Электронлă вулавăш

Пӳлер — авалхи пăлхарсен хули. Чăвашсем вăл хулана нихăçан та манман — хăйсен хайлавĕсенче час-часах ăна асăнаççĕ.

Хальхи вăхăтра Тутарстан республикине кĕрет.

Пуян та сарлака чăваш çĕрĕ. Вĕçĕ-хĕррисĕр хумханса ларакан тулли пучахлă уйĕсем, кайăк-кĕшĕкпе, çырли-кăмпипе пуян вăрманĕ, сарăлса выртакан кăвак шывĕсем — вĕçех Аслă Пӳлер ытамĕнче вырнаçнă.

Аслă Пӳлер халăхĕ нихăçан та пушă лармасть, уйра вăй хурать, ниме тăвать.

Йăла-йĕрке уявĕсене: Мăн куна, Калăма, Çимĕке, Карта пăттине тата ыттине — пĕрле пухăнса ирттерет.

Мирлĕ тӳпе айĕнче пурăнать халăх пĕр нуша курмасăр нумай-нумай çул, анчах та халĕ аялти тĕнчерен Эсрел вăй пухса Çут тĕнчене хăпарать. Эсрел ури пуснă çĕрте курăк ешермест, унăн хаяр сасси таврана янратсан илемлĕ кайăксен юррисем илтĕнме пăрахаççĕ. Хăратнă вăл этеме, хăйне итлемесен, пĕрин хыççăн теприне ĕмĕрлĕхех çемйинчен уйăрнă. Никам та, Таса Ама йывăççи те ăна хирĕç çапăçайман, пурте вăйсăр пулнă.

Часах çак хыпар Пӳлер çыннисем патне те вĕçсе çитнĕ. Çак хула хăйĕн виçĕ паттăрĕпе, тăшманран хӳтĕлекен виçĕ çăлтăрĕпе, Этнерпе, Юманпа, Сентеирпе, паллă пулнă. Çак паттăрсен аслашшĕсем ĕлĕк тăшмана çĕнтернĕ, халĕ вĕсен черет — Эсрелпе вăй виçме. Пӳлер халăхĕ вĕсене, Улăпсене, ĕненет, шанать. Арăмĕсем те, ачи-пăчи те ырă çул сунаççĕ вĕсене.

Малалла

Авал Пӳлертен пĕр çын

Иерусалим хулине

Каять турра кĕлтума

Святойсене пуççапма.

Иерусалиме çитсессĕн,

Ирхине пит васкаса

Пĕтĕм çынран маларах

Каять чиркĕве кĕлтума.

Вăл чиркĕве çитсенех

Пырса çитет пĕр ват çын

Шур сухаллă, шур çӳçлĕ,

Пĕр чарăнса тăмасăр,

Çынпа сăмах хушмасăр,

Кĕрсе каять чиркĕве

Çакă çынран маларах.

Ват çын кĕрсе кайсанах

Урăх çынсем те нумай

Кĕрсе тулаççĕ чиркĕве

Çапса хĕстернĕ пекех.

Пăхать, пăхать çакă çын

Ватă çынна чиркӳре

Анчах нимпе кураймасть

Тем пек хытă пăхсан та.

Тухнă чух та пăхкалать

Пурĕпĕрех кураймасть.

Пит тĕлĕнет çакă çын

Ку кам пулчĕ-ши? — тесе.

Тепĕр кун ирхине татах

Çакă çын пит васкаса

Пур çынсенчен маларах

Каять турра кĕлтума.

Чиркӳ патне çитсенех

Хай ватă çын каяллах

Çакă çынран маларах

Кĕрсе каять чиркĕве.

Палланă пек туйăнать

Çавă çынна çав ват çын.

Анчах сăмах хускатмасть

Пит васкаса кĕнипе,

Малалла

Пĕтĕм тĕнче чапĕ эпир,

Чĕрере хĕлхем вылять.

Авалхи янрав чĕлхемĕр

Атăл тăрăх ян каять.

Хушса юрламалли:

Чăваш халăхĕ хăватлă,

Нухрат — пăлхар йăхĕнчен.

Илсе килчĕ Николаев

Салам çут çăлтăрсенчен.

Миçе хут тăшман килмен-тĕр

Чăваша чура тума.

Тимĕр кĕпепе вут витĕр

Тухнă хирĕç аркатма.

Вăл кĕрешнĕ арслан евĕр,

Сыхласа Пӳлер çĕрне.

Ылтăнпик юрланă кĕвĕ

Кĕрсе юлнă чĕрене.

Тĕрĕссине пĕлес тесессĕн

Итле, аваллăх мĕн калать.

Тăван сăмах, тăван кĕтесĕм

Çĕр тĕрлĕ вăрттăнлăх упрать.

Ăçтан эпир çуралнă-килнĕ

Çак аслă çутă тĕнчене?

Мĕнрен хăват та шанчăк илнĕ?

Кĕл тунă хăш турăсене?

Мĕнле çулсем илсе çитернĕ

Пире çут Атăл хĕррине?

Мĕнле сăмах чуна витернĕ?

Мĕн лăплантарнă чĕрене?

Мĕнле çăлтăрсене шутланă

Мĕн авалтан асаттесем?

Çут телее епле туптанă?

Камсем эпир, эй, чăвашсем?

Тĕрĕссине пĕлес тесессĕн

Итле, аваллăх мĕн калать.

Ăна чунпа туйма пĕлсессĕн

Мĕнпур вăрттăнлăхне уçать…

* * *

Пӳлер тесен, кашни пăлханнă.

Хула ятне илтсессĕнех

Пĕри тавар сутма васканă

Ун аслă çутă лапамне.

Тепри васканă туянмашкăн,

Суту-илӳ кунта пуян.

Пĕри сутать сăсар та шашкă,

Тум-тир тем тĕрлĕ пурçăнтан.

Ав, караван килет мăраннăн

Те Индинчен, те Ирантан.

Малалла

Кама-тăр вăрттăн килĕштернĕ,

Кама-тăр уççăн юратман.

Усал шухăщлисене хӳтернĕ,

Ыр тунине часах манман.

Именчĕклĕ, ытла сăпайлă,

Çын куласран хăра-хăра

Çапла эп çитĕннĕ хам майлă

Вăрманлă, лăпкă тăрăхра.

Ачалăхăм — çырла утравĕ,

Шап-шурă Çĕмĕртлĕ¹ тĕнчи.

Ыйтсассăн вырăс-и, тутар-и,

Калаттăм эп: «Пӳлер енчи».

Мăнаçчĕ çак самант ман сăнăм,

Кĕрен витсен те питĕме,

Умра уксах Тимур хăй тăнăн,

Сапатчĕ куçăм хĕлхеме.

Пĕртен-пĕр хурçă сăнă евĕр,

Шăтарасла пăхса илсе

Эп хатĕрччĕ çич ĕмĕр витĕр

Ямашкăн çулăмсăр ĕнтсе.

Çапла ман кăмăл тĕрекленнĕ,

Аваллăхăн ятне яман.

...Кама-тăр вăрттăн килĕштернĕ,

Кама-тăр уççăн юратман.

Вăтам Атăл тăрăхне,

Вуннăмĕш ĕмĕрсенче,

Хунă патшалăх туса,

Атăлçи Пăлхар тесе.

Атăлçи Пăлхарĕнче

Пӳлер хули вырнаçса

Ĕлĕкех никĕсленсе,

Аталаннă сарăлса.

Вырăс летопиçĕнче

Çырăннă «Аслă хула».

Аслă Пӳлер — тĕп хула,

Вăйлă çирĕпленнĕскер.

Пӳлер сăмаххи авал

Пĕлтернĕ тĕн çыннине.

Пулнă пĕлӳ сăмахран,

Ăслă та тăнлă çынтан.

Пирĕн мăн асаттесем,

Картсем тата çамрăксем

Пурăннă тет Пӳлерте

Ункайлас² ĕмĕтсемпе.

Атăлçи Пăлхарстана

Пĕтĕм тĕнче пĕлейрет.

Тĕнчене аслă çулсем

Иртейнĕ Пӳлер урлах.

Ытарайми вырăнта

Вырнаçнă чаплă хула.

Пӳлер вăл — пиллĕ хула,

Пӳлер — мăнаçлă хула.

Иртен-çӳрен сутăçсем

Тата çул çӳревçĕсем,

Чаплă çарăн çыннисем

Туяннă япаласем…

* * *

Пĕррехинче, ĕнтрĕкпе,

Чул хӳмеллĕ хулана,

Уçăлмашкăн тухнипе,

Малалла