĕнтеретпĕр-и, е вăл пире çĕмĕрсе тăкĕ-ши?

— Хресченсене çăмăллăх килĕ-ши?

— Хулара рабочисем пăлханаççĕ, тет, мар-и?

— Саккун урати çĕрмен-и, тайăлман-и унта? — такама йĕкĕлтенĕ пек ыйтрĕ пĕр çамрăк сасă.

— Санăн, ăçтиçук, ăсу тайăлман-и унта? — пыр тĕпĕпе кăшкăрса илчĕ кĕтесри сак çинче ура явса ларакан Варлам. Унăн çăра куç харши айĕнчи куçĕсем йĕп çине тирнĕ пек çаврăнса илчĕç.

— Варлам, эсĕ сывлăша ан варала! — кăшкăрса каларĕ паçăрхи.

— Сана ташлаттарăп-ха! — терĕ Варлам.

— Мана ташлаттараймăн! Эпĕ хăрах урана вăрçăра хăварнă, — терĕ леш сас.

«Паллах ĕнтĕ, ĕлĕкрех те халăх Варлама курайман, — шухăшларĕ Николай, — анчах хăйĕн çунса тăракан çиллине ăшĕнче тытнă, «вăйлипе ан хирĕç, пуянпа ан тавлаш!» тени юман пĕренене çапса лартнă пăта пек çирĕп тăнă. Нумай вăхăт пухăнса пынă хăрушă та хаяр çилĕ вăрçă вăхăтĕнче чĕрене тулса çитнĕ, тапса тухма тытăннă. Ял пĕр çулпа пымасть, икĕ еннелле уйрăлса кайнă; икĕ ен пĕрне-пĕри шăла шăл тăраççĕ, пĕри теприн çине сиксе ӳкме, лапчăтса лартма хатĕр».

Кăмака хыçĕнче тăракан çын Варлампа харкашнă хушăра чиркӳ старости Муçук, вăрăм урипе чармакланса, урайĕнчи çынсен пуçĕсем урлах тĕпеле иртрĕ, ларма вырăн пулман пирки Варлам умне пырса тăчĕ.

— Çын урлах çӳрет турă кайăкĕ, тăрна ура, — мăкăртатса илчĕ пĕри.

— Унăн турри кунтах... хăй умĕнче, — каласа хучĕ тепри, вара унта-кунта ихĕлтетни илтĕнчĕ.

— Хурал пӳрчĕ халĕ çăмарта пекех, — терĕ пĕр сас, — шурă шĕвекĕ эпир, сарă шĕвекĕ лешсем, тĕпелтисем. Христус тура хушнипе Муçук çăмарта сарри пуласшăн.

Чăнах та, халăх кунта та икке уйрăлнă. Тĕпелти сак çине Варлам, староста, Сутанасăр Палюк юнашар вырнаçнă. Тихха, виç-тăватă пĕрчĕ сухалне каçăртса, вĕсен умĕнче ура хуçса ларать.

Николая йӳçĕ тĕтĕмри шăплăх йăлăхтарса çитерчĕ, халăха хускатса ярас шутпа вăл:

— Эсир паян мĕн канаш турăр, халăхпа пухăнса? — тесе ыйтрĕ.

— Ял пысăк, ĕç нумай, — терĕ ял старости Сутанасăр Палюк.

— Питĕ кĕрлеттĕрччĕ эсир, — терĕ каллех Николай.

— Хамах каласа парам-ха, — терĕ Макçи. — Шăв-шав кунта, Микулай шăллăм, ман пирки тухрĕ.

Николай ыйтăвĕ йӳçме чарăннă кăвас чĕресне çĕпре янă пекех пулчĕ: халăх чашкăрма, пăшăлтатма, ларнă çĕрте хускалма тытăнчĕ.

— Ман лашана вăрласа кайрĕç. Эпĕ халăхран пулăшу ыйтрăм — кĕркунне тавăрса панă пулăттăм. Ман пирки тĕр-тер хускалчĕ, — татса каларĕ Макçи.

— Мĕн кĕрлемелли унта: инкек килнĕ чух пулăшма мăкаçей кĕлетĕнче тырă яланах пур, — терĕ Николай.

— Эпĕ калам-ха, — сак çинчен сиксе анчĕ староста, — вăрçă-харçă вăхăтĕнче куланай ĕнсене питĕ хырать. Эпир мăкаçей тыррине пули-пулми çара пакартана параймастпăр.

— Кам çара пакарта? — çухăрса ячĕ пĕр сасă.

— Эсир пурте çара пакарта! — терĕ староста, анчах урайĕнчи халăх ура çине тĕкме пек сиксе тăнине курсан, вăл каялла сак çине кайса ларчĕ.

— Пире кам çаратрĕ? — терĕ паçăрхи кăмака хыçĕнчи сасă. — Вăрçă вăхăтĕнче пирĕн йĕтемсене мăян пусса кайрĕ, çавасем тутăхрĕç. Эсир пирĕн çĕрсене туртса илтĕр. Пуянсен шалчи тулĕ-ха!.. Тĕрĕс каларĕ тесе аса илĕр-ха. Тупата, аса илĕн, Варлам!

— Мăкаçей кĕлетне уçас, Макçине тырă парас, — тесе хучĕ Николай.

— Тӳмӳ çутă тесе, эсĕ кунта ан вĕрент. Сан патна ăс илме кивçене пымăпăр. Мăкаçей кĕлечĕн уççи ман алăра, çичĕ чул айĕнче, — терĕ староста, хăй хуçа иккенне пĕлтерме икĕ аллине хĕреслетсе кăкăрĕ çине хучĕ.

— Сирĕн чеелĕхĕр юр çинчи хăрăм пек паллă. Варлампа иксĕр мăкаçей тыррине çуркунне хаклă хакпа сутатăр та кĕркунне, тырă йӳнерех чухне, хуратăр, — терĕ леш кăмака хыçĕнчи сасă.

Халĕ ĕнтĕ темиçен пĕр харăс çухăраççĕ, сасăсем авăрти шыв пĕтĕрĕнсе çаврăннă пек кĕрлесе тăраççĕ — кам мĕн каланине уйăрса илме те çук.

— Ĕмĕртен çапла пырать, ĕмĕртен.

— Уççи хăйсенче!..

— Вăрă аллинче! — хытă кăшкăрса хучĕ пĕри.

— Кам вăрă? — сиксе тăчĕ Варлам. Авăра ӳкнĕ йĕппе тупаймăн, кăшкăрнă сасса акăш-макăш кĕрлевре паллаймăн.

— Тăрлавсăр эсир! Пуçăрсем шăтăк, ăвăспа сапламалла! — ура çине сиксе тăрса çухăрчĕ Муçук. — Хăвăр пурăнма пĕлместĕр, айăпне çын çине йăвантаратăр.

— Епле пурăнма пĕлмелле, йĕри-тавра эсир хĕссе пыратăр пире, — хирĕç хар чĕнчĕç темиçен.

— Кам хĕсет сире? Эсир турă умĕнче айăплă. Чиркĕве çӳреместĕр. Турă пĕлет вăл кама тĕллемеллине.

— Апла мана мĕншĕн тĕллерĕ-ши? — çиленсе кайрĕ Станук Макçи.

— Турра кĕлтумастăн, çынна хисеплеме пĕлместĕн... Кăррăн пăхса çӳретĕн.

— Тупăннă турă çынни, пĕр тӳр пилĕк, — шăлне çыртса каларĕ Макçи. — Пĕлĕтрен сиксе антăн-и?

— Акă епле палкать вăл! — çухăрчĕ Муçук, сухалне чĕтретсе.

— Турри ăна тĕрĕс каланăшăн тĕлленĕ апла? — чăтаймасăр каласа хучĕ Николай.

— Турă тĕллевĕ. Унтан иртеймĕн... Николай çилли капланса килчĕ:

— Асту-ха, турă çынни! — терĕ вăл, Муçук çине йĕрĕнсе пăхса. — Эпир, ачасем, выртмара чухне сана лаша вăррипе тытрăмăр, кĕтӳçсемпе пĕрле эпир те ĕнсерен парса илтĕмĕр. Ун чухне эсĕ чĕркуçленсе ӳкĕнтĕн: «Мана Варлам хушрĕ», терĕн. Санăн турру ăçтаччĕ: пĕлĕт çинче урине усса ларатчĕ-и е Варлампа пĕрле эрех ĕçетчĕ?

— Суя! — кăшкăрчĕ Муçук.

— Эсĕ ху суя! Пĕтĕм ял пĕлет те, шарлама хăрать. Эсĕ яланах Варлам хыçне пытанса тăратăн, Варламу сан турру хыçне пытанса хура ĕçсем тăвать, — терĕ Николай.

Хăйне такам айккинчен тĕртрĕ, ку ĕнтĕ малалла тем те пуласса пĕлтерчĕ. Чăнах та, Муçук мĕнле çын иккенне пĕтĕм ял пĕлсе тăрать, анчах нумайăшĕ илтмен-пĕлмене пенĕ, çавăнпа Николай каласа хуни хурал пӳртне чăл-пар çурса ярас пекех кĕрлеттерчĕ.

Сывлăш хускалнипе мăчăлти лампăн чĕлхи сиккелет. Тĕпелти сак çинче ларакансем те, Варлам та, ун майлисем те сиксе тăнă, алăк патĕнчисем хушшинче пушă вырăн тăрса юлчĕ — ĕмĕрлĕхе тупа туса килĕшми чăмăртаннă икĕ ен пĕр-пĕрин çине сиксе ӳкме хатĕр.

Варлам, пăчăхса çитнипе, хура пуставпа туллатнă кĕрĕкне йӳле ячĕ, кашкăр тирĕнчен çĕлетнĕ çĕлĕкне хул хушшине хĕстерчĕ; кăшкарла кастарнă хура та çăра çӳçĕ йĕпеннĕ çамки çине пайăркан-пайăркан усăнса аннă, шăрçан-шăрçан тар пăчăртанса тухнă. Вăл куçĕн аялти хупанки чĕтреннине сисме пуçларĕ, çиллине шăнараймасть, сылтăм аллине чăмăртаса сулса илет те кăшкăрса ярать:

— Петте тăмана килĕнче хурчка çуралнă, атьсемĕр!

— Эпĕ тăмана-и? — ыйтать Петте.

— Тăмана!

— Тăмана пулса, сан чăххуна тытрăм-и?

— Санăн ывăлу стутенсă.

— Пултăр! Сана чарать-и? Сан укçупа вĕренмен!

— Мана мĕн! Вăл пĕтĕм тĕнчене, патшалăха ӳпне-питне йăвантарасшăн, бунтă кăларасшăн. Тăмана хурчки чăхха мар, патшана тапăнасшăн. Илтрĕр-и, халăх!

— Илтрĕмĕр. Хамăр та пĕлетпĕр! — терĕç Варлам майлисем.

Урăх никам та чĕнекен пулмарĕ. Чылай вăхăт пӳрт шăп тăчĕ, пĕрене çурăкĕсенче таракансем чăштăртатни илтĕнсе кайрĕ.

— Петте ачи турăпа патшана хирĕç пынине эпĕ тахçанах илтнĕ. Кунта та Питĕрти пек хăтланасшăн. Çук, ачам, кунта иртĕхме ирĕк памăпăр, кунта эпир пур, ял хуçисем. Тытас та çыхас, вулăса ăсатас! Ярса ил ăна, халăх! — терĕ Варлам, пуçĕ çине çĕлĕкне лап тăхăнса лартрĕ те хăйне майлисем хыçне кайса тăчĕ.

Никам та хускалакан пулмарĕ. Муçук халăхран шикленнипе çĕлĕкне çамки çинерех антарчĕ те куç айĕн пăхрĕ.

Типшĕм, вăрăм алăллă Тихха, Николай умне пырса тăрса, çинçе те нăйкăшакан сасăпа каларĕ:

— Шăллăм, пирĕн яла инкек ан кăтарт. Тӳре-шара тустарĕ пире саншăн, аллуна ырăпах çыхтар, шăллăм! Пирĕн ялта бунтă кăларма юрамасть. Эпир лăпкă халăх

— Ан тĕкĕн, йĕрĕнчĕк! — кĕрсе тăчĕ пĕр йĕкĕт Тиххапа Николай хушшине, вăл икĕ аллине те чăмăртаса Тиххан сăмси патне юнаса илсе пычĕ: — куратăн-и çакна, Варлам сĕркки! — терĕ те, сулмаклăн тĕртсе, Тиххана чикелентерсе ячĕ, лешĕ вара вĕçнĕ пек турĕ те пушанса юлнă сак урлă каялла вирхĕнчĕ, икĕ çăпати анчах кăна çӳлелле каçăрăлса тăчĕç.

— Эсĕ пире Çĕпĕрпе те сăнчăрпа тек хăратаймăн. Сире хăвăра мăйран чул çыхса Атăла ямалла! — терĕ йĕкĕт, Николая сарлака хулĕсемпе хупăрласа.

Муçук, тухса шăвăнас тесе, ерипен алăк патне пычĕ.

— Çул парăр-ха, тăванăмсем!

— Лар тĕпелте саркаланса! — терĕç темиçен. Муçук хăйне чышса ярасса кĕтмерĕ, тăсăлса выртакан Тихха çумне кайса ларчĕ. Тĕпелте çухăрашни илтĕнчĕ:

— Акă хайхи, акă епле!

— Пуçланчĕ бунтă тамаши! Сасартăк такам ламппа лап сӳнтерчĕ.

— Ишмек пуçланать, Микулай, тухса шăвăнас, — терĕ шăппăн Николай хăлхи патĕнче пĕр çын, вара ăна аллинчен ярса тытрĕ те алăк патнелле сĕтĕрчĕ. Такам алăка шалтăртаттарса сăлăп хучĕ, тепри çав сăлăпа тытса илсе питĕрекене пуçран пачĕ.

Хурал пӳртĕнче тĕркĕшӳ пуçланчĕ. Николай хăйне йĕри-тавра тĕкме пек çын ушкăнĕ çавăрса илнине, çав çын унки ăна тулалла сĕтĕрсе пынине туйса илчĕ, пӳрте кĕрсе кайма туртăнакан сывлăша çапăнса, пăчă пӳртрен тухса сирпĕнчĕ. Хурал пӳртне каллех сăлăп хучĕç.

Николайпа пĕр ушкăн хресчен çул çине те тухма ĕлкĕрейменччĕ — хурал пӳртĕнче çухăрашу тапранса кайрĕ...

— Хăвăртрах утар. Ишмеке хăйсем туччăр.

— Ырăпа хăтăлтăмăр паян. Астăватăн-и, хăта, тăватăм çул-и çав пĕр учителе ним маршăн Ишмекре кăнтса пăрахрĕç.

— Çапла, айăплине шыра та туп вара: такам пуçлаканĕ, такам çапаканĕ, такам çутта сӳнтерекенĕ. Стăнавуй килсен те, Варлам яланах таса.

Хурал пӳрчĕн пĕчĕк чӳречи чăнкăртатса ванчĕ. Такам пыр тĕпĕпе йынăшса çухăрни, «хурах!» кăшкăрни чӳречерен тухрĕ те йăмрасен тăррисене те хускатман лăпкă сывлăшра янăраса кайрĕ.

— Камăн пăчăр тĕкне татаççĕ, унта? — терĕ пĕри, чарăнса тăрса.

— Атя, утар! — терĕ тепри, лешне сăхман çаннинчен ярса тытса. — Турă çынни çухăрать пулас.

— Çăва патне кайтăр-ха Муçуку-муру... Микулай Петрович, каласа пар пире Питĕр хули çинчен. Пирĕн пата хыпар-хăнар хăвăрт çитмест, çуран утать. Халăх хушшинче темле сас-хура та пур: патша персе ӳкмелле, хресченсене çĕр памалла, Варлам пеккисен шăпи тулмалла тесе калаçаççĕ, — терĕ Макçи, Николайпа юнашар утса пырса.

— Кунта пурте хамăр çынсем, — терĕç темиçен. Тĕнче халĕ вĕресе тăрать, халăх çилли тулса çитнĕ, патшана та, улпута та, пур муллă йĕрĕх-ярăха çĕклесе çапма хатĕр, — пуçласа ячĕ Николай сăмахне.

Ушкăн Николай сăмахне итлес тесе урампа ерипен утса пычĕ, вĕсен тĕлне те çитсе тăчĕ. Сăхманлă-çăпаталлă халăх, шăннипе ура çинчен ура çине сиккелесен те алсишĕсене çапа-çапа тăрсан та, саланса каясшăн пулмарĕ. Кун пек çын, Питĕрте пурăнаканскер, вĕсемпе нихçан та калаçман. Ку хамăр ял çынни, ун сăмахĕ тĕрĕсех ĕнтĕ; апла патша ӳкетех пулĕ, хресчене çĕр параççех пулĕ, Варлам пеккисене хирме вăхăт çитĕ.

Хăй тавра пухăнса тăнă хресченсене Николай Питĕр хулинчи рабочисем çинчен каласа пачĕ, хăй заводсенче практикăра пулни çинчен, кĕперсем тума вăрçа кайса, унта салтаксен шухăш-кăмăлне пĕлни çинчен каларĕ.

— Шăнма пуçларăмăр-çке, — терĕ Николай ашшĕ.

— Çанталакĕ сивĕ те хыпарĕ вĕри, — терĕ тепри.

— Çавах та, саланмалла... Микулай Петрович, эсĕ ыран пирĕн пата пырса лар-ха, — терĕ виççĕмĕшĕ.

— Эпĕ те кĕтетĕп, ман кăмăла та ан хăвар, — терĕ Ямшăк Михали.

— Мана та ан тирке! Пырса кур! — терĕç ыттисем.

— Çитсе курăп-ха, — терĕ Николай, пурне те алă тытса.

Çынсем чылаях аякка кайнă пулин те, ури сассисем хăлхара чăкăртатса тăраççĕ. Çанталăк сивĕ. Кăн-кăвак тӳпене кĕленче куçлă çăлтăрсене тирсе тухнă пекех туйăнать. Чӳречесем çутта лапкипех кăлармаççĕ, хăйчикки çути ачасем вĕрсе ирĕлтернĕ шăтăксенчен сарă вĕрен пек тăсăлса урама ӳкет — хĕрсемпе хĕрарăмсем хĕрсе кĕнчеле арланă вăхăт. Урамра виççĕн кăна тăрса юлчĕç: Николайпа ашшĕ тата вĕсен кӳрши Станук Макçи.

Макçи тахçанах ĕнтĕркесе çитнĕ, ăна ура тупанĕнчен пуçласа пуç тӳпине çитичченех сивĕ витнĕ, анчах вăл хăйĕн хуйхине тепĕр хут каласа парса пулин те лăпланасшăн, унсăрăн килте те çĕр хута ыйхи килес çук.

— Эппин сана, Макçи пичче, Варлам тарçа илесшĕн? — ыйтрĕ Николай.

— Пĕлтĕртенпех чĕнет, курмассерен аса илтерет. Эпĕ сĕтел-пукан тума ăста çын. Варлам хăй завод манерлĕ япала тăвасшăн.

— Мĕне кирлĕ ăна мастерской, вăл ахаль те пуян...

— Куçĕ нӳхреп пек, тăранмасть. Çатрари пуçани хăйĕнчен иртесрен хăрать. Пуçани сĕтел-пукан тăвакан мастерской уçрĕ те питĕ пуйса кайрĕ.

— Начар тӳлесрен шикленсе каймастăн-и?

— Уншăн та мар... Манăн усал çынна пăхăнса пурăнас килмест.

— Атте, — терĕ Николай, ашшĕ еннелле çаврăнса, — Макçи пиччене пулăшас пулать сан.

— Ара, ачам... Хамăн та ытлашши выртаканни çук-çке. Укçа тенине тăм чӳлмекре лартса ӳстереймĕн.

— Ытлашшинчен мар эсĕ, хăвна кирлинчен катса пар... — терĕ Николай.

— Манăн, — терĕ Макçи, — çур лашалăх пур... Эпир Лисукпа иккĕн калаçса татăлтăмăр: эпĕ ăна пустав туллатнă кĕрĕксĕрех качча паратăп, тăкакне те чакаратăп...

Николай чĕринче темле йĕп чиксе илнĕ пекех пулчĕ.

— Ир паратăн хĕрне, Макçи пичче...

— Пĕр ят çĕрĕпе пурăнса хăшкăлтăм. Кайтăр ĕнтĕ. Варлам ывăлĕ ăна иртсе çӳреме памасть, кулма та мăшкăллама анчах пăхать.

— Юратса каять пулĕ?

— Ун пек тискер кайăка юратма пулать-и?

— Тĕхху! Кайăк тесен тĕкĕ çук, этем тесен тĕсĕ çук, сапах пуян пирки хăпартланса çӳрет, пĕтĕм ял хĕрне хăйĕн еркĕнĕ тăвасшăн.

— Хĕрупраç кайтăрах-ха вăл, — калаçăва хутшăнчĕ Петте. — Лаша пирки епле тăвăпăр?

— Эпĕ çуррин çуррине парса хăварма пултаратăп, вара эсĕ кĕркунне аттене тавăрса паратăн, Макçи пичче.

— Ăна тавăрăттăм-ха...

— Юлашкине епле те пулсан тăрласа парăп. Эсĕ, Микула, аннӳне ан шарла вара... — терĕ ашшĕ.

 

3

Пӳрте тĕтĕм тулнă. Вăрçă пуçланнăранпа çынсем ăна хăнăхса çитнĕ ĕнтĕ, тулта нумай çӳренĕ хыççăн пӳрте кĕнĕ чух кăна хăйă тĕтĕмĕ пыра кăтăклать, чыхăнтарать, куçа йăмăхтарать. Краççын ытла та хаклăланса кайнă, ялтан яла çӳрекен усламçăсенчен кăна илме пулать. Хăй-чикки умĕнче пукан çинче, яланхи пекех, Иркка ларать, хăййăн кăвар пуçне кусар вĕçĕпе тата-тата ӳкерет, вара кăварĕ лахханра чăшăл туса сӳнет те шыв çинче шурăрах тĕтĕм хăварать.

Иркка амăшĕ Елин хăйчикки çумнерех пĕр каска çине ларнă, упăшкин кĕпине саплать, унăн вăрăм та пысăк мĕлки мачча çине те, стена çине те тăсăлса ӳкнĕ, маччапа стена хушшинче хуçăлнă. Амăшĕ ĕçленĕ чухне ачисене каçсерен юмахсем ярса йăпатаканччĕ, вара вĕсем хăвăртрах çывăрса каяканччĕ, халĕ, лашана вăрласа кайнăранпа, чĕре çине чул хунă пек йывăр, калаçма кăмăл çук. Вăл çĕр хута ыйхă килмен пирки пĕр выртать, пĕр тăрса ларать, пуç шалта хĕлĕх карнă пек янăрать, тулашнипе пулĕ, ал-урана темиçе çĕрте тимре чирĕ персе тухрĕ. Халиччен тирпейлĕ ларакан кил-çурта инкек пырса кĕнĕренпе пĕтĕмпех арпашăнса кайрĕ, пуртă та ĕлĕкхи пек каска çине тăрăнса тăмасть, юр çинче выртать. Лашасăр çуртра упăшкин те пулин екки çук. Вăл ирхине ирех сиксе тăрать те пур пек выльăхне апат паркалать, хăй кăшт-кашт çикелет, вара кунĕпех таçта çĕтсе çӳрет. Çынсемпе калаçса хуйхине пусарасшăн пулмалла.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн