Пурнăç çулĕ такăр мар
— Вуласа парас-и е выляса парас-и? — тетĕп Иван Мучие.
— Апла та, капла та мар. Хам пăхса тухăп, — тет Мучи. — Тепĕр эрнерен кĕрсе тух. Ун чухне калăп мыскару юрăхлă е юрăхлă маррине. Халĕ пĕрремĕш сăвă тухнă ятпа саламлатăп. Гонорарне кайса ил.
Мĕн тери хавасланса, çунатланса тухрăм эпĕ редакцинчен!
Тепĕр эрнерен эпĕ каллех «Капкăн» редакцине вĕçтеретĕп.
— Мыскаруна вуларăм. Шухăшĕ пур, сăнарсем япăх мар, анчах чĕлхи пуклак, çӳп-çап нумай, — терĕ Иван Мучи.
— Мĕнле çӳп-çап? — тетĕп эпĕ шалт тĕлĕнсе.
— Шыв, эппин, кирлĕ-кирлĕ мар сăмахсем.
Çапла мана мыскарана каялла тавăрса пачĕ. Пьесăна тасатма, кĕскетме, чĕлхине якатма хушрĕ. Ыр канаша ăша илсе тар кăларса ĕçлерĕм.
«Хаврук инке сывалать» — ку ман иккĕмĕш мыскара. Мыскара тепĕр икĕ уйăхран пичетленсе тухрĕ. Пĕтĕм Арапуç ялĕ шавларĕ! Ара, унти геройсене эпĕ хамăр ял çыннисен ячĕпех янăччĕ те.
Халĕ ĕнтĕ эпĕ те поэт!
— Ах, мĕн турăм-ши эп ăна, Епхине, пуçне пултăр, кутне çыпăçтăр! — тесех ылханнă тет хамăр ялти Хаврук инке.
— Ăна ĕçтерсе хĕнетĕп-ха пĕрре, — тесе калать тет Симун пичче.
Яла таврăнсан Симуна тĕл пулсан:
— Халĕ сана пĕтĕм район, пĕтĕм чăваш пĕлет. Хăв вилсен те яту юлать, — терĕм ăна. Вăл савăнсах кайрĕ: — Хаврука та калăп-ха. Ан ылхантăр тек вăл сана.
Килтен çыру илтĕм. «Салам сана, юратнă пичче, Ефим. Ан çиллен, сан урлах, санран ыйтмасăрах качча тухнăшăн Чупай ачине. Çитес вырсарникун туй пулать. Туя кил. Сан юратнă йăмăку — Катя».
Ку — чăнах та савăнмалли. Мана апла ватта хăвараççĕ? Телейне тупнă пулсан — кайтăрах.
— Эсĕ Шурăна çаклатса вĕçтер, икĕ туй тăвăр, — теççĕ мана.
— Вĕсенсе пĕтермесĕр хама çыхас мар.
Виçĕ кунлăх отпуск илсе тăван яла вĕçтертĕм. Килте никам та çук. Сĕтел тулли апат-çимĕç, сăра, эрех.
— Эсĕ килтĕн-çке. Ма кая юлса килтĕн? — тет мана йăмăк, Ксени.
— Ăçта вара туй? — тетĕп.
— Юнашарти Танюк пичче патĕнче.
Эпĕ кучченеçе сĕтел çине хутăм та юнашара васкарăм. Пӳрте кĕмелли çук, çенĕк тулли халăх.
— Пиччĕш çитнĕ, артист килнĕ! Çул парăр! — теççĕ.
— Сыпса пар-ха, ыр сунса, салампа.
— Сывлăш çавăрам-ха. Йĕри-тавра пăхам-ха, алă парса тухам. — Хĕвеле майăн сĕтел тĕлне çитрĕм. Йăмăка куртăм. Юнашарах унăн упăшки ларать. Хĕрелсе кайнă, кăвак куçлă, кăмăллă пăхса йăл кулать.
— Саламлатăп пĕрлешнĕ ятпа. Ыр сунатăп. Телейлĕ пулăр, туслă пурăнăр. Çак эрех пек çутă та тулли пултăр пурнăçăр.
Малалла татах алă тытса тĕпелелле пыратăп. Мĕн ку? Пĕр хитре хĕрарăм ларать. Ăçта курнă эп ăна? Кăвак куçлă, сарă çӳçлĕ. Ара, ку Праски-çке! Ман виççĕмĕш савни. Туй арăмĕ пулса килнĕ. Ара, вăл ман арăм пулма пултарнă-çке-ха. Халĕ упăшкипе килĕштерсех пурăнать-ши? Упăшки эпир унпа туслă пулнине пĕлет-ши? Мана тӳрех сĕтел хушшине лартрĕç, черкке хыççăн черкке тыттарчĕç. Халăх сиксе ташлама пуçларĕ. Купăсçи Вăрмартан, Суккăр Иванĕ пулчĕ. Питĕ ăста калать. Туйран туя çех çӳрет. Праскипе курса калаçма май килмерĕ. Чупай ялне хĕр хыççăн çирĕм лавпа кайрăмăр.
Пилĕк çул кăна иртрĕ-ха, Хура Мишшапа хĕлле улах курма килсеччĕ. Астăватăп паянхн пекех. Ырă кăмăлпа йышăнас чух мунча чулĕпе чутах пуçа шăтаратчĕç. Юрать Таиç хута кĕчĕ. Таиç мана юратнă, анчах теприне качча тухнă. Сивĕпе шăнса пăсăлнă хыççăн ăна сыватас тесе эрех ĕçтерсе прака каткине хупса вĕлернĕ терĕç. Праскипе те çур çул ытла çӳрерĕмĕр. Ашшĕпе амăшĕ ăна ирĕксĕр хăй юратман çынна качча панă. Праски хăй инкекне пĕлтерсен, авланма шутламарăм. Виççĕмĕш савнине çухатрăм. Ялта та савни — Нинук пурччĕ ман. Арапуç Нарспи тетчĕç ăна. Микка пичче сивĕтрĕ. Унăн каччи нумай терĕ.
Туй халăхĕ юрлама пуçларĕ. Чупай ялне çĕмĕрттерсе, параппан патлаттарса, юрласа кĕрӳ патне çитрĕмĕр. Хапха уçрĕç васкаса, кил карти тулли халăх. Çамрăк таврашĕ — урамра. Вăйă тăваççĕ пулмалла. Эпĕ арча çинчен анман-ха, кĕрӳ ман пата пыман-ха. Хулăм укçи те паман-ха. Йăмăк япалисене шӳтлĕ такмаксемпе кĕлетелле ăсатаççĕ. Пӳртре тăвăр, туйне кил картинче тăвас терĕç. Пӳртре никам та юлмарĕ. Тăхлачи те тухрĕ. Пĕр Праски кăна юлчĕ. Пĕр-пĕрин çине пăхса илтĕмĕр. Вăл тӳрех ман енне туртăнчĕ, анчах шикленсе ӳкрĕ пулмалла, айккинелле пăрăнчĕ. Сăра ăсса васкаса пӳртрен тухрĕ.
— Апла качча тухрăн пулать.
— Аннесем пачĕç.
— Аннӳсем апла?
— Ман мĕн тăвас? Вĕçĕмсĕр хăтана пыраççĕ. Аттепе анне качча парасшăн çунаççĕ. Мĕнле пурăнмаллаччĕ ман, ăçта?
— Каçар. Ман сана хам пата илмеллеччĕ.
— Халĕ тин мĕн тăвăн. Эсĕ — артист. Хăвна валли майра тупăн.
— Чĕрӳ мĕн хушать, çавна ту. Вăйлах пулман пулĕ çав пирĕн юрату.
— Эс мана çăлмарăн. Пăрахрăн.
— Ман вĕренсе пĕтермелле, салтака каймалла. Качча кайрăн пулсан — пурăнах.
— Эй, Ефим, ăçта эсĕ? — тесе кĕчĕ пӳрте Микка пичче, — Чупай каччисем сиксе ташлаççĕ, намăса яраççĕ Арапуç каччисене. Кăтарт-ха пĕрре артистла-чемпионла.
Карттуса çавăрса çапрăм та чупса тухрăм картишне. Ак пĕри карăннă та сике-сике чавтарать, лапчăнать те чавтарать-çаврăнать. Питĕ куштанла ташлать. Ара, Петя-иç ку, Таиç пиччĕшĕ, Уçăп Петти. Пăх-халĕ, пырать каçăрăлса, ах, вĕçкĕн-çке. Çакна ташласа çĕнтермесен тĕнчере те пурăнас мар. Ура шăнăрĕсене чупас чухнехи пек хатĕрленсе çемçетрĕм, разминка турăм. Ай, вăйăçи те купăсне калать вара! Вилме выртнă карчăк та сиксе тăрĕ ташлама. Выртан каска та кусса кайĕ. Уçăп Петти те автан пекех çаврăнчĕ. Вăйăç патне пычĕ те тап тăрса пуç тайрĕ. Туй маткисем сăра параççĕ, эрех черкки тыттараççĕ. Арапуç каччисене пĕтертĕн теççĕ.
— Арапуç, çара пуç. Аçу пӳрчĕ çара пуç!
— Чупай пек чулпа пеместпĕр!
Чупса тухрăм вăйă варрине урасене вылятса, алăсемпе хăлаçланса. Кăлтăрмач пек кусса илтĕм, урасене ывăтса, лапчăнса та çĕре çапса сиксе тăтăм. Хĕреслетсе урасене пĕр вырăнта çавăртăм. Тăпăр-тăпăр, тăпăр-тăпăр туса, каялла ыткăнса, алă çинче тăрса çаврăнтăм. Каллех чупса ункă тăватăп. Урасене кĕлентĕрлесе, пăяв явса чакатăп. Ик-виçĕ утăм туса, алăсемпе çат тутарса лапчăнап та çӳле сикеп.
— Ай-уй, — теççĕ стариксем. — Кун пеккине курманччĕ сакăрвунă çула çитсе те. Ай, купăсне те ăçтан кăна тупма пултарнă! Кив Вăрмартан, Суккăр Иванĕ купăсне калаçтарать вĕт.
Иванăн питĕнчен шапăртатса тар юхать. Кун пеккине халиччен курман теççĕ.
— Артист-çке ку. Леш, Таиç тусĕ. Ара, кайран Степан Праскипе те çӳрекеленĕ тет. Лешне тытнă та ашшĕ-амăшĕ Микулая качча панă тет. Акă сана юрату...
Диплом ĕçĕпе Островскин «Тупăшлă вырăн» спектакльне лартни халĕ те куç умĕнчех. Мана Юсов ролĕ лекрĕ. Спектакле хатĕрленме пуçларăмăр. Комедин тĕп шухăшне пĕлнĕ хыççăн сăнарсем хушшинчи çыхăнусене пăхса тухрăмăр. Сĕтел хушшинчех нумай ĕçлесе лартăмăр. Пире, чăваш ачисене, вырăсла выляма питех те хĕн пулнă. Уйрăмах Островский чĕлхи витĕмлĕхпе тулли пулмалла. Эпир сăмахсене пĕлетпĕр пулин те Борис Интригович пĕр сăмаха темиçе хут калаттарать.
Акă сцена çине тухрăмăр. Режиссер пире лашана йĕвенĕнчен çавăтса пынă пекех ертсе пычĕ. Эпир, студентсем, вăл мĕнле кăтартать, çавăн пек тума тăрăшрăмăр.
— Пирĕн зачет-спектакле Чăваш Тĕп театрĕнче лартмалла, — терĕ Борис Интригович.
— Апла пире чăн-чăн артистсем, критиксем пăхаççĕ. Кошкинский хăй те пулать. Осипов та.
— Кам вăл Осипов?
— «Айтар», «Кушар» çыраканни. Вăл режиссер та, музыкант та, тухтăр та — питĕ культурăллă çын.
Тăрăхла питлĕ, шĕвĕр сăмсаллă артист çинçе сассипе вулама пуçлать.
— Ку Кирилл Егорч артист, — тет пирĕн Каттай. — Юнашар, пысăк кăн-кăвак куçли, Ольга Ивановна Ырзем — чăвашсен пĕрремĕш артистки.
— Луизăна выляканни-и? Эпĕ ăна пĕлетĕп, пĕрле вылянă, — тетĕп.
— Пуканелле-и? — тет Каттай.
— Пуканелле мар, Шиллерăн «Хаярлăхпа юрату» трагединче пĕр салтакне вылясаччĕ. Хамăн пĕр сăмах та çук. Çапах питĕ пăлхантăм, сцена çине тухсан, президент пире «тытăр ăна» тесен нимĕн тума аптрарăм. Çухалса кайрăм.
Президента выляканни авă паттăр пек ларать. Игнат Молодов вăл, шăпах куçĕсемпе пирĕн çине пăхрĕ.
Эпир шăппăн зала кĕтĕмĕр. Репетици тума пуçларăмăр. Пирĕн сасăсем чиркӳри пекех янăраса каяççĕ.
— Ничего не слышу! Громче! — тет залра ларакан Борис Интригович.
Мария Николаевна мăкăр-мăкăр туçа илет те:
— Не понятно, слова проглатываете, — тет.
Пысăк сцена çинче хăнăхман пирки репетици тума питех те хĕн пулчĕ. Сăмахĕсене каласа пĕтерейместпĕр, çăтатпăр.
— Сăмахĕсене витĕмлĕрех калама тăрăшăр, — тет пире чĕлхепе вĕрентекен учитель Михаил Кокки.
Тепĕр кунне декорацие лартса вунтăххăрмĕш ĕмĕрте тăхăннă костюмсемпе репетици ирттертĕмĕр. Фраксемпе, вăрăм сăмсаллă туфлисемпе. Вăл тумпа ларма-утма та пĕлместпĕр.
Кĕçех генеральнăй репетици ирттертĕмĕр. Генеральнăй репетицире грим тума Касаткин педагог пулăшрĕ. Хĕрлĕрех кукша парик тупса пачĕç. Алăра — папка. Ман герой пуçлăх умĕнче кăшт пĕчĕкленет, хăйĕнчен пĕчĕкрех чин пулсан — пысăкланать, чĕвен тăрать.
Эпир пăлханатпăр, костюмсене те тахçанах тăхăнса лартнă. Грим та тунă. Коридор тăрăх утса çӳретпĕр, тĕкĕр умне тăрса хамăрпа хамăр калаçатпăр. Эпĕ те папка илсе сцена хыçне утатăп, Юсов чиновник пек пулма тăрăшатăп. Пысăк ăмăртура чупас умĕн чĕтренĕ пек урасем чĕтреме пуçларĕç. Папка тытса пуçлăх патне пĕшкĕнерех кĕрсе кайрăм. Ун патĕнчен пуç тайса, ассăн сывласа кутăн тухатăп, тарланă кукша пуçа тутăрпа шăлса илетĕп. Чаршав хупăнсанах Борис Интригович сцена çинчи сĕтел-пукансене майлать, япаласене тĕрĕслет, артистсене кăмăллăн пăхса илсе хавхалантарать. Иккĕмĕш пайра Полинăна Эльвира Кронберг вылять. Ăна пăхма татах та кăмăллă. Иккĕмĕш пайĕ пĕтсен куракансем тăвăллăн алă çупса ячĕç. Борис Интригович каллех сцена çинче.
— Хорошо, хорошо. Ритм держите, — тет.
Виççĕмĕш пайĕ хыççăн Борис Интригович мана çурăмран лăпкаса: — Молодец! Только очень жирный грим, — терĕ. Эпĕ часрах тĕкĕр патне чупатăп. Пăхатăп та, ман пит тарланипе йăлтăртатса тăрать.
Спектакль пĕтрĕ. Чаршав хупăнчĕ. Халăх ал çупать, сцена çине чечек çыххисем ывтăнаççĕ. Пурте:
— Молодцы! — тесе кăшкăраççĕ.
Эпир пуç тайма та хăяймастпăр. Эльвира Кронберг Иван Вашкипе мана алăран çавăтрĕ те эпир малалла утса пуç тайрăмăр. Борис Интригович пире пĕтĕм халăх умĕнче алă тытса, чуптуса тухрĕ. Мĕнле аван, мĕнле телейлĕ çунаççĕ пулас артистсен куçĕсем! Чаршав хупăнчĕ çех, эпир хамăр учителе пукан çине лартса урра çĕклерĕмĕр, Сцена çине артистсем, писательсем пĕрин хыççăн тепри улăхса алăсене чăмăртаççĕ.
— Акă çамрăксен театрĕ, чăн-чăн профессионаллă артистсем пулаççĕ, — тет тачкарах шурă питлĕ, çутă çамкаллă, кăвакарнă çӳçлĕ арçын.
— Ку кам-ши? — тетĕп эпĕ.
— Ку Золотов писатель, искусствăсен начальникĕ, — тет пирĕн Александр Каттай. Ара, вăл пур писательсемпе поэтсене те пĕлет те.
— Музыкăпа театр техникумне саламласа мухтас пулать çакăн пек талантлă артистсене вĕрентсе кăларнăшăн, — тет пире çамрăк та хитре пĕр каччă.
— Ку — Кăлкан, — тет Каттай.
— Эпĕ хавасланатăп, хамăр театра çамрăк хунав хутшăнать. Лайăх артистсем пулма пултараççĕ. Анчах ĕçлес пулать, ĕçлес пулать, — тет Кошкинский. — Театрта чĕлхе кирлĕ. Халлĕхе сăмахсене çăтатпăр-ха, татса калаçатпăр.
— Акцент, акцент, — тет Петр Николаевич. — Лайăххăн чăвашла калаçма вĕренмелле, эсир халĕ вырăсла вылятăр. Театр — иккĕмĕш университет теççĕ. Калаçма унтан вĕренеççĕ.
— Сирĕн ку малтанхи утăм çех, малалла — ĕçлемелле, ĕçлемелле. Вунă çул ĕçлесен театр мĕн иккенне ăнланса илĕр. Сиртен, тен, чăн-чăн артистсем те пулĕç. Ăнăçу сунатăп.
Эпир гримсене тасатмасăр итлесе лартăмăр. Пирĕн ТЮЗа, çамрăксен театрне ĕнтĕ, кăçал çех Мускавра театр институтне вĕренсе пĕтернĕ çамрăк режиссер килнĕ. Ăна Петров Владимир Сергеевич тесе чĕнеççĕ.
— Малашне вăл сирĕн художество руководителĕ пулать, — терĕ Б. И. Праудин.
Ăстăватăп-ха, 1934 çулта пулас, пирĕн çамрăксен театрĕ Çĕрпӳ районĕнче Леонид Агаков çырнă «Ултав» спектаклĕпе çӳрерĕ. Кăнтăрла эпир, комсомолец-артистсем, хаçат кăларатпăр, волейболла вылятпăр, налуксем пуçтарма пулăшатпăр. Уйрăмах çынсене колхоза кĕртес ĕçе активлă хутшăнаттăмăр. Пирĕн çамрăк директор, Косарева Праски, комсомол райкомĕнче ĕçленĕскер, питĕ хастарччĕ. Спектакль халăх кăмăлне каймасан сцена çине тухса ик-виç шӳтлĕ сăмах калатчĕ те, вара пурте ахăлтатса кулса яратчĕç. Ахальтен-и, Косарева кулнине кура Петр Хусанкай Кăлтăрпи тетчĕ. Вара ăна поэтсем хушшинче Кăлтăрпи Праски теме пуçларĕç.
Пĕрре çапла Косарева ертсе пынипе Çĕрпӳ районĕнче пĕр ялта пĕр хресчен килне колхоза кĕме агитацилеме кĕтĕмĕр. Кил хуçи сĕтел патĕнче çăпата хуçса ларатчĕ, Арăмĕ кăмака умĕнче уйран уçлатчĕ. Косарева сĕтел патне пычĕ те:
— Юлташсем, — терĕ. — Пулас колхозниксем. Эсĕ, тăхлачă, уйранне уçлама пăрах-ха. Эсĕ те, хăта, çăпатине шаккама чарăн.
Анчах çăпата хуçакан мужик итлемерĕ. Çăпатине çаплах шаккарĕ:
— Хам килте хам хуçа! Эсĕ, карчăк, уйранне уçлах. Паранкине те пĕçер, — терĕ.
— Эсир халĕ чухăн пурăнатăр. Сĕтел çинче те çер улмипе уйран кăна. Вăйран кайиччен ĕçлетĕр. Сухапуçпе сухалатăр. Колхоза кĕрсен — трактор пулĕ.
Хресчен çăпатине çаплах шаккать, инке те уйранне уçлать те уçлать. Косарева мужик патне пырса тăчĕ.
— Çăпатапа мар, атă-пушмакпа çӳрĕр, — терĕ.
— Пирĕн асаттесем те çăпатапах çӳренĕ, паранкăпа уйран çинĕ, çаплах çитмĕле çитиччен пурăннă.
— Кукаçисем — иртнĕ ĕмĕр. Пĕрлешсе ĕçлесен савăнăçлăрах пулĕ пурăнăç. Халăх сурать— кӳлĕ тăвать, пĕччен сурать — типсе пырать теççĕ.
— Ют хĕрарăмсемпе пурăнма савăнăçлăрах ĕнтĕ.
— Акă колхоза кĕмелли ыйту та çыртăм. Сирĕн алă пусмалла çеç. — Косарева заявленине сĕтел çине хучĕ. Анчах хуçа пуçне те çĕклемерĕ. Вара Косарева пире:
— Ну-ка, концерт парар, — терĕ.
Каттай хăйĕн сăввисене вуласа пачĕ. Эпĕ те «Инхоз сысни» çинчен каласа патăм. Анчах хуçа пуçне те çĕклемерĕ.
— Юрласа паратпăр, — терĕ Косарева.
— Колхоз тени мĕн тени, карчăк.
Колхоз тени мĕн тени, карчăк? —
юрласа ятăм эп саспа.
— Ушкăнпала ĕçлени, старик, — терĕ мана хирĕç Орешникова Нина.
Юрларăмăр, ташларăмăр, такмаксем каларăмăр. Çĕр улмине те пĕçерчĕ карчăк, уйранне те уçларĕ. Старик çăпатине те хуçса пĕтерчĕ. Аллине çуса сĕтел хушшине ларчĕ. Косарева заявленине сĕтел çине хуçа умнех хучĕ.
— Аллине çех пусмалла — ĕçĕ те пĕтрĕ.
Хуçа ручкине тытмасть, заявлени çине пăхмасть те. Эпир ăна сĕтел йĕри-тавра çавăрса илтĕмĕр, апла та капла калатпăр, ниепле те çавăраймастпăр. Вара Косарева хăтăрма пуçларĕ:
— Эпир сана бесплат концерт патăмăр, эсĕ кутăна персе ларатăн! Алă пус!
— Пусмастăп.
— Пус тенĕ сана, тăна кĕменскер!
— Тăна кĕме пуçларăм ĕнтĕ. Эсир мана малтан ĕçлесе тар юхтарса кăтартăр, вара колхоза хамах пыратăп. Халĕ сывă пулăр!
— Эх, ăнманскер, — терĕ те Косарева, пӳртрен тухса шурăмăр. Çапла намăс куртăмăр. Ялта обществăллă ĕçре активлă хутшăннăшăн комсомол обкомĕ пире баян парса парнеленĕччĕ.
Çамрăксен театрĕнче ĕçленĕ вăхăта чи телейлĕ самант тесе шутлатăп. Скапен, Труфальдина, Ирод. Андерсен халапĕсенчи юмахçа вылянă хыççăн мана ачасем шкулсенче, пионер лагерĕсенче юмах каласа пама ыйтатчĕç. Ун хыççăн эпĕ хам та юмах-пьесăсем çырма пуçларăм. Анчах хамран сивĕнтермелли сăнарсем те тĕл пулчĕç пурнăçра. Пĕр юмахра анра король рольне вылянă хыççăн тепĕр кунне стадионра икçĕр метр чупассипе ăмăртма тухрăм. Стадионри çынсем:
Вулавçăсен шухăшĕ
Çĕнĕ комментари хуш
Геннадий (2020-04-05 19:08:59):
Питĕ кăсăкланса вуласа тухрăм . Пуçламăшне "Т.А. " журналта вуласа вĕçне шыраса кунти страница çитрĕм . Пур !