Пурнăç çулĕ такăр мар
Хам мĕнле çĕр ирттернине каласа парсан килелле утрăм.
Хапха алăкне уçса ярсанах атте кил картинче вут-шанкă хатĕрленине куртăм. Юр пек сухалне якаткаласа ман паталла утрĕ. Пӳрте кĕтĕмĕр. Арăм вут хутса янă та çĕр улми икерчи пĕçерет. Вова ачам сăпкарах макăрса выртать. Эпĕ хывăннă-хывăнман ача патне пыратăп. Анчах Оля мана ача патне çывăха та ямарĕ. Сивĕ çĕртен кĕнĕ тесе.
— Хăвăн та сăну юлман. Мĕн пулнă сана? — терĕ.
Сас тухмасть пулсан та уйра кашкăрсемпе çĕр каçнине каласа патăм. Атте васкаса мунча хутса ячĕ. Сăпка патне пырса сăпка юрри юрлас терĕм те сас тухмасть. Вара шăпчăкла, куккукла шăхăрма пуçларăм. Ача макăрма чарăнчĕ.
— Эпĕ-ха ку, аçу, вырăсла — папа. Ăнланмастăн-и? Кĕçех чăвашла та, вырăсла та, акăлчанла та ăнланма тытăнăн. Чăн-чăн çын пулăн.
— Кампа калаçан эс? — ыйтать шыв ăсса килнĕ йăмăкăм.
— Пулас ăрупа, пулас артистпа. Пĕчĕк чух макăрсан сасси вăйлă пулать теççĕ.
— Сассу сан хăвăн та çук халĕ.
— Çапла. Сассăр артист хăлхасăр композитор пекех.
— Мунча хутса ятăм, — тет атте.
— Эпĕ те пыл илсе килтĕм, — тет Оля.
— Ман çур литр пур, — тетĕп эпĕ.
— Сассăр юлсан артистран кăлараççĕ пулĕ? — çаплах тĕпчет Ксени. — Рабочи пулса ĕçлĕн.
— Колхозра ĕç сахал-им? — тет атте. — Авă Кĕпитун Хĕветĕрĕ сан чухлĕ те вĕренмен, бригадирта çӳрет. Эсĕ пахча-çимĕç шкулне пĕтернĕ. Колхоз сад ĕрчетме шутлать. Килте лупас ишĕлет, хамăн вăй çитмест...
Атте макăрса ярасран урама тухса кайрĕ.
— Атте малтан хытă чĕреллĕччĕ, анне вилсен йăлтах улшăнчĕ, — тет Ксени.
— Мунча пуличчен больницăна кайса килем-ха, — тесе эпĕ урамалла тухрăм.
Больницăра мана банка лартса пăхрĕç, виçĕ кунлăх бюллетень пачĕç. Ял хыпарĕсене пĕлсе килтĕм. Мишшапа Миття фронтра. Ял паттăрĕ Никитин Тимуш яла аманса таврăннă. Настя упăшки — Ваççа Белов — урине татса таврăннă. Сапожник Сергей куçсăр пулса ларнă. Çара илмен. Пирĕн ялтан çĕр çын ытла вăрçăра пуç хунисем.
Килте виçĕ кун пурăнсан Шупашкара таврăнтăм. Театрта эпĕ кашкăрсем курни çинчен каласа парсан хăшĕ-пĕри ĕненмерĕ.
— Фантазер юмахсем çырать те тем те шутласа кăларать, — тет Борис Алексеевич.
— Иккĕмĕш Чулкаç, — тет Леонид Родионов, пирĕн аслă режиссер.
Кĕтмен-туман çĕртен мана «Кушар» драмăра Мурсай рольне тыттарчĕ Н. С. Айзман. Роль памасăр пурăнчĕç-пурăнчĕç те, акă сана. Вăл роле эпĕ артист ятне иличченех выляма ĕмĕтленнĕ. Унччен вăл роле Алексеевпа Ашмарин вылянă пулнă. «Не смешно», — тесе ларатчĕ режиссер Н. С. Айзман.
— Борис Алексеевич, пулăшăр-ха мана. Эсир ку роле питĕ аван вылянă теççĕ, — тесе те тилмĕреттĕм.
— Ну вас, — тесе çех иртетчĕ аллине сулса.
Кĕвĕçнĕ вăл, Мурсая паманшăн çилленнĕ. Çавна ăнланаймарăм малтан.
Халăх спектакле аван йышăнчĕ. Кошкинский хаçатра çапла çырчĕ: «Кушарта» Е. Никитин Мурсай ролĕпе халăха хытă савăнтарчĕ. Чăваш академи драма театрĕнче сисмен çĕртенех çĕнĕ талантлă комик çуралать».
Кун хыççăн ĕнтĕ мана пур çĕрте те Мурсай теме тытăнчĕç. Мурсай тени тăмсай тени мар тесе саламлатчĕç. Сăра киоскĕнче те сăрашăн укçа илместчĕç. «Санран, Мурсайран, укçа илместпĕр, — тетчĕç, — хăв та Эрхип тарçи».
«Кай, кай Иванара» мана Куçак рольне парса савăнтарчĕç. Мĕнле савăнмăн-ха? Ку сăнара Айзман гениально çырнă. Ку роле савăнсах выляттăм. Кун пирки Леонид Агаков акă мĕнле çырнă: «Ефим Никитин — признанный комедийный актер, и в этом спектакле «Кай, кай Ивана» Ни-китин выступает во всем блеске своих способностей».
Ку спектакле Зоя Ярдыкова лартрĕ. Каярах И. Краснов лартрĕ. Ун чухне вара эпĕ кулак — Йăкăнат пултăм. Рецензине те хамах çыртăм. Ун хыççăн спектакле лартакан режиссерĕ мана алă та памарĕ, «Аллуна кайса çу-ха», — терĕ. Режиссера артистăн критиклеме юрать-и-ха? «Режис-серсене критиклеме юрамасть», — тетчĕ Мордкович директор.
Темиçе çул иртсен «Кай, кай Иванана» В. Яковлев лартрĕ. Иван рольне хăй вылярĕ. Пашшăна — Нина Михайлова тĕлĕнмелле выляса кăтартрĕ. Унччен те ăна Светлана Михайлова питĕ пархатарлă уçса панă. Мана çав Йăкăнатах панă. Куçак рольне выляма ватăлнă терĕç. Хальхи Куçак мана килĕшместчĕ. Вăл мана саваласа çитереймен пек туйăнатчĕ. «Те вырăс эпĕ, те чăваш, хама хам неснайски», — тесе хушса хуни çумне «Урăх оперăран», — тесе калас килетчĕ. Пьесăра сăнара вăйлатас тесе хушса хуни, пăсни, пăтратни кăна. Те хăнăхнăран, Куçак та килĕшме пуçларĕ.
Маншăн тепĕр пысăк савăнăç — К. Иванов сцена çинче «Икĕ каччăн пĕр шухăш» лартас терĕ. Ваççа рольне мана пачĕ. Ку та ĕнтĕ Мурсай, Куçак таврашĕнчен. Эрех Ваççи — выçлă-тутлă, çĕтĕк-çатăк, начар пурăнать пулсан та пурнăçа юратакан çын. Ку роле эпĕ питĕ юратса вылярăм. Халăх та мана «Эрех Ваççи», «Çĕтĕк Ваççа» теме пуçларĕ. «Ăçта тупнă эсĕ ку çĕтĕк сăхмана?» — тесе кулса ыйтатчĕç спектакльти сăмахсене аса илсе.
«Заслуженный артист Е. Никитин создал запоминающийся комический образ деревенского бобыля Васи», — тесе çырчĕç кун пирки. Чи малтан ман партнер Г. Фадеев пулчĕ, унтан И. Бочаров, каярах Родионов, Г. Митрофанов, В. Кудряшов, Виноградов. Каярах Ваççа сценине чăвашран кулни пулать ку тесе К. Иванов пăрахăçласа хăварнă.
Кĕтмен çĕртен тенĕ пекех «Айдар» драмăран мана Айдар рольне пачĕç. Кăна илтсен нумаăăшĕ çăварĕсене карсах пăрахрĕç. Айдар вăйпа мар, сассипе те мар, пуянлăхĕпе, куштанлăхĕпе, влаçĕпе вăйлă, хăватлă.
— Айдар кун пек те пулма пултарать-çке, — тесе тĕлĕннĕччĕ П. Н. Осипов. — Эсĕ — Ваççа, Мурсай, Куçак. Ну, Айдар пулатăн тесе шутламан. Айдара кам кăна выляса пăхман пулĕ: Н. Виноградов, И. Молодов, А. Ургалкин, В. Родионов, Б. Данилов, Н. Григорьев тата ыттисем те.
Л. Родионов мана хам çырнă «Тĕлĕнмелле тĕлпулу» пьеса тăрăх спектакль ларттарчĕ. Водевиль евĕрлĕрех пулса тухнăччĕ. Кунта О. Ырзем, М. Иванов, А. Долгĕва тата ыттисем вылярĕç. К. Иванов ман «Сарпике» юмаха лартнă чух мана режиссер турĕ. Юмахçă пулса выляма хушрĕ. Спектакле курма пынисем аван йышăнчĕç. Уйрăмах Вера Кузьмина — Сарпике рольне выляса савăнтарчĕ. «Театральная жизнь» журналта: «Постановка на сцене театра сказки Е. Никитина явилась серьезным достижением коллектива. Не случайно «Сарпике» стала одной из любимых пьес зрителей», — тесе çырчĕç. Сахха рольне виçĕ артистка вылярĕç. Пĕринчен-пĕри лайăх. Тĕлĕнмелле, ун çине пăхсан темле каччă та тăнне çухатмалла чипер Саххана Светлана Михайлова питĕ лайăх вылярĕ. Сахха инкене Дария Столярова пысăк ăсталăхпа вылярĕ. Хăрушă та тискер Сахха — Рона Ананьева. Анчах та хăш-пĕрисене пирĕн спектакль килĕшмен курăнать. «Сарпикере» шуйттансем нумай иккен. Вара «çӳлтисем» виçĕ хутчĕн пăхрĕç, шуйттансене шырарĕç. Писательсенчен нумайăшĕ пирĕн хута кĕчĕ, пьеси те, спектаклĕ те аван тесе хакларĕç. И. Кошкинский, П. Осипов, В. Алагер, А. Алга, Г. Ефимов, С. Шавли ырларĕç, балет çырмалла терĕç. Вара эпĕ либретто çырса Ф. С. Васильева патăм. Сарпикене Галина Васильева питĕ аван ташларĕ. Каярах «Сарпикене» пуканесен театрĕ лартрĕ. Вăл республика тăрăх çӳрерĕ, Тутарстана та, Пушкăртстана та çитрĕ. Чăваш радио комитечĕ те «Сарпикене» çырса илчĕ. Анчах «Айдара» çырнă пленкăна çухатрĕç, такама килĕшмен пулас.
Утмăлмĕш çулсенче çамрăксен театрĕ эпĕ çырнă «Шăнкăрав хыççăн» лартма тытăннăччĕ. Спектакльти тĕп шухăш шкулпа тата çемьепе çыхăннăччĕ. Упăшки яланах командировкăсенче пулнăран сиксе тухакан çемьери харкашу ачисене те витĕм кӳрет. Вĕсем эрех енне туртăнма пуçлаççĕ, вăрăпа çыхланаçсĕ. Анчах ку спектакле часах лартма чарчĕç. Совет çĕршывĕнче кун пек япаласем пулма пултараймаççĕ терĕç. Виçĕ хутчен суд пулчĕ. Писательсенчен Ржанов, Кăлкан, Захаров хӳтĕлерĕç. Мускава çитрĕмĕр. Çамрăксен театрĕ адвокат тытсах пынă. Выляса ятăм. 3. Ярдыкова суд хыççăн акă мĕн каласа пачĕ: «Çĕр çывăрмарăмăр сана хирĕç протоколсем çырса». «Ку пьесăна журнала та пулин ярсан драмкружоксем те пулин лартсан мĕнле аван пулĕччĕ», — тесен мана хирĕç çапла хуравлатчĕç: «Партийность çук, комсомолĕ те çук, пионер организацийĕ ăçта тата?» Ваççа хăйĕн çĕтĕк сăхманне сапланă пекех сапларăм пьесăна. Редакцине чупрăм. Çитсенех: «Тӳрлетрĕм. Вăл та пур, ку та пур», — тетĕп. Мана каллех: «Комсомолĕ çук, парти çук, совет влаçĕ çук — сан пьесу та çук», — теççĕ. Халĕ спекулянтсене хурламалла мар, ырламалла. Пурнăçĕ улшăнса кайрĕ. Усалпа ырри хăть хăш саманара та пĕтес çук.
«Сарпикене» Мускава «Мосфильма» ярса пăхма шут тытрăм. Вĕсем килĕшни çинчен пĕлтерчĕç, анчах хăйсем соавтор пуласшăн. Эпĕ хирĕçлерĕм. Паллă кинорежиссер И. Правов çапла каларĕ:
— Хăвăн çулна хăвах пӳлсе лартнă эсĕ.
Йăпăлтатма пĕлместĕп, майлаштарма та. Тапакне те туртмастăп, эрехне ĕçместĕп, çынсене те сĕнместĕп. Сакăрвунă çула çитсен çех, вунпилĕк пьеса кун çути курсан, çыравçă ятне илтĕм.
Ăçта кăна пулса курмарăм пулĕ хам пурнăçра, кампа кăна тĕл пулман-ши? Спортпа та туслă пулнă. Концерт-спектакльсемпе хула-ялсем тăрăх çӳренĕ. Çамрăксемпе тĕл пулса калаçни, концертсем хыççăн ташă каçĕсем ирттерни халĕ те асрах. Концерт хыççăн час-часах мана юптарусем каласа пама ыйтатчĕç. Драмкружок членĕсемпе репетицисем ирттереттĕмĕр. Спектакль пуçланиччен клуб умĕнче волейĕболла выляттăмăр е чупассипе ăмăртусем ирттерет-тĕмĕр. Кам та кам çĕр метр чупассипе манран ирттерет, çавна спектакль курма укçасăрах кĕртеттĕм. Ара, спорт комитечĕ мана ялсенчен спортсменсем тупса килме каланă. Елчĕк районĕ тăрăх спектакльпе тухса кайсан пĕррехинче пĕр ял каччи манран чутах иртсе каятчĕ. Кам пулнă тетĕр эсир ăна? А. Игнатьев — пулас спортсмен! Европа чемпионĕ. 400 метра чупассипе.
1935 çулта мана «Спартак» членне илчĕç, пĕр çула яхăн çăмăл атлетсен шкулне çӳрерĕм, 1936 çулта мана Самара хулине 100 метра чупма тата тăршшĕне сикме илсе кайрĕç. Унта 9 республикăри çăмăл атлетсен ăмăртăвĕ пулмалла иккен. Чулхуларан Михаил Бундин хăй килнĕ тет. Вăл чупассипе те, сикессипе те никама та хăйĕнчен ирттерес çук. 50 градус ăшă. Сывлама çук — пăчă. На старт! Старта чĕнеççĕ. Внимание, тапранса кайрĕç. Фальстарт пулчĕ. Урасем чĕтреççĕ, внимание, бух! Эпĕ тапранман-ха, çынсем икĕ метр, метр çурă малта. Михаил Бундин çĕнтерчĕ. Тăршшĕне сикме пуçларĕç. Каллех М. Бундин малти. Аса илетĕп те, ытла та тарăхмалла-çке. Хусанта виçĕ хутчен сикетĕп, пĕрне те шутламаççĕ. Ун вырăнне Мускавра та, Хусанта та, Чĕмпĕрте те «Кушарти» Мурсая выляса халăха савăнтарнă.
1939 çулта Киевра, пĕтĕм театрта ĕçлекенсем хушшинче çăмăл атлетикăпа ăмăрту пулса иртрĕ. Унта чăваш команди те хутшăнчĕ. Академи театрĕнчен Игнат Молодов, ыттисем çамрăксен театрĕнчен — Е. Никитин, Т. Иванов, С. Бурашников, Ф. Каратаев, Л. Морева, Г. Филичкина. Ф. Савинова. Иккĕмĕш группăпа эпир кубок çĕнсе илтĕмĕр. «Где эти Чебоксары, что это за народ чуваши? — теме пуçларĕç. «Между Горьким и Казанью», — тетпĕр. Пире малтан ярасшăн пулман иккен, шанман. Атя кайса курччăр Киева терĕç юлашкинчен. 1940 çулхи ăмăртăва вара йĕркеллех ăсатрĕç. Çав çулхине те эпир Шупашкара кубок илсе килтĕмĕр.
Уйрăмах мана Кĕлпук мучи пулса çӳренисем час-часах аса килеççĕ. Кĕлпук мучийĕ хăй ăçтан сиксе тухни те хăйне май истори.
Пĕррехинче радиокомитет председателĕ Павел Николаев чарса тăратрĕ те калать:
— Итле-ха, Никитин, Мускавран час-часах радиопа пĕр Еремей старик калаçать: лайăххине мухтать, япăххинĕ хурлать. Пирĕн те çавăн пеккине тăвас мар-и?
— Ятне кăна урăхларах тумалла. Çтаппан — каймасть, Мухтеркке те мар, Ухтеркке — ытлашши пакăлти пулать. Пире ырă кăмăллă, тӳрĕ чунлă, шӳте юратакан çын кирлĕ.
Çапла вара Ухсай поэминчи паттăр Кĕлпук мучие шыраса тупрăмăр.
Шутланă — тунă. Пĕр колхозра пултăмăр, теприне çитсе куртăмăр. Ырларăмăр, мухтарăмăр, теприне хурларăмăр, пĕçеркке патăмăр. Радиопа тухнă хыççăн çырусем умлăн-хыçлăн килме пуçларĕç. Пурте хăйсем патне чĕнеççĕ, ĕне фермисене пырса курма ыйтаççĕ. Хăшĕсен председатĕлĕ хăйшĕн кăна тăрăшать, теприсен бригадирĕ ĕçке ярăннă. Кĕлпук мучи калаçма пуçласан апат çиме чарăнсах итлетпĕр теççĕ.
Пĕрре çапла Илья Степанович редакторпа Канаш районĕнчи Сиккасси ялне тухса кайрăмăр. Вăхăчĕ тырă вырмалли вырсарникун. Яла пырса кĕретпĕр. Унта та кунта çын хĕвĕшет. Шăпах колхоз председательне тĕл пултăмăр.
— Концерт пама килтĕн-и? — тет.
— Эсир мĕнле ĕçленине курма килтĕмĕр, — тетĕп.
— Пĕрремĕш бригада тырă вырать, иккĕмĕшĕ авăн çапать, виççĕмĕшĕн бригадирĕ ăçтине турă пĕлет-и, виççĕмĕш кун шыратпăр, çапах тупаймастпăр.
— Атя-ха хамăр та шыраса пăхар, — тетĕп.
Чи малтанах ăçта пурăннине ыйтрăмăр. Килĕнче пултăмăр, лупас тăрне пăхрăмăр, мунчара та пултăмăр. Пахчара та çук. Урама тухатпăр. Выляса çӳрекен ачасенчен ыйтатпăр.
— Авă çавăнта вăл, Иван пичче, — теççĕ.
Ачасем кăтартнă çĕрелле утатпăр. Пире хирĕç пĕр хĕрарăм тухрĕ.
— Мĕн кирлĕ-ха сире? — тет ку.
— Шыв ĕçесчĕ, ăш хыпса тухрĕ, — тетпĕр.
Хĕрарăм хыççăн килнелле утрăмăр. Кил картине кĕтĕмĕр. Пăхатпăр: çерем çинче пĕр арçын вырта парать. Юнашарах çурран машини, сăран сумки.
— Ку кам вара? — тетпĕр.
— Бригадир. Тьфă вырма каймалла. Вăл эрех ыйтать. Ăçтан тупас ман эрехне?
Эпĕ выртакана çурăмĕнчен таккаса:
— Эй, гражданин бригадир, эсĕ мĕн тăватăн кунта? Çынсем уйра, эсĕ туйра-и?
— Ты... эс кам? — тет ку мана.
— Эпĕ — Кĕлпук мучи-ха. Эсĕ кам тетĕп. Йăпăр-япăр тăчĕ те çакскер сăран сумкине çакса, çурран урапине çавăтса куçран часрах çĕтрĕ.
Тепĕр кунне радиопа çунтартăм вара. Бригадиртан кăларнă терĕç. Сĕнтĕрвăрри, Вăрмар, Тăвай, Канаш районĕсенче Ухтер мучипе Кĕлпук мучи пулса çӳрерĕмĕр. Эпир яла çитиччен урамсене шăлса тасатса хуратчĕç. Уйрăмах клуб умне тирпейлесе хуратчĕç. Пур çĕре те çитсе курнă хыççăн вăрăсене, сăмакунçăсене, юлхавсене пурне те аса илсе юлашкинчен сценка çыраттăмăр. Каçхине концерт лартса параттăмăр. Ухтер (Г. Терентьев) юрлать, Кĕлпук мучи такмакласа парать. Уйрăмах сценкăсене кăмăлласа йышăнатчĕ халăх. 1972 çулта ытти юрăссемпе пĕрле Ираида Вдовина та пирĕн ушкăна хутшăнчĕ. Концертсем хыççăн халăх хăналама юрататчĕ. Паллах, ялти активпа пĕрле.
— Ну, Кĕлпук мучи, эсĕ эрехпе аташакансене критиклерĕн те-ха, малашне ун пек ашкăнмăпăр. Халĕ юлашки хут ĕçсе пар ĕнтĕ, — тетчĕç. Ираида Вдовина вара çĕнĕрен концерт пуçласа яратчĕ. Ăçта мĕнле ĕнтĕ. Хăш чухне чул муклашки лекни те пулнă.
Пĕрре çапла, çырмара, уçă сывлăшра концерт паратпăр. Эпĕ Александр Кăлкан çырнă «аншарли» мыскарине вулатăп. Ялти сăмакун юхтаракансене асăнатăп. «Ах, пулмарĕ, матькасси, ĕçлемесĕр пуясси», — тенĕччĕ кăна, пĕри чулпала шап тутарчĕ сцена еннелле.
Тепрехинче тата, Елчĕк районĕнчи пĕр чиркӳллĕ ялта халăх нумаййăн пухăннипе концертне клуб умĕнче парас терĕмĕр. Юнашарах чиркӳ вырнаçнăччĕ. Концертне курма чиркӳре ĕçлекенсем те тухса тăнăччĕ. «Таса атте Ахванеç», — тесенех пачăшкă йывăç хыçне пытанчĕ. «Таса атте Ахванеçĕ, ун матăшки Анаçтасси пулчĕç хăнара, ăшă сăрара...» — тенĕччĕ кăна, пĕр хĕрарăм тенкел çинчен тăчĕ те ман паталла пырать. Сăхсăхать, ман çине хĕрес хурать, тем ылханать, шуралса кайнă хăй. Аран-аран вуласа пĕтертĕм вĕт.
Канаш районĕнчи пĕр ялта клуба хирĕçле вырнаçнă пĕр киле хваттере кĕтĕм. Карчăкпа старик иккĕшех пурăнаççĕ. Карчăкĕ курпунрахчĕ, старикĕ Ухтеркке манерлĕрех, карчăкăн курпунне ыталаса: «Ку ман ылтăнăм», — тетчĕ. Спектакль пуçланиччен клуба кайса сăвăсем вулам-ха терĕм. Кил хуçисене итлеме пыма чĕнтĕм. Ачи-пăчисемпе, кӳрши-аршисемпех пычĕç. Вулама тытăнтăм:
Вулавçăсен шухăшĕ
Çĕнĕ комментари хуш
Геннадий (2020-04-05 19:08:59):
Питĕ кăсăкланса вуласа тухрăм . Пуçламăшне "Т.А. " журналта вуласа вĕçне шыраса кунти страница çитрĕм . Пур !