Электронлă вулавăш

Комсомолецсем пĕр-пĕрин çине пăхса йăл кулса илчĕç. Ара, тепри пулсан, ял Советне илсе килнишĕн ятласа пĕтермелле, ку вара пуçне тайсах тав турĕ.

— Юрĕ, Мĕкĕте тете. Тӳрĕ кăмăллă пулнăшăн, чăнне каланăшăн пĕррелĕхе каçарăпăр сана. Мĕкĕте тете, чиркӳ пирки эсĕ хăв мĕнле шутлатăн? — лăпкăн ыйтрĕ учитель. — Хупмалла-и ăна, çук-и?

Мĕкĕте тӳрех хуравламарĕ, ĕнсине хыçса илчĕ, вара çынсем çине мар, урайне пăхса, çапла каларĕ:

— Лайăх калама пĕлмесп çав, Михаил Степанчă. Аттесемпе аннесем те, асаттесемпе асаннесем те чиркĕве çӳренĕ, турра кĕл тунă. Престол уявĕсенче эпĕ хам та карчăкпа пĕрле каятăп. Карчăк вара пĕр вырсарникун та сиктермест. Килти турăшсем умĕнче те яланах святуй шывĕ тытать.

— Мĕкĕте тете, тата тепĕр ыйту парам-ха сана. Халăха пухсан, кам чиркĕве хупас тет, çавсем алă çĕклĕр тесен, мĕнле, алăна çĕклетнĕ? — старик пач кĕтмен ыйтăва пачĕ секретарь.

Хальхинче Мĕкĕте шухăшласа та тăмарĕ.

— О-о, çук, Михаил Степанчă. Çапса вĕлерсен те çĕклемесп. Вара мана карчăк киле те кĕртмест, кĕртсен те пуçа мăка çĕçĕпе касать. Алă çĕклесен, ял халăхĕ умĕнче мĕнле пуçа кăтартас? Хĕрарăмсем пурлă-çуклă çӳçпе сухала та кăкласа тăкĕç, пит-куçа чăрмаласа пĕтерĕç.

— Апла эсĕ, Мĕкĕте тете, чиркĕве хупассине хирĕç-и? —старик çине тĕллесе пăхрĕ учитель.

— Эпĕ, Михал Степанчă, апла та, капла та мар. Советсем хушаç пулсан, халăх мĕн тутăр...

— Чиркĕве, Мĕкĕте тете, Советран уйăрнă. Çавăнпа та ку ыйтăва халăх хăй татса парать.

— Не-най, Михал Степанчă, — терĕ те Мĕкĕте пуçне сулкаласа илчĕ, çавăнтах тем асне илнĕ пек пулчĕ. — Кала-ха, Михал Степанчă, чиркӳне хупсан, хĕресне те антараç пуль?

— Антараççĕ.

— Тур çырлахах. Унта хăпарма хăякан çынсем те пулĕç-ши?

— Мĕншĕн ан пулччăр? Акă вĕсем, санпа юнашарах тăраççĕ. Халăх килĕшсен, ыран тесен ыранах хăпарса каяççĕ. Çапла-и, çамрăксем? — комсомолецсем çине пăхса каларĕ секретарь.

Çамрăксем çийĕнчех ним калама та аптăраса тăчĕç. Вĕсене Мĕкĕте мучи хăтарчĕ.

— Астăвăр, ачамсем, эсир ялта ятлă-сумлă çынсен ачисем, — терĕ те старик, учитель енне çаврăнчĕ. — Калама юрать-и, Михал Степанчă? ,

— Юрать. Пурне те тĕрĕс каларăн. Кала.

— Çавна çав. Тĕрĕсне каласшăн. Ман кӳршĕри тиечуках илер-ха. Ун ывăлĕн икĕ кĕпçеллĕ пăшал пур. Тупата туршăн калап. Хĕрес патне хăпарнă çынна çав йĕкĕт вăрттăн кĕтесрен икĕ кĕпçеллĕ пăшалĕпе тӳрех шаплаттарать, — терĕ те Мĕкĕте лаштах сывласа ячĕ. — Мĕнле, Михал Степанчă, кайма юрать-и мана?

— Юрать, Мĕкĕте тете, юрать. Каях.

Мĕкĕте мĕшĕлтетсе-кĕшĕлтетсе тухса кайрĕ. Степанбв, каллĕ-маллĕ утса, гимнастеркине тӳрлеткелерĕ, вара çамрăксем умне пырса тăчĕ:

— Калăр-ха, паянхи пухури кун йĕрки пирки Осип Озеров сирĕнпе, пур комсомолецсемпе те калаçса татăлнă-и? — тесе ыйтрĕ.

— Эпир пĕлместпĕр. Пирĕнпе калаçман, — тавăрчĕç çамрăксем.

— Сисĕмлĕ пулнăшăн пысăк тав сире. Халĕ кайăр та пĕтĕм пĕлтерӳсене хăпăтса ман пата илсе килĕр, — хушрĕ секретарь.

— Итлетпĕр, Михаил Степанович. Çамрăксем пӳлĕмрен васкаса тухса кайрĕç.

 

Пуху

Комсомолецсем майпе-майпе йĕркене хăнăхса çитме пуçларĕç ĕнтĕ. Вĕсем пĕлтерӳсене хăпăтса тухнине пĕлмерĕç, кăтартнă вăхăтра шкула пухăнчĕç. Степанов та хирĕç пулмарĕ — пухăнчĕç пулсан, пухăва ирттермелле. Ана комсомол организаци секретарĕ Осип Озеров уçрĕ те пĕрремĕш ыйтупа Мария Федотовнăна сăмах пачĕ. Учительница Пĕтĕм тĕнчери хĕрарăмсен кунне—мартăн саккăрмĕшне — пĕрремĕш хут ăçта уявланине, çак юхăма камсем пуçарса янине тата ертсе пынине тĕплĕ каласа пачĕ. Вара паянхи кун Чăваш Яшми ялĕнчи хĕрарăмсемпе хĕр комсомолкăсем умĕнче мĕнле-мĕнле задачăсем тăнине ăнлантарчĕ.

— Пирĕн çак пухура ларакан хĕрсем çаплах ял хушшинче пур çĕртре те арçынсемпе тан хутшăнса ĕçлеме хăюлăх çитереймеççĕ-ха. Ку тĕлĕшпе эпĕ паянлăха пĕр Христиния Лаптевăна çеç палăртса хăварма пултаратăп. Вăл кунсеренех çирĕпленсе, хăюланса пырать. Пухусенче уçăмлă тухса калаçать, обществăлла ĕçсене те активлă хутшăнма пуçларĕ. Эпĕ ытти пур хĕрсене те унран тĕслĕх илме, ун пекех хăюллă пулма сĕнетĕп. — Мария Федотовна президиумра ларакан Хрестук çине пăхрĕ. — Акă, пăхăр-ха ун çине. Вăл пуçне те хĕрлĕ тутăр çыхса çӳрет. Хĕрлĕ тутăр вăл хĕрлĕ ялав пекех, ахаль çынсене ирĕклĕхпе телейшĕн кĕрешме хавхалантарса пыракан тĕс пулса тăрать. Эпĕ сире, хĕрсем, мартăн саккăрмĕшне уявлама килнĕ каç пурне те хĕрлĕ тутăр çыхса килме ыйтатăп. Чаплă пухăва аннĕрсене, аппусене, йăмăкăрсене те хăвăрпа пĕрле илсе килĕр, — тесе вĕçлерĕ учительница.

Пухури виççĕмĕш ыйтăва иккĕмĕшне куçарчĕç, мартăн çиччĕмĕшĕнче каçхине чаплă пухăвăн кун йĕркине, пултарулăх кружокĕсен халăха мĕн-мĕн кăтартмаллине çирĕплетсе хăварчĕç.

Пĕрремĕшпе виççĕмĕш ыйтусене пĕрле сӳтсе явнă хыççăн пысăк мар тăхтав пулчĕ. Пухăва килнисенчен чиркĕве хупма хирĕçле шухăшлă хăш-пĕр çамрăксем те тупăнчĕç. Вĕсем ку ыйтупа çыхăниччен çыхăнманни лайăх, чиркĕве хирĕçле сасăланине пĕлсен, атте-анне килтен хăваласа кăларĕ тесе хăраса, ыттисем сисмен хушăра айккинелле тухса шăвăнчĕç. Хрестукпа Сергей коридор вĕçĕнче тĕл пулчĕç, аллисене чăмăртарĕç. Хĕр йĕкĕте пуху пĕтичченех ларма хушрĕ. «Сана кăларса ямаççĕ», — тесе лăплантарса хăварчĕ.

Пурте вырнаçса ларсан, Осип Озеров тăрса кăтра çӳçне якаткаларĕ, вара иккĕмĕш ыйтупа сăмах Степанова пачĕ.

— Юлташсем, малтанах эпĕ сире çакна пĕлтерем. Осип Озеров кăштах кăна мар, питĕ пысăк йăнăш турĕ. Вăл парти организцийĕпе те, сирĕнпе те каншламасăрах «чиркĕве хупса унта халăх клубĕ уçасси» çинчен ыйту кĕртсе, çав пĕлтерĕве ял тăрăх çапса тухма хушнă. Çав хушăрах чиркӳ çыннисем те çывăрман. Пĕри, тиечук хушнипе, иккĕмĕш ыйтăва кăмрăкпа хуратса пынă. Юрать-ха Ивановпа Петров комсомолецсем сисĕмлĕ пулнă. Вĕсем çав çынна ял Советне ман пата илсе пычĕç. Вăл хăй йăнăшне йышăнчĕ.

Уçăп сиксе тăчĕ.

— Михаил Степанович, каçарăр та-ха, мана ку ыйтăва комсомолецсен пухăвĕнче сӳтсе явма вулăсрисем хушса ячĕç. Сирĕн организаци вулăсра малта пырать, Çавăнпа ку ответлă ĕçе чи малтан эсир пуçарăр, вара пĕтĕм вулăсшăн тĕслĕх пулса тăратăр терĕç — ăнлантарма тăрăшрĕ Озеров.

— Ку ыйтăва малтан вулăсри парти бюровĕнче пăхса тухмалла-çке. Унта çирĕплетнĕ хыççăн ялсенче парти пухăвĕсем ирттермелле, вара тин комсомолецсен ĕçе пуçăнмалла. Камсем ĕçлеççĕ-ха унта, вулăсри комсомол-та? —Озеров енне çаврăнчĕ Степанов.

— Çавсемех. Пĕри Шупашкартанах килнĕччĕ. Унăн хушаматне пĕлеймерĕм, — тавăрчĕ рак пек хĕрелсе кайнă кăтра Уçăп.

Çак хушăра Хрестук сенкер куçĕсемпе Сергее шырарĕ, Степанов комсомол секретарьне еплерех асăрхаттарнине систересшĕн пулчĕ вăл.

— Тепре кайсан, хам ыйтса тĕпчетĕп-ха, — терĕ те Михаил Степанович малалла пуçларĕ. — Паян пухура сӳтсе явма лартнă ыйту — йывăр та кăткăс ыйту. Кăна эпир решени йышăнса татса пама пултараймастпăр. Ку ыйтупа малтан пирĕн коммунистсемпе комсомолецсен халăх хушшинче нумай ĕçлеме тивет. Чиркĕве хупас тесен, прихута кĕрекен çитĕннĕ çынсем çурри ытла хирĕçле сасăламалла.

— Мĕнле сасăламалла? Алă çĕклесе уççăн-и е вăрттăн-и? — докладчика пӳлсех ыйтрĕ пĕри.

— Сан шутпа мĕнле пек? — ответ парас вырăнне хăй ыйтрĕ Степанов.

— Малтанах калатăп. Пуху пухса вăрттăн сасăласан, ку ĕç путланать пирĕн. Ман шутпа, çапла тумалла. Çитĕннĕ çынсенне урамĕ-урамĕпе список тумалла. Кайран кашни урама икшер комсомолец çирĕплетмелле те вĕсене çав списока памалла. Вара, чиркĕве хӳтĕлекенсене тĕрлĕрен майсемпе хăратса, эпĕ чиркĕве хупма килĕшетĕп тесе алă пустармалла.

— Çук, кун пек юрамасть, —хирĕçлерĕ учитель. —Халăха хăратмалла мар, ăнлантарса памалла. Вăт эсĕ кашни урама комсомолецсем çирĕплетсе памалла терĕн. Ку шухăшпа килĕшме пулать. Кашни килтех пулччăр вĕсем, кашни çынпа тĕл пулса куçа-куçăн калаçчăр. Анчах апла тума сирĕн хăвăрăн та нумай пĕлмелле.

— Михаил Степанчă, эсир нумай вĕреннĕ, нумай вуланă. Тĕн çинчен мĕн пĕлнине кĕскен те пулин каласа памăр-и пире? —терĕ тепри, хыçалта лараканни, ура çине тăрса.

— Тĕн çинчен наука çыннисем çĕршер-пиншер кĕнеке çырнă. Маркспа Энгельс та, Ленин та ку тĕлĕшпе сахал мар ĕçленĕ. Эсир нумайăшĕ пĕлетĕр ĕнтĕ, СССР халăх Комиссарĕсен Совечĕ 1918 çулхи февралĕн иккĕмĕшĕнче чиркӳсене государствăран тата шкулсене чиркӳрен уйăрасси çинчен декрет кăларнă, ăна Владимир Ильич Ленин алă пусса çирĕплетнĕ.

— Ленин çирĕплетнĕ пулсан, тата мĕн пăхса тăмалла? Ыранах тытмалла та тăррине хĕрлĕ ялав çакмалла. Тепĕр кунне унта халăх клубĕ уçмалла, — персе ячĕ пĕри. Пурте ун çине пăхрĕç. — Мĕн пăхатăр? Тĕрĕс мар-им?

— Тĕрĕс! Мĕн çак класра пăчăхса лармалла.

— Чимĕр-ха эсир, юлташсем, — çине тăчĕ Çтаппан. — Манăн атте çапла калать: кушак час çуратать те суккăр тăвать, тет. Ара, Михаил Степанович каларĕ-çке, çитĕннĕ çынсен çурри ытла хирĕçле сасăламалла, вара чиркĕве тин хупма пулать терĕ. Апла саккунĕ çапла, — терĕ те Çтаппан учитель енне çаврăнчĕ. — Калăр-ха, Михаил Степанович, историре чиркĕве патшалăхран уйăрни хăçан та пулин пулнă-и? — тесе ыйтрĕ.

— Историре чиркӳ пирки тĕлĕнтермĕшсем нумай пулнă. Эпĕ паян шăпах çавсенчен хăшне-пĕрне каласа парасшăн та ĕнтĕ сире. Итлеме кăмăл пур-и? Ку сире çынсемпе калаçнă чух питĕ кирлĕ пулать.

— Калăр.

— Итлетпĕр.

— Хăть çур çĕрччен. Халь çĕр вăрăм.

— Апла итлĕр. Çичçĕр вăтăрмĕш çулта, урăхла каласан, пиртен пин те ик çĕр манерлĕ каяллах, Византин Лев Исавра ятлă императорĕ указ кăларнă. Çав указпа килĕшӳллĕн, çынсене иконсене пуç çапса кĕлтума чарнă. Иконссне вутта пăрахса çунтарнă, вĕсене ĕненсе пуç çапакансене еретиксем, урăхла каласан, турра хирĕçле çынсем тесе айăпланă. Çав указ хыççăн аллă ултă çул иртсен, 786 çулта, Константинополь хулинче (сăмах май каласан, çав хула халь Хура тинĕс хĕрринче чи пысăккисенчен пĕри шутланать) чиркӳсен пуçлăхĕсен пысăк пухăвĕ пуçтарăнать. Кунта çак ыйту тавра икĕ ушкăн кĕрешнĕ. Пĕрисем турăша ĕмĕрлĕхех прахăçласшăн, теприсем вĕсене сыхласа хăварасшăн пулнă. Турăш майлисем çĕнтернĕ, хирĕçлисене суд, тунă. Акă тата тепĕр тĕслĕх. Вун тăххăрмĕш ĕмĕрĕн çурринче, пиртен çĕр çул каялла, Кăнтăр Америкăра Симои Боливар ятлă тĕлĕнтермĕш çын пурăннă. Ун чух Кăнтăр Америкăри çĕршывсене Испани колонизаторĕсем пăхăнтарса тăнă, Боливар, пысăк çар пухса, колонизаторсене хирĕç вăрçă пуçланă, çитĕнӳ хыççăн çитĕнӳ туса пынă. Боливар çине тăнипе 1811 çулта çĕнĕ конституци йышăннă. Унпа килĕшӳллĕн, чуралăха прахăçламалла пулнă. Анчах та помещиксем çакăнпа килĕшмен. Боливар, çапах та, хăй чурисене ирĕке яма пултарнă. 1819 çулта вăл Аслă Колумби республикине çирĕплетет, унăн президенчĕ пулать. Çав çулсенче Боливар салтаксене çĕр памалли декрет кăларать. Сăмах майĕн каласан, ун çарĕнче вырăссем те пулнă. Президент Учредительнăй конгресра чуралăха прахăçлассине, çынсем расăна пăхмасăрах пĕр тан праваллă пулмаллине тата чиркĕве государствăран уйăрассине саккунпа çирĕплетнĕ. Анчах та ку вăраха пыман. Кăнтăр Америкăри ĕçсене Пĕрлешӳллĕ Штатсем хутшăннипе, Боливар тăшманĕсем çиеле тухнă. 1830 çулта Боливар президентран тухнă. 47 çулхи аслă полководец ыйткалакан пек пурăнса вилнĕ.